సంగ్రహ ఆంధ్ర విజ్ఞాన కోశము/మూడవ సంపుటము/కొరవి వీరభద్రుడు
కొరవి వీరభద్రుడు :
తెలంగాణములోని పుణ్యక్షేత్రములలో - వరంగల్లు జిల్లాకుచెందిన మహబూబాబాదు (మానుకోట) తాలూకా లోని “కొరవి” మేటియైనది. ఇది మహబూబాబాదునకు ఆరుమైళ్ళు దూరముననున్నది. ఇక్కడి జనాభా దాదాపు 5 వేల వరకుండును. ఇక్కడి దేవుడే వీరభద్రుడు. కొరవియను గ్రామము ప్రస్తుతము ఈ వీరభద్ర దేవాలయము మొదలుకొని తూర్పుగా వ్యాపించి యున్నది. పూర్వము ఈ గ్రామము దేవాలయము మొదలుకొని పశ్చిమదిశగా నుండి యుండెనట. కాని అది దగ్ధమయి పోవుటచే తూర్పుగా పెరిగినదని యందురు.
ప్రస్తుతము కొరవి యనునది గ్రామమే. కాని పూర్వ మది పెద్ద పట్టణముగా నుండెనని తెలియుచున్నది. ఈ ప్రాంతమంతయు ‘కొరవి దేశము'గా వ్యవహరింపబడు చుండెడిది. ఈ కొరవిదేశము కొరవి, గూడూరు శాసనములలో పేర్కొనబడి యున్నది. తొమ్మిదవ శతాబ్దములో కొరవిదేశము వేంగీ సామ్రాజ్యభాగముగా నున్నట్లును, అప్పుడు చాళుక్యభీమ విష్ణువర్ధనునితో (898-918) “రణమర్దాన్వయ కులతిలకుడైన కుసుమాయుధుని పెద్దకొడుకు అర్థరాజ్యంబు చేయుచున్నట్లు"ను కొరవి శాసనము తెలుపుచున్నది.
విరియాల వంశజుడగు ఎఱ్ఱ నరేంద్రుడు బొట్ట బేతరాజు పక్షము వహించి, అతనిని కొరవి దేశమునకు ప్రభువుగా చేసినట్లును, తరువాత ఎఱ్ఱ భూపతి భార్య కామసానమ్మ బేతరాజును కాకతికి ప్రభువుగా చేసినట్లును, పద్యమయమగు గూడూరు శాసనము తెలుపుచున్నది. ఈ బొట్ట బేతరాజు మొదటి బేతరాజుగా గనుపడు చున్నాడు. మొదటి బేతరాజు కాలము క్రీ. శ. 975-1050 కాన ఈ శాసనము ఆంధ్ర మహాభారతమునకు పూర్వము పుట్టినదిగా భావింపవలెను.
“కొరవి" పట్టణము రాజధానిగా నుండుటబట్టియే ఆ ప్రాంతమునకు కొరవిదేశమని పేరువచ్చియుండెను. కొరవి పట్టణనివాసులగు కొందరకు “కొరవి” అనునది గృహనామముగా ఏర్పడినది. కొరవి శాసనములో కొరవి నల్లజెఱెయ, అతని కొడుకులు పెద్దన, భీముడు, గాణగయ్య అనువారినిగూర్చి ప్రశంసకలదు. పెద్దన కొరవిలో శిలా స్తంభము ప్రతిష్ఠించినట్లు ఆ శాసనము నందు గలదు. 'ద్వాత్రింశత్సాల భంజిక ' ను రచించిన కొరవి గోపనామాత్యుని ఇంటిపేరు ఈ గ్రామమును బట్టియే వచ్చియుండును.
కొరవి పట్టణము తొమ్మిదవ శతాబ్దినుండి చారిత్రక ప్రసిద్ధి కలదిగా గనబడుచున్నది. కొరవి పట్టణమునుండి రాజధానిని కాకతిపురమునకు మార్చిన నాటినుండి కొరవి పట్టణ ప్రాధాన్యము క్షీణించినట్లు తేలుచున్నది. ఈశాసనములలో ఎంతమాత్రమును వీరభద్రదేవుని ప్రసక్తి లేదు.
వీరభద్ర ప్రసక్తి గల శాసన మొకటి యున్నది. కాకతీయ పురవరాధీశ్వరు డగు గణపతిదేవ చక్రవర్తి వేయించిన శాసన మది. వరంగల్లుజిల్లాలో ఖాన్‌సాహేబ్ తోట వద్ద అది యుండినది. దానిలో శ్రీ గణపతిదేవ చక్రవర్తి సర్వధారి సంవత్సర శ్రావణ శుద్ధ పంచమీ యుక్త గురువారమునాడు శ్రీ వీరభద్రేశ్వర దేవరకు అంగరంగ వైభవముల నిమిత్తమయి, సరకులమీద తాను విధించిన సుంకమును అర్పణము గావించిన ట్లున్నది. సరకుల సుంకముల వివరములు ఆ శాసనములోనే యున్నవి. అయితే శాసనగత వీరభద్రుడే కొరవి వీరభద్రుడనుటకు ఆధార మందులో లేదు. కాని ఈ వీరభద్రునివలె సుప్రసిద్ధుడును, విశిష్టుడును అయిన మరొక వీరభద్రుడు ఎచ్చటను లేకపోవుటచే, ఈ వీరభద్రుడే శాసనగతు డయిన వీరభద్రుడని భావింపబడుచున్నది. మరియు ఈ వీరభద్రునే ఈ ప్రాంతములో కాకతీయుల నాటి వానినిగా భావించుచున్నారు.
ఈ సందర్భమున ప్రస్తావింపబడతగిన విషయ మొకటి కలదు. ఇక్కడి వీరభద్ర దేవాలయమునకు వెనుక భాగమునందు కొంచెము కుడిప్రక్కగా ప్రస్తుత మొక దిబ్బ యున్నది. దానిని ఇక్కడివారు 'త్రిశంకు దిబ్బ' లేక 'త్రిశంకు గద్దె' యని వ్యవహరింతురు. ఈ దిబ్బ చాళుక్య వంశములోని 'త్రిశంకు' డను రాజుయొక్క శిథిలమయిన దర్బారు గృహమని చెప్పుదురు. దీని కాధారముగా ఈ దిబ్బకు చుట్టు పూడిపోయిన ఒక పెద్ద పురాతనమైన ఇటికల గోడ యున్నది. మరియు ఈ దిబ్బ నానుకొని యున్న యొక కొండరాతిపై విఘ్నేశ్వర, దత్తాత్రేయ, శివ విగ్రహములును, మరి రెండు విగ్రహములును దాదాపు ఒక అడుగు వెడల్పు, మూడడుగుల పొడవుగల స్థలములో చెక్కబడి యున్నవి. (శివ విగ్రహముయొక్క వక్షము, ముఖము చెక్కి వేయబడి యున్నవి). వీటి చెక్కడము పురాతనత్వమునే సూచించు చున్నది. కాని త్రిశంకుడను వ్యక్తి చాళుక్యవంశములో గాని, ఆంధ్రచరిత్రలో గాని ఉన్నట్లు చరిత్రకు సంబంధించిన ఆధారములు కనిపించుట లేదు.
అయి తే సందర్భ మిట్లయి యుండును. కార్తికేయుడు, గణపతి, వీరభద్రుడు మొదలయిన దేవతలు, శివాలయముతో అనుబంధములేని ప్రత్యేక స్థలములం దుండెడి యాచారము లేదు. ఇక్కడ వీరభద్రాలయ మొక్కటే యున్నది. ఇది యాచార విరుద్ధముగా కనిపించుచున్నది. కాన దీని కేంద్ర శివాలయము ఈ చుట్టుప్రక్కల నుండి యుండవలెను. అదియుగాక ఈ చుట్టు ప్రక్కల శివలింగములు పెక్కులు దొరకినవి. (ప్రస్తుతము వీరభద్రాలయములో గర్భాలయమునకు రెండు ప్రక్కల రెండు లింగములు చేర్చబడి యున్నవి.) ఈ విషయములను బట్టి ఈ త్రిశంకు దిబ్బ అనునది ఒక శివాలయమై యుండు నని తోచును. ఇక్కడి ఈశ్వరున కీ పేరుండియుండవచ్చును. ఇక్కడ ఒక గాథయు నున్నది. పూర్వము వీరభద్రుడు ప్రాఙ్ముఖుడుగా నుండియుండెనట. ఒకసారి ఒక హరిజనుడు ఆ గుడిముందునకు రాగా, వీరభద్రుడు ప్రతీచీ ముఖుడై నాడట. ఈ గాథలో సత్య మెట్లున్నను, వీరభద్రుడు పూర్వము ప్రాఙ్ముఖుడుగను, ప్రస్తుతము ప్రతీచీముఖుడుగను ఉన్నట్లు విదితము. అనగా పూర్వము త్రిశంకుస్వామి కెదురుగా నున్న వీరభద్ర విగ్రహము తరువాతి కాలమున త్రిప్పివేయబడినట్లు తెలియుచున్నది. కావున ఆ త్రిశంకునిదిబ్బ శివుని ఆలయమునకు సంబంధించి యుండె ననియు, అనుబంధముగా ఈ వీరభద్రుడు, గ్రామ రక్షకుడుగ స్థాపింపబడి యుండెననియు భావింపబడు చున్నది. అయితే కాలక్రమమున శివాలయము మిక్కిలి శిథిలమై, దిబ్బగా నేర్పడగా వీరభద్ర భక్తులెవరో ఈ దేవునికి ప్రాముఖ్యము నిచ్చి ఈ ఆలయమును ఉన్నత స్థితికి తెచ్చియుందురు. ఈ దృష్టిని బలపరచు మరియొక విషయము కలదు.
పూర్వము ప్రతి గ్రామములోను, వివిధ మతముల వారుండుటచే ఆ యా మతస్థులకు తగిన గుళ్ళు, గోపురములు ఉండెడివి. ఇక్కడకూడ నృసింహాలయ మొకటి అత్యంతము శిథిలమైనది కలదు. దీనిని యెనుములపల్లి పెద్దనయొక్క పూర్వులెవరో నిర్మించినట్లు చిత్రభారతము చెప్పుచున్నది. (ఈ ఆలయము లోని నృసింహస్వామి విగ్రహము మహబూబాబాదుకు తరలించబడినది.) అయితే ఈ ఆలయమందు కాకతీయుల కాలపు శిల్పరీతి గోచరించు చున్నది. గర్భద్వారమున కిరుప్రక్కల నమర్పబడిన వరంధ్రక శిలా ఫలకమునందు, వరంగల్లు నందలి వేయి స్తంభాల గుడిలోని ఫలకచ్ఛాయలున్నవి. ఈ యాలయము రామప్పలోని చిన్ని చిన్ని గుళ్ళను పోలియున్నది. శిల్ప కృత్యమంతయు నల్లరాతిపైననే చేయబడి యున్నది. ప్రస్తుతము ఈ ఆలయము దాదాపు మూడడుగులు భూమిలోనికి కృంగియున్నది. దీనినిబట్టి చూడగా అంత ప్రాచీనుడయిన వీరభద్రస్వామి ఆలయమందును శిల్ప మావిధముగనే ప్రాచీనమై యుండి యుండవలసినది. కాని వీరభద్ర విగ్రహమందు తప్ప ఆనాటి శిల్పమీ యాలయమున మచ్చునకుగూడ కానరాదు. అనగా ప్రస్తుతమున్న యాలయ మర్వాచీనమైనదని తేలుచున్నది. కాగా ఇది అనుబంధాలయమే కాన, దీనియందంత ప్రాచీనమైన శిల్పరచన లేక యొక గర్భగుడి మాత్రమే ఆనాడు నిర్మితమైనదై యుండవచ్చును. అయితే శివాలయమని భావింపబడుచున్న ఆత్రిశంకుస్వామి ఆలయనిర్మాణములో కొంత విశిష్టత యున్నదనవలెను. ఎందుకనగా అందు ఇటికల గోడలు కన్పించుచున్నవి. ఇచ్చటి ఇటికల నిర్మాణ పద్ధతి రామప్పలోను, మరికొన్ని స్థలములలోను అనుసరింపబడిన ఇటికల నిర్మాణ విధానమునకు చెందియున్నది. అట్లుకాక ఈ దిబ్బలో శిలాకుడ్యము లేవయిన నున్న వేమో తెలియదు. ఇక్కడ ధన నిక్షేపములున్నవనెడి ప్రథయు కలదు. సామాన్యముగా పూర్వులు ఆలయములందు ధనములు నిక్షేపించెడివారు.
ఇక్కడి వీరభద్రుని రూపము భయంకరమైనది. ఎనిమిది చేతులతో, వివిధాస్త్ర శస్త్రములతో ఇతని మూర్తి అలంకృత మైయున్నది. కాకతీయులకు పూర్వము శివ, విష్ణు, సూర్య, గణపతి పూజలే విరివిగా నుండినవి. కాని కాకతీయుల నాటికి కాకతమ్మ, ఏకవీర, మైలారు దేవుడు మున్నగు అనుబంధ దేవతల పూజ అధికమైనది. ఆ కాలముననే వీరభద్ర పూజయు విజృంభించియుండును. బలమునకును, శౌర్యమునకును వీరభద్రుడు పెట్టిన పేరు. ఆ కాలము నుండియే వీరశైవుల యొక్క వీరావేశ సూచకమయిన 'వీరభద్ర పళ్ళెము' లేర్పడియుండును. శివుడు భయంకరుడు గాడు. సౌమ్యుడు, సుందరుడు, శుభంకరుడు. వీరభద్రుడు మాత్ర మట్లుకాదు. తాంత్రికులకు, శాక్తేయులకు మాత్రమే వీరభద్రుడు అభయంకరుడు. అదిగాక వీరశబ్ద వాచ్యులు మరుత్తులు; వారే రుద్రులు కూడ. వీరభద్ర అనుదాని యందు 'భద్ర' అను పదము మంగళత్వమునే సూచించుచున్నను, తాంత్రికుల యొక్క , శాక్తేయుల యొక్క ద్వారమున ప్రచారము నందిన వీరభద్రుడు భయంకరమూర్తిగానే లభ్యుడగు చున్నాడు. అయితే, శివున కగ్ని సంబంధము చెప్పబడి యున్నది. తదంశ సంభూతుడయిన వీరభద్రునికిని అగ్నిసంబంధ ముండును. అతడు రౌద్రుడు కూడాను. అందు కనియే వీ రిద్దరి యునికి వల్లనే ఈ స్థలమునకు అగ్నిరూపమయిన 'కొరవి' యని పేరు వచ్చినట్లు భావింపబడు చున్నది. (ఒకప్పుడు దగ్ధమయినది కూడ. ప్రస్తుత మీ గ్రామము ప్రభుత్వ వ్యవహారములలోను మరికొన్ని వ్యవహారములలోను 'కురవి" యని యున్నను, శాసనములందు మాతము 'కొరవి' యనియే పేర్కొనబడినది.)
వీరభద్రు డసలు బ్రహ్మచారి. అతనికి 'దేవి' లేదు. మొదట ఇక్కడి పూజారులు బ్రహ్మచారులై యుండిరి. కాని మధ్యకాలమున ఎక్కడినుండియో ఒక భద్రకాళి యొక్క. విగ్రహ మెవరిచేతనో కొనిరాబడి ఇక్కడ ప్రతిష్ఠితమయినది. (విగ్రహమునందు ప్రాచీనత్వము కానరాదు.) నిజమునకు భద్రకాళి శక్తి కాదు. శక్తియొక్క యంశము మాత్రమే. అయితే వీరభద్రుడు, భద్రకాళి అను పదములయందు 'భద్ర' పద సామ్యమునుబట్టి వీరిద్దరికి భార్యాభర్తృత్వ సంబంధము కల్పింపబడి యుండును. (ఇద్దరును అంశమాత్రులేగదా) ఈ భార్యా భర్తృత్వ సంబంధ మేర్పడినప్పటినుండి బ్రహ్మచారులు తప్పుకొనగా, గృహస్థులే పూజారులయినారు.
మొదట ఈ యాలయముయొక్క సింహద్వారము పశ్చిమ ముఖముగా నుండెనట. కాని ఆలయద్వారము గ్రామమున కెదురుగా (ప్రన్తుత గ్రామము కాదు, పూర్వము దగ్ధమైన గ్రామము) నుండుట మంచిదికాదను కొందరి ఆలోచన చొప్పున మహబూబాబాదు నివాసి యగు శ్రీ ఆళ్లపాటి ముత్తయ్యగారు పూర్వపుదానిని మార్చి ఉత్తర ముఖముగా సింహద్వారమును (నృసింహాలయ సింహద్వారమున కెదురుగా) నిర్మించినారట. ఈ ద్వారముపై గోపుర మాంధ్రప్రాంతమందువలె త్రికల శకమే గాని, తెలంగాణమందలి గోపురముల మాదిరిగా ఏక కలశ పరిశోభితము కాదు. దాదాపు తెలంగాణ మందంతటను ఏక కలశక గోపురములే కనబడుచున్నవి. ఈ సింహద్వారము దాదాపు శతాబ్ది పూర్వకాలికమై యున్నట్లు చెప్పుదురు. ఆలయములోని కళ్యాణమండపముగూడ ఆకాలమునకు ఛెందినదిగానే కనబడును. ఆ మండపమున కెదురుగ దాదాపు పదునాలుగు అడుగుల ఎత్తయిన యెఱ్ఱరాతి దీపస్తంభ మొకటి యున్నది. దీని నిర్మాణమందు ప్రాచీనత్వమున్నది. ఆలయములో వీరభద్రుని కెదురుగా మూడు నందులున్నవి. కాని వాటి నిర్మాణ శిల్పమందు ప్రాచీనత్వము కనరాదు. గర్భాలయము నంటుకొనియున్న మండపము నందును అంతే.
ఈ యాలయములోని యంత్రము అత్యంత శక్తిమంత మయినదట. అందుచేత అక్కడికి వచ్చిన భక్తు లావేశితులయి, తమ యొక్కయు, ఇతరుల యొక్కయు దోషములను వెలిగ్రక్కెడివారట. దానివలన అనేకములయిన సాంసారిక, సాంఘిక ప్రమాదము లేర్పడెడివట. అందుకని ఈ ప్రాంతీయుల యభ్యర్థనపై ఆంధ్ర ప్రాంతీయులును, తాంత్రికులు నయిన శ్రీ ముదిగొండ కోటయ్య అను మహానీయులు వచ్చి, ఆ యంత్రముయొక్క తీవ్రతను తగ్గించి, దానిని సాధువుగా నొనరించినారట. అప్పటి నుండి పూర్వపు ప్రమాదములన్నియు వారింపబడి భక్తుల కోరికలు నెరవేరుటమాత్రమే జరుగుచున్నదట.
ఈ దేవాలయమునకు ధర్మకర్త లనువారు ఎవ్వరును లేరు. ఈ ప్రాంతపు దేశముఖులుగూడ దీని విషయమున ప్రత్యేకశ్రద్ధ వహించినట్లు కనిపించదు. ఈ ఆలయమునకు ఈనాముగా దాదాపు మూడెకరముల పరిమితిగల 'తరి' భూమియు, మెట్టపొలమును ఉన్నట్లు తెలియుచున్నది. భూమికి సంబంధించిన కొన్ని పూజారుల తగాదాలవల్ల చాలకాలముక్రితమే ఆ భూమి వీరభద్రుని పేరనే పట్టా అయిపోయినది. దానిమీది ఆదాయమును, దేవాలయము నందు వచ్చు నాదాయమును, పూజారులు తమ నిమిత్తము, ఆలయము నిమిత్తము వ్యయ మొనరించుచుండిరి. 1950 వ సంవత్సరము వరకును ఇట్టి పద్దతియే అమలులో నుండెను.
1951 వ సంవత్సరమున ప్రభుత్వానుమతితో దేవాలయ నిర్వహణము కొరకు 'కమిటీ' యొకటి ఏర్పాటు చేయబడినది. దానికి అధ్యక్షులుగా స్టానికు లయిన తహసీలుదారుగా రుండునట్లును, ప్రజల పక్షమున ఐదుగురు సభ్యు లుండునట్లును నిర్ణయమయినది. ఆ ఐదు గురిలో నొకరు కార్యదర్శిగా నెన్నుకొనబడుదురు. దేవాలయమునకు చెందిన సర్వవిషయములను ఈకమిటీయే నిర్వహించుచున్నది. వచ్చిన ఆదాయములో మూడింట నొకవంతు పూజారుల కీయబడును. వ్యయమంతయు కాగా మిగిలిన ధనము కమిటీ స్వాధీనములో నుండును. ఇట్టి ధనముతో క్రొత్తగదులు, దేవాలయము ముందున్న కోనేరు బావికి రాతికట్టడము, యాత్రార్థమై వచ్చిన స్త్రీలకు స్నానార్థము మరుగుగా నుండుటకు గదికివలె నిలువెత్తు గోడలు, వాటిమధ్య విశాలమయిన 'హవుజు' (తొట్టి) మొదలయినవి కట్టబడినవి. అద్దాల మండపనిర్మాణము, దేవాలయావరణ విస్తరణము, ముందు ముందొక సంస్కృత పాఠశాల నిర్మాణము, గ్రంథాలయ నిర్మితి మొదలయిన ప్రజోపయోగకరమైన కార్యములను చేయుతలంపు ఈ కమిటీవారికి కలదు.
ఇక్కడ శివరాత్రి మొదలుకొని వారమురోజులవరకు జాతర యొకటి జరుగును. కళ్యాణోత్సవములు, ఇతరోత్సవములు ఉగాదిదాక సాగుచునే యుండును. ఈ వీరభద్రస్వామివద్దకు ఎక్కువగా రోగములుపోగొట్టుకొనుట కొరకును, సంతానము పొందుటకొరకును యాత్రికులు వచ్చుచుందురు. ఈకోర్కెలుగలస్త్రీలు, పురుషులు స్నానము చేసి, దేవాలయమునందలి ధ్వజస్తంభమునకు ముంగిట ప్రాణాచారములు పడియుందురు. ఇది నిత్యకృత్యము. భక్తులకు స్వప్నదర్శనమువలన కాని, ఆవేశితులయిన వారి వలన కాని, స్వామి ఆజ్ఞ లభించును. ఆజ్ఞ లభించువరకు భక్తులు తమ తమ ఇండ్లకు వెళ్ళు నాచారములేదు.
జాతర దినములలో ఆదాయము ఎనిమిదివేలకు తక్కువకాకుండ నుండును. ఈ ఆదాయము వస్తురూపమున, పశురూపమున, ధనరూపమునకూడ నుండును. దేవునికి మ్రొక్కుల రూపమున కోడె లెక్కువగా లభించుట ఇక్కడి ప్రత్యేకత. సంతానము పొందినవారును, దేవునికి విశేషముగా కోడెలను సమర్పింతురు. కోడెలను విక్రయించుటచే వచ్చిన ధనము, 'డబ్బీ'లో పడు ధనము, హారతి పళ్ళెములో లభించుధనము చేరి పైని పేర్కొనబడిన ఆదాయము ఏర్పడుచున్నది. ఇతర దినములలో భక్తుల వలనను, ఏటేటా భూములమీదను వచ్చు ఆదాయము దాదాపు నాలుగైదువేల రూప్యముల పరిమితి కలదిగా నున్నది. అనగా సాలునకు ఈ దేవాలయాదాయము పన్నెండువేల నుండి పదిహేనువేల పరిమితిగలదై యుండును.
జాతరజరుగు దినములలో సువిశాలములును, సుదీర్ఘములును అయిన పందిళ్ళు వేయబడును. యాత్రికుల కొరకు కొన్ని దడులు, చలివేంద్రలును కూర్చబడును. దేవాలయమునకు ముందున్న విశాలమయిన మైదానము జాతర జరుగు సమయమున బండ్లతో నిండియుండును. ప్రకృతి సిద్ధమైన పందిళ్ళవలె పెద్ద పెద్ద వృక్షములు గూడ అచట నున్నవి. దేవాలయము మొదలుకొని దాదాపు రెండు మూడు ఫర్లాంగుల దూరమువరకు దారికి ఇరువైపులను వివిధములైన 'దుకాణములు' వ్యాపించి యుండును. కొండపల్లినుండియు, తదితర ప్రదేశముల నుండియు బొమ్మలసామగ్రి ప్రచురముగా ఇచ్చటికి దిగుమతి యగును. ఆలయమునకు కొద్ది దూరముననే ఉన్న పెద్దచెరువు యాత్రీకుల స్నానపానములకు నీటి సమృద్ధిని కల్పించుచున్నది. తియ్యని నీటి బావులు గూడ చుట్టుప్రక్కల నున్నవి. జాతర జరుగునాడు రథోత్సవము జరుగును. ఆనాడు కొరవియంతయు జన సముదాయముతో పిక్కటిల్లిపోవును. ఆనాటి జనసంఖ్య పదివేలకు మించును. జాతరలలో రథోత్సవమునాడే అధికాదాయము లభించును. ప్రభలుకూడ ఇక్కడకు విరివిగా వచ్చును. జాతరలు జరుగునపుడు హరికథలు, బుఱ్ఱకథలు మొదలయిన వినోదక్రియలు సాగుచుండును. కవి సమ్మేళనాది సాహిత్య సమావేశములును సాగును. ఈ జాతర జరుగు కాలమున మహబూబాబాదునుండి బస్సులు అధికముగా నడుపబడును. బండ్ల సందడికూడ అపరిమితముగనుండును. మహబూబాబాదులోని జనులెల్ల జాతర దినములలో కొరవిలోనే వసింతురు. ఇంత భవ్యమైన జాతర తెలంగాణములో మరెక్కడను జరుగదు.
ఈ ఆలయాదాయ మింకను ముందు ముందు పెరిగినచో తిరుపతివలె ఇదికూడా ఒక విద్యాపోషక సంస్థగా మారగలదని తోచును.
కె. సం. ఆ.