వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1/భరతరస ప్రకరణము
భరతరస ప్రకరణము శృంగార వ్యవహారా (శృంగార రస ప్రధానము) ఆంధ్ర ఛందోనువాదము లకు కూటమి, స్వాశ్రితజన వర్గమ్ముల కాంక్షల నీ డేర్చు కల్పవృక్షమ్మును, సంసారాదులను ఆశ్ర యించు వారికిని శాశ్వత మౌ బ్రహ్మానంద మొసఁగు శ్రీనాథుని నాదు మనో- రథసిద్ధికి ఆశ్రయింతు మహిళానృత్యం నటన మ్మొనరించు వనిత తొలుతగ గీతమ్ము పాడి, అటు పిమ్మట గీతార్ధము అభినయం - రసోత్పన్నత రసోత్పన్నత హస్త మెచట చూపించునో అచట దృష్టి నుంచవలెను, దృష్టి నుంచు - చోట మనసు నుంచవలెను మనసు నుంచుచోట భావ- ముంచవలయు ఎచట భావ- ముంటుందో అచట రసము సంభవించు (3) (1) భరతసూక్తి విభావమ్మును భావము, వ్యభిచారము అను భావమ్ముల సంయోగము చేత రసము నిష్పన్నం 4-9 హస్తాభినయమ్ములచే ఔతుందని భరతసూక్తి తెలుపంగా వలసియుండు, విభావము నేత్రాలచె భావాలను తెలుపవలెను పాదాలచె తాళమ్మును ఆచరింప రతి మొదలౌ స్థాయి భావ- ములు దేనిచె మిక్కిలిగా భావింపగబడుతున్నవొ గావలయును (2) భరతరస ప్రకరణము 335 భావజ్ఞులు దాని “విభా- వ”మ్మనుచును తెలుపంగా కళయందున ఉంటున్నది. 4 ఆ అనుభావము రతి మొదలౌ స్థాయి భావ ములను, చింత మొదలు అయిన వ్యభిచారీభావాలను ఏది స్మరణకును తెచ్చునొ అది “అనుభావ”మ్మనుచును చెప్పంగా బడుతున్నది 'వ్యభిచారి భావము ఏ భావము రత్యాది స్థాయి భావముల కెదురుగ సంచరిస్తు ఉంటుందో అది “వ్యభిచారీభావ” 5 స్థాయ్యనుభా వముల చేత జ్ఞాపింపగ బడుట చేత స్థాయికి అను భావములకు జ్ఞాప్య - జ్ఞాప కపు భావము సంబంధం బని చెప్పగబడుతున్నది. సంయోగము స్థాయీభావములు వ్యభిచా చార భావమ్ముల చేత పోషింపగ బడుతున్నవి. కనుకను స్థాయీ - వ్యభిచా రీభావములకును పోష్య పోషక భావము సంబం ధమ్మనబడుతూ ఉన్నది. 7 ఆ 8 మ్మని భావార్థజ్ఞులచే ముందు చెప్పినట్టి తెఱగు తెలియంగాఁ దగినట్టిది 6 భేదమ్ములు సూత్రములో స్థాయి విభావాది భావముల సంబంధము స్థాయి అయిన అద్ది విభా వముల చేత పుట్టింపం బడునది గావునను స్థాయి విభావముల కొకటొకటికి, కార్య కారణపు భావము సంబంధమ్మని చెప్పగ బడుతున్నది రసము నుండెడు 'సంయోగపు శ బారము అని చెప్పబడును. 8 ఆ స్థాయి విభావాను భావ వ్యభిచారీ భావాలచె మనోజ్ఞత్వమును పొందిం పంగా బడి రస మౌను 9. 7es. 336 వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 నిష్పత్తి విభావాని కొక కార్యము 'స్వీయము', 'పరకీయ', మరియు 'సామాన్య'ని ముత్తెఱఁగులు కలిగించుట, అనుభావము గా నున్నది 13 నకు కార్యము జ్ఞాపించుట, 'స్వీయా' లక్షణం వ్యభిచారీ భావానికి కార్యమ్మును పోషించుట 'నిష్పత్తికి' శబ్దార్ధము 10,11 అ 'విభావ' నిరూపణ విభావమ్ము ఆలంబన విభావమ్ము 'ఉద్దీపన విభావమ్ము' అని ఇరు తెఱఁ మొదలౌ సద్గుణములతో ఎన్నడు నాయకుని విడువ - 14 సంపత్కా లమున విపత్కాలమ్మున శీలమ్మును, నార్జవమ్ము గుల నున్నది. ఆలంబన విభావము రతి మొదలౌ స్థాయీ భావములు రసా లే వస్తువులను నాశ్రయ మొంది కల్గుచున్నాయో నాయిక మొదలౌ నా వ స్తువు లాలంబన భావము. లంటు భావశాస్త్రజ్ఞులు తెలుపుతారు నాయిక - భేదములు ఏ నాయిక రసమున కాధారంగా చెప్పబడుతు ఉందొ ఆమె భరతరస ప్రకరణము 11 es 12 కుండునట్టి వనిత స్వీయ. ఆమె ముగ్ద, మధ్య, ప్రగ ల్ప లనెడు మూడు రీతులలో గోచురించు 'ముగ్ధ' లక్షణం మదన వి రమ్మునందు నవవనితగ, మదనక్రీడల నస్వా ధీన పోల్కి, గాఢమైన లజ్జాన్విత యట్టులుగా, కోపవేళ సుస్తిమితగ, నాయకుడపరాధి అయిన రోదన గావిస్తు, చూస్తు ఉండునదియు, రతి వ్యాపా రము యత్నమ్మును చేస్తూ 15 అ 337 హితముల - నహితములు తెలియ 'మాన' మంటు పేరుపొందె 19అ జెప్పక వర్తించు వనిత యై ఎవ్వతె ఉంటుందో ఆమె 'ముగ్ధ' నాయిక యౌ ఆ మానము, 'లఘు మానము' 'మధ్య మానమును 'గురు మా నమ్ము' అనే మూడు విభే 15-17 అ దాల నొందె 199 మధ్యలక్షణం లజ్జా కామములు సమా నముగ గల్గినట్టిదియును వృద్ధి నొందుచున్న యౌవ నమ్ము గలది, మోహవ్యా పార మధ్య మందు సురత యోగ్యత గలిగిన యట్టిది తన నాయకు మోహించే గుణము గల్గినట్టిదియును లఘుమాన లక్షణం అన్యస్త్రీ దర్శనమ్ము ఇత్యాదుల వల్ల కలుగు కోపము 'లఘు మాన'మ్మని పేరు నొందె మంచిమాట లిత్యాదుల వలన నిట్టి మానమ్మును తొలగింపంగా వచ్చును. 20 'మధ్య' అనే నాయిక యౌ. 17ఆ మధ్యమాన లక్షణం మాన మనే కోప వ్యా పారము చే 'ధీర', 'అధీ రయు, 'ధీరా ధీర' అంటు మధ్య అన్న ఈ నాయిక నాయకుతో సరసపు స ల్లాపమ్మును జరుపుచుండు సమయంలో అన్య స్త్రీ నామము చెప్పుటచే కలుగు మనో వ్యాపారము 'మధ్యమాన' మనబడును. ముత్తెరగుల భేదాలతో వర్తిస్తూ కనుపించును 18 ఈ మానం ప్రమాణాన్ని మానలక్షణం 338 నాయకాపరాధము తెలి సిన పిమ్మట కలుగు మనో వ్యాపార విశేషమ్మే గావించుట ఇత్యాదుల అనుసరించటమ్ము చేత తొలగింపంగా వచ్చును. 21 వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 'గురుమాన' లక్షణం నాయకు కడ అన్యస్త్రీ సంభోగపు గుర్తులు మొద లైన వాటివల్ల కల్గు చిత్తా వేగము 'గురు మా న'మ్మని పిలువంగా బడు ఈ మానం నమస్కార మొనరించుట, అనునయించు టిత్యాదుల మూలంగా ధ్యాధీరాధీర' అనే నాయిక అనిపించుకొనును 24 అ 'ప్రగల్భా' లక్షణం నిండు యౌవనముచే మది యించి నట్టిదిగను మదన వ్యాపారము లందును పా రంగతు రాలుగ నుండెడి అంగన 'ప్రగల్భ' అను నాయిక 24 ఆ తొలగింపగ సాధ్యమౌను 22 రతి లీలను నాయకాంగ 'ధీర మధ్యా అధీర 'మధ్యా' లక్షణం అపరాధై ఉన్న నాయ కుని చూస్తూ సాభిప్రా యముగా వంకర మాటలు పలుకునట్టి సీమంతిని 'మధ్యాధీర' యను నాయిక. 23 అ అపరాధై ఉన్న నాయ కుని క్రూరములైన పల్కు లాడి భేద పరచు వనిత 'మధ్యాధీర' యను నాయిక 23 ఆ 'మధ్యాధీరాధీర' లక్షణం కన్నీ రొలికే రీతిగ నాయకు కడు క్రూరపు పలు కులు పలికే నాయిక 'మ లీన వోలె యత్నపడును క్రీడారంభములోనే సౌఖ్యమూర్ఛ పొందుతుంది. 25 ఆ ప్రగల్భనాయిక మా నవ్యాపారమ్ము చేత ధీరాది విభేదమ్ముల మూడింటిని పొందుతుంది 26 అ 'ప్రగల్భాధీరా’ కపట మానసము గలదీ, అపరాధిగ నున్న నాయ కుని యందున ప్రేమతోటి రతి విషయములం దుపేక్ష చేసేదీ అయిన పడతి 'ప్రగల్బాధీర' యనబడును 26 ఆ భరతరస ప్రకరణము 339 'ప్రగల్భాఅధీరా' అపరాధిగ నున్న నాయ- కుని మిక్కిలి బెదరిస్తూ కొట్టునది 'ప్రగల అధీర' యను నాయిక ఔతుంది. 27 అ ‘ప్రగల్భాధీరాధీరా” అపరాధిగ నున్న నాయ- కుని యందు రతి వ్యాపా- రాన ఉపేక్షను వహించు నదియును, బెదరింపు, తిట్లు, కొట్టటమ్ము కలిగినదియు నైన వారి 'ప్రగల్భా - ధీరాధీరా' నాయిక అని చెప్పగ బడుతున్నది. 27 ఆ ముందు చెప్పినట్టు 'మధ్య' 'ప్రగల్భ'లందు జ్యేష్ఠ - కని- స్థలు అని చెప్పంగ బడెడు రెండు భేదములు ఉన్నవి. 28 అ 'జ్యేష్టాకనిష్ఠా' లక్షణం 340 నాయకునకు ఎవతె యందు ప్రేమ అధికముగ ఉండునో ఆమె 'జ్యేష్ఠ' అనబడును. 28 ప్రేమ ఎవతె యందల్పమొ ఆయమను 'కనిష్ఠందురు. మధ్యప్రగల్భ నాయి కలు కన పండ్రెండు విధము లంటూ, 'ముగ్ధ' ఏకమైన విధము కల్గినదె అంటూ చెప్పబడియె. 29 ఈ చెప్పిన రీతి ప్రకారమ్ము మొదట తెలుపబడిన 'స్వీయ' అనే నాయిక పదమూడు విధము లవుతున్నది. 'పరకీయా' లక్షణం పరపురుషుల యందు కలుగు ఇచ్ఛా వ్యా - 30 అ పారమ్ముల మఱుగు పరచు - టందు దత్త చిత్త అయిన నాయి కౌను 'పరకీయ'. 30 ఆ అంటూ భరతాగమవే త్తలు తెలిపిరి. 'కన్య' 'పరోఢ' యనెడి రెండు భేదాలతో వర్తిస్తుందీ 'పరోఢ' 'పరకీయాకన్యా' లక్షణం చతురగాదు యౌవన మధ్యస్థ యౌను లజ్జావతి, మాతాపిత- రులచేతను, పోషింపం- 31 వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 గా బడునది, చెలుల తోటి విహరించే వేళలందు ప్రియురాలుగ, ప్రియునియందు 'ముగ్ధ' గుణము గలిగినట్టి దానివోలె వర్తిలు పర కీయా కన్యకా నాయిక 32 పరకీయా పరోఢా లక్షణం ప్రియుని చేత పెండ్లాడగ బడినదనియును పెనిమిటి మది కిని సరియౌ నడత గల్గి నదియును గృహకృత్యాల ల్లో సమర్థురాలివలె ఉన్నను పరపురుష సంగ గమనము లేనట్టివాని పైన ప్రేమ 'సామాన్య'కు కలుగ దెపుడు. ధనాగమన- మున్నవారు భగ్న కాము లైన బాలురయినను, పా- షండులైన, షండులయిన వారిపైన ప్రేమ ఉన్న దాని వలెనె ప్రవర్తించి వారిని సంతోషపరచు చెప్పబడినవారు కపట మెఱుగనట్టి వారు గాను ఉండవలెను. ధనరహితుల తరిమికొట్టగలదు 'గణిక'. ఈమెకు దౌత్యాదులైన గుణములు ఉపయోగిస్తవి. మమ్ము నందు నాసక్తిగ లది పరకీయా పరోఢ 33 'సామాన్యా నాయికా' లక్షణం 'శృంగారవస్థా' భేదములు సంగీతము, అభినయమ్ము పదునారుగు రౌ నీనా మొదలౌ పలు విద్యలలో ప్రాగల్భ్యము, ధైర్యమ్మును గలదిగాను, అర్థాశచె జనులయందు అనురాగము గలదిగాను ఉండునట్టి నాయిక 'సామాన్య' ఔను ఇదే 'క' నాయకుండు గుణవంతుడు అయ్యు ధనా 34 యికలకు శృంగారావ స్థా భేదమ్ముల చేతను, ఒక్కొకతెకు ఎనిమిది విధ ముల భేదమ్ములు చెప్పం గాబడినవి అష్టవిధనాయికా నిరూపణ 'స్వాధీన పతిక' 'వాసక సజ్జిక', 'విర భరతరస ప్రకరణము 35 36 37 341 హోత్కంఠిత', 'విప్రలబ్ధ' 'ఖండిత', 'కలహాంతరితా' 38 'ప్రోషిత భర్తృక', 'అభిసా రిక' అని పూర్వమ్ము చెప్ప బడిన నాయికలలో ప్రతి ఒక్కతెయును దశావిభే దముగ నొక్క ఎనిమిది విధ- ములుగ చెప్పబడు చుంద్రు. 39 'స్వాధీనపతికా' నాయికా లక్షణం నాయకుచే ఎల్లప్పుడు సంతోషము పొందునట్లు గావింపగబడునది 'స్వా- ధీన పతిక' ఈమె వ్యా- పారము మన్మథ పూజా - మహోత్సవ మిత్యాదులు, ఈమెకు వ్యాపారమ్ములు నాయక సంసర్గ మనో భీష్టమ్మును యోజించుట, సకియలతో వినోదాలు సలుపటమ్ము, దూతిక నడు గడుగునందు సాభిప్రా యమ్ముగాను తిలకించుట నాయకు డేతెంచు మార్గ మును జూచుట మొదలైనవి. 41, 42,43 'విరహోత్కంఠితా' నాయికా లక్షణం నిరపరాధి యౌ ప్రియుండు వచ్చుటలో జాగుచేయ కాలవిలంబనము నోర్వ గాజాలక యెదురు చూచు వన విహార జలనృత్య నాయిక 'విరహోత్కంఠిత' ఈయమ వ్యాపారమ్ములు 40, 41 అ క్రీడలు, పుష్పాపచయము మొదలైనవి. 'వాసకసజ్జికా నాయికా' లక్షణ 342 ప్రియుడు వచ్చు సమయానికి అలంకరణ చేసుకొని కేళీగృహ మును అందముగా నొనర్చి సిద్ధముగా నుండునట్టి నాయిక 'వాసక సజ్జిక' సంతాపము, దేహము కం పము నొందుట, అల్పత్వం వహియించుట వ్యాపారం తరములపై ప్రీతి లేక వర్తించుట, కన్నీరును విడుచుచుంట, తన యవస్థ సఖులకు తెల్పుట మొదలై నవి ఎన్నో ఉన్నాయి 44 45 వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 'విప్రలబ్ధి' నాయికా లక్షణం ఒక చోటును సంకేత స్థానముగా జెప్పి అచట ఆమె నాయకుని చేతను వంచితయై మన్మథపీ డితురాలుగ నున్న వనిత 'విప్రలబ్ధ’ 46 ఈమె వ్యాపారమ్ములు నిర్వేదము, చింత, ఖేదమును, దీనత, కన్నీరును, నిట్టూర్పులు విడుచుటయును, మూర్ఛనొందు చుంట అనే కృత్యమ్ములు మొదలైనవి 'ఖండితా' నాయికా లక్షణం సంకేతిం- చిన సమయం దాటవేసి పరనార్యుపభోగ చిహ్న ములతో ప్రాతర్వేళను వచ్చునట్టి నాయకు గల నాయిక ఖండిత యనబడు నిట్టూర్పులు విడుచుటయును పలుకకుంట, కన్నీరును కార్చుటయును, భేదపడుట 47 భ్రమియించుట, మూల్గుట మొద లైనట్టివి ఖండిత వ్యా- పారమ్ములు 'కలహాంతరితా' లక్షణం సఖుల యెదుట పదపతితుండయిన నాయ కుని నిరాకరించి పిదప నెంతో పరితాపము నొందునట్టి నాయిక కలహాంతరిత ఆమెవి వ్యాపారమ్ములు నిట్టూర్పులు, విడుచుటయును, భ్రమియించుట మనస్తాప 49 50 మును పొందుట, స్తంభము మొద లౌ సాధ్వస భావమ్ములు కలుగుటయును మాటిమాటి కిని పంపించుట మొదలై నట్టివియును నై యున్నవి 'ప్రోషితభర్తృకా' లక్షణం నాయకుండు దేశాంతర- మున జేరిన కాలమ్మున భేదమునొందెడు స్త్రీ ప్రో- షిత భర్తృక. ఈయమ వ్యా పారమ్ములు నిద్రారా- హిత్యమ్మును, కృశియించుట, ప్రియుడెన్నాళ్ళకు వస్తా- డని శకునాలను చూచుట 51 52 భరతరస ప్రకరణము 343 మలినురాలుగా నుండుట ఎచట నిల్చునో అచ్చట నిల్వకుంట, నిరతమ్మును శయ్యపైన వసియించుట, ఏమియు తోచని రీతిగ వర్తించుట, చింత వడుట అని పెద్దలు చెప్పుచుంద్రు. 53 'అభిసారికా నాయికా' లక్షణం మదనానల సంతప్తయి ఎవ్వతె తన స్థానానికి నాయకు డేతెంచునట్లు చేస్తుందో, లేక తానే తన నాయకుడుండు చోటు కేగు తుందో అవనితయె 'అభిసారిక'. సంతాపము నొందుచుంట, చింతించుట, మొదలైనవి ఈయమ సమ యోచితమ్ములయినవి వ్యా పారమ్ములు. ముందు చెప్పి నట్టి నూట యిరువదియె 54 న్మిది భేదములున్నయట్టి నాయిక లుత్తమ మధ్యా ధమ భేదములను మూటిని కలిగి యుండు 55 'ఉత్తమా' నాయికా లక్షణం నాయుడ తమ్ము చేస్తు ఉండంగా ఏ నాయిక అతనికి ప్రియ ముగ వర్తిస్తుంటుందో, ఏ నాయిక అపరాధము గావించిన యట్టి వల్ల భుని వీక్షణ చేసి ఊర కుంటుందో ఆయమ ఉ త్తమ లక్షణ యౌ నాయిక. 'మధ్యమ’నాయికా లక్షణం నాయకు డిచ్ఛించిన తా నిచ్ఛించుట, అతడు కో పించ తాను కోపించుట, అతడు, సత్యమును పలికిన తాను సత్యమును పలుకుట, అతడు అపరాధమ్మును చేసినచో తా నపరా ధము చేయుట, ఆతడు స్నే హించెనేని తానును స్నే హము చేయుట ఇట్లా గుణము లెవతె కలిగి ఉంటుందో ఆయమ 'మధ్యమ' నాయిక 56 57, 58 344 వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 'అధమా నాయికా' లక్షణం ఏ క రణ రహి- తమ్ముగాను కోపించునొ ఏ నాయిక ప్రార్థన చే- సినను కోపమును విడువదొ చక్కని వాడయిన రూప- రహితు డయిన, గుణవంతు డైన అగుణుడైన వృద్ధు డయిన తరుణుడయిన నెట్టి వానినైన ఎవ్వతె ఇ- చ్చిస్తుందో నాయకుగా, ఈర్ష్యా క్రోధాల, వ్యసన ముల నెవ్వతె కలిగియుండు, ఆమె 'అథమ' నాయిక అని భేదాలను మూడునూర్ల ఎనుబది నాలుగు భేదము లను గల్గిన వారౌదురు. 61, 62 'దూత్యాదుల' నిరూపణ దూతి, దాసి, సఖియ, చేటి ధాత్రేయియు, ప్రాతివేశి నియు, లింగిని, శిల్పిని మొద లయినవారు నాయికలకు సహకరించునట్టి వారు 'శృంగార నాయికా' నిరూపణ 63 పతి, ఉపపతి, వైశికుండు అను మువ్వురు స్వీయయు, పర కీయయు, 'సామాన్య' అన్న మువ్వురు నాయికలకు నా పేరొందెను. 59, 60 యకు లౌదురు. నాయికా సంఖ్యా ప్రకరణం 64 పదమూడు విధాలు గలది 'స్వీయ' రెండు విధాలు పర కీయ'వి - 'సామాన్య' దొక్క విధమె - ఈ పదారునాయి కల కెనిమిది ప్రత్యేకా వస్థలు కలుగుట చేతను నూరుపైన నిర్వది ఎ న్మిది భేదమ్ములు గలవా రై ఉత్తమమును మొదలౌ భరతరస ప్రకరణము పతి లక్షణం ఏ పురుషుడు వేదశాస్త్ర - ములు ఆదేశించినట్టి పద్దతిలో ఒక తన్విని పాణిగ్రహణ మ్మొనర్చు కుంటాడో ఆ వనితకు అతడే పతి అని 'విద్వాం సులు శాస్త్రాలలో ఉన్నట్లు తెలిపినారు 65 345 'ఉపపతి' లక్షణం అన్య వనిత నెన్నో ఉపాయాల నాస అతండుపపతి ఆమెకు పెట్టి ఎవ్వ డనుభవించు 'వైశిక' లక్షణం బహువేశ్యల ఉపభోగిం చుట చేతను గౌరవమ్ము నార్జించిన యట్టివాడు, 66 అతని 'అనుకూలు'డంటు తెలుపుతారు 'దక్షిణ నాయక' లక్షణం తనను ఆశ్ర యించినట్టి పలు స్త్రీలను తుల్యముగా ప్రేమిస్తూ నిరతమ్మును గౌరవమ్ము నొందుచుండు నట్టివాని 'దక్షిణ' నాయకు డందురు 69 70 ఎవ్వడు తన అపరాధము నాయికచే ఎరుగబడిన అర్థవ్యయ మొనరించెడు 'ధృష్ట' నాయక లక్షణం నట్టివాడు విలాసమ్ము గల్గువాడు ఎక్కడ ఉం- టాడో అతడు వైశికుండు. 67 చతుర్విధ, శృంగార నాయకులు అనుకూలుడు, దక్షిణుండు 'ధృష్టుడు', 'శఠు' డౌ విడివిడి నలురీతులు శృంగార ర సాన్వితులౌ నాయకాళి అనుకూల నాయక లక్షణం 346 ఇతర స్త్రీలను జూచుట మొదలౌ వ్యాపారమ్ములు లేనివాడు స్వస్త్రీపై ప్రేమగల్గి ఉండువాడు అయి ఉండేవాడెవడో 68 భయరహితుడుగా ఉండునో, తొలగించిన ఎవ్వడు తొల గండొ, ఎవ్వ డా నాయిక నే వేగంగా నమస్సు అర్పణగా వించుటయును అన్యోపాయాల చేత అనుసరించు నాతడు 'ధృష్టుండ'నబడు 'శఠనాయక' లక్షణం తనపై అను రాగము గల ప్రియురాలికి గూఢముగా ఎవడహితం చేస్తాడో అతడు శఠుడు 71 72 వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 'చతుర్విధ సహాయకులు' తొల్లి తెలియజేసిన శృం- గార నాయకులకు సహా యకులు వీరు - పీటమర్దు - డును, విటుండు, చేటుడును, వి దూషకుండు అనునల్వురు 'పీఠమర్దాది' లక్షణం రూపత్వము, సౌకుమార్య వి ఆలంబన గుణములు 76 'యౌవన' నిరూపణ స్త్రీ లందరికిని యౌవన మొక్క మూడు తెరగు తాను 73 ఆ ఆ యౌవన చేష్టలు వేరు వేరుగా ఉంటవి నాయకునకు కొంత క్రింద- ప్రథమ యౌవన లక్షణం కించి చ్చపలమ్ములైన ఉండువాడు 'పీఠమర్ద - నుండు', 'విటుడు' కామశాస్త్ర మందెంతో ప్రవీణుండు. నాయికకును - నాయకునుకు సంధి జేయునట్టివాడు 'చేటుడు' ఆ 'విదూషకుండు’ హాస్యమ్మున కడు ముఖ్యుడు. 74 'ఉద్దీపన విభావ' నిరూపణ ఆలంబన విభావాన్ని ఆశ్రయమొందిన గుణాలు చేష్ట, అలంకృతులు మూడు తటస్థలు కూడగ ఉ దీపన విభావము నలు- కడగండ్లను గలదిగాను మదనునిచే వికాసమ్ము నొందిన ముఖ పంకజమ్ము గలదిగాను, గర్వముచే గలిగినట్టి రజోగంథ యుత వోలెను, పూర్తి అయిన ఎఱుపు లేని పెదవులు గలి గినది గాను, లావణ్య ప్రకాశనము మనోహరము అయిన 78 శరీరమ్ము గలది తెఱగులుగా బరగుచుండు. 75 గాను, భావసౌరభమ్ము 'ఆలంబన' గుణాలు యౌవనమ్ము, రూపము, లా వణ్యము, సౌందర్యము, అభి భరతరస ప్రకరణము గలదిగాను, వృద్ధి నొందు మొలకు చనులు గలదిగాను. చక్కగ నేర్పడని యట్టి 347 అంగమ్ముల సంధులు గల యట్టిదిగను, ఎది ఉండునో 79 అది తొలి యౌవన మనబడును. తొలి యౌవన లక్షణమ్ము గల నాయిక మృదు స్పర్శ నపేక్షించు ఉచ్చ రతి సహింపలేదు సఖులతోడ ఆడుకొంట మహాప్రీతి తన్ను తా నలంకరించు 80 కొనుట యన్న నెంతో ప్రియము, సవతిని చూచుట మొదలౌ కృత్యము లన కోప హర్ష ములు లేనిదిగా నుండుట 81 ప్రియుని యందు అధిక లజ్జ లేకుండుట, రతి యందున భయము నొందుచుంట అనెడి ఈ గుణాలు కలిగి ఉండు. 82 'ద్వితీయ యౌవన' లక్షణం 348 పెద్ద చనులు, సన్ననైన యట్టి నడుము, రక్తవర్ణ పాదమ్ములు, హస్తమ్ములు 82 ఆ ఏనుగు - తొండమ్ము వంటి తొడలు, ఎంతో ఎఱుక పడే అంగసంధి గల దేహము విపుల నితంబమ్ము, గభీ రంపు నాభి, ఘనమౌ జఘ ప్రదేశమును, ప్రకాశ శోభితమౌ రోమరాజి, అంగ ప్రత్యంగమ్ముల చక్కదనమున గలిగినదై ఉంటుం దా ద్వితీయ మౌ యౌవన మని తెలుసుకొనుడు. ఈ యౌవనమును పొందిన నాయిక తన మనోభావ ములు తెలిసిన సఖులయందు తఱుచ ప్రీతి గలదిగాను, సమాధాన వచనాలకు తృప్తిపడని దానిగాను సవతులం దసూయ గలది గాను తప్పిదాల నోర్వ నట్టిదిగాను, ప్రణయ కలహ మందు ఈర్ష్య కలదిగాను రతికేళుల లోన స్థిమిత- గా నుండక ఏకాంతము - నంద మహాగర్వముతో వ్యవహరించునదిగ ఉండు 'తృతీయ యౌవన' లక్షణం కన్నులలో తేట మారి నట్టిదియును, చెక్కిళ్ళలో 83-86 వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 వాడినదియు, దేహకాంతి తప్పినదియు, కఠినమైన స్పర్శగలదిగాను, దేహ- పటుత్వమ్ము కొంత తప్పి- పోయినట్టి దానిగాను అధరరక్త వర్ణ మధిక- మైనదిగను ఏది ఉండు - నో అది మూడో యౌవన - మై ఉన్నది. ఈ యౌవన మును కలిగిన దౌ నాయిక వ్యాపారా లిట్లుంటవి. రతితంత్రము లందు విశే షములౌ చాతుర్యమ్ములు, నాయకు విడువక యుండుట నాయకు స్వాధీను చేసు కొనుట యందు పాండిత్యము నాయకాపరాధమ్ముల యం దసూయ లేకుండుట, సవతులందు మాత్సర్యము లేకయుంట మొదలైనవి. 87-89 యౌవనములు - శృంగారయోగ్యత త్రివిధము లౌ యౌవనముల యందు మొదటి రెండు యౌవ నములకె రసముల చే సం తోషపరచు హేతువైన శృంగారపు యోగ్యతుంది ఈ యోగ్యత మూడవ దౌ దానికేమి కనుపట్టదు 'రూపలక్షణం' అంగమ్ములు తగిన భూష- ణాలచే నలంకరింప బడకుండానే అలంక- రింప బడిన రీతి దేని వల్ల ప్రకాశిస్తాయో అద్ది రూపమనబడును. లావణ్య లక్షణం ముక్తాఫలముల లోపలి తారళ్యం వలె అవయవ ములయందే కాంతి ప్రకా శించునో అది లావణ్యం 'సౌందర్య లక్షణం' అంగ ప్రత్యంగమ్ముల అందమైన సంధిబంధ- మును గల్గిన యట్టి యథో- చితమౌ, సన్నివేశమ్ము 'సౌందర్యం' అని అనబడు ఆభిరూప్య లక్షణం ఆత్మీయ గుణాధిక్యత వలన తన సమీపంలో 90 91 92 93 భరతరస ప్రకరణము 349 ఉండునట్టి వస్తువునకు తన సారూప్యమును గలుగ జేసెడు నది 'అభిరూప్య' - మనబడును మాల్దీవ లక్షణం దేహము అం- టం బడియును అంటంబడ- నట్టి దానివలె నుండెడు - 94 నట్టి గౌను మార్దవమ్ము 95 అ సౌకుమార్య లక్షణం అంగమ్ములయందు కోమ లము లౌ వస్తువుల స్పర్శ నోర్వజాల కుండట సౌ చేష్టలు ఏ గుణము చే అంగము కర స్పర్శ సహియింపగ లేదో అది మధ్యమ మౌ సౌకుమార్యమై ఉన్నది. 97 అ ఏ గుణముచె దేహమెడ మొదలౌ వానిని సహింప శక్తిలేని దౌతుందో అద్ది అధమ ‘సౌకుమార్య' మౌతుందని తెలుసుకొమ్ము 97 ఆ యౌవనమ్ము వ్యాప్తి నొంద కలిగెడు కడగంటి చూపు లిత్యాదులు చేష్టలంటు చెప్పబడును. 95 అ చతురలంకృత్యాదులు కుమార్యము ఇది 'ఉత్త' 'మధ్య' 'మాధ్యము' లని ము వస్త్రమ్ములు భూషణాలు, పుష్పమ్ములు త్తెఱగు తాను 96 అ మైపూత, లలంకారము 98 అ ఉత్తమ సౌకుమార్యాలు 350 ఏ గుణమ్ము- లును నాలుగు విధము తాను 98 చే అంగము పుష్పాదులు అయినవాని స్పర్శ సైత- మును సహింప లేదో అది 'ఉత్తమ సౌకుమార్యమ్ము' 96 ఆ తటస్థో ద్దీపనాలు చంద్రిక కాధారాలౌ గృహములు చంద్రోదయమ్ము మొదలయినవి, కోయిలలతో వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 నిండినవి రసాల తరులు, మందమారుతమ్ము తిరుగు భ్రమరమ్ములు, లతా మంట- పములను, భూ గేహము, దీ ర్షికలు, మేఘనాదము, ప్రా- సాదమధ్యమము, సంగీ - తము, క్రీడాదులు, సెలయే ఱులు, ఇత్యాదులు ఉపభో - గోపయోగ వస్తువులు, త- టస్థోద్దీపనములు ఇవి కాలో చితముగ నూహిం- చుకొనంగా వలసినయవి 99-101 అ అనుభావ లక్షణం స్వహేతువులయిన మనో ద్దేశమ్ములు ప్రత్యక్షము వోలె నెవ్వి బయలు పఱచు అవి అనుభావములనబడు ఇవి చిత్తజానుభావ - 101 es ములును, గాత్ర జానుభావ ములు నాక్రారంభపు అను భావమ్ములు, బుధ్యారం - చిత్రజానుభావాలు ఆ నలువిధ ముల అనుభావాల యందు భావము, హావమ్ము, హేల, శోభ, కాంతి, దీప్తి పిదప ప్రాగల్భ్యము మాధుర్యము, ధైర్యము, నౌదార్యములను వాని చిత్తజానుభావ - - ములు' అని అనెదరు పెద్దలు. 103 'భావలక్షణం' వికారమ్ము లేని మాన- సిక విక్రియ 'భావ'మ్మని అనబడును. అది గ్రీవా - రేచక సంయుక్తమ్మై భ్రూనేత్రాదుల యందు వి కాసమ్మును కలుగుజేయు. 104 'హావ, హేలా' లక్షణాలు ఆ భావము నేత్రాదుల వలన కొంత ప్రకాశించు నేని అద్ది హావమ్మని చెప్పబడును లలితమ్మగు 105 అ భాను భావములు అని నలు అభినయ రూపమును పొంది ఆ భావమె ‘హేల' అనం విధము లైను. 102 గా బడును 105 ఆ భరతరస ప్రకరణము 351 శోభాకాంతి లక్షణాలు రూపముచే భూషాదుల దేహమ్ము న లంకరించుకొనుట 'శోభ' అనబడును. 106 శోభయె మన్మథ విషయ తృప్తిని కలిగించుట యందు ప్రకా శించెనేని అద్ది 'కాంతి' 106 ఆ సర్వావస్థలను అనుసరించు విన 'మౌదార్య'మ్మని అనబడు 109 ఆ స్త్రీల గాత్రజానుభావాలు లీల, విలాసము, విచ్ఛి త్తియు, విభ్రమమును, కిలికిం చితమును, మోట్టాయితమ్ము, కుట్టమితము, బిబ్బోకము లలితము, విహృతమను పది స్త్రీల గాత్ర జానుభావ అనబడును. దీప్తి లక్షణం అట్టి కాంతె వయో భోగ దేశ కాల 'లీలా' లక్షణం ములు అనబడు 110, 111 అ గుణములు మొదలైనవాని చేత నెంతో అధికమైన దయిన 'దీప్తి' అనబడును 107 ప్రాగల్భ్య, మాధుర్య, ధైర్య, ఔదార్యాల లక్షణం ప్రయోగాల యందుని- మధురాలా పము మొదలౌ చేష్టలచే తన నాయకు ననుసరించు 111ఆ టనియెడు పని 'లీ' లనబడు 112 ఆ విలాస లక్షణం శ్శంకవృత్తి 'ప్రాగల్భ్యము’108 అ నాయకు డేతెంచెడు సమ- సర్వావస్థలకు జెందు యమ్ము నందు కనుబొమ్మలు 352 మృదుత్వమ్ము 'మాధుర్యము' కనులు, ముఖము, వీనిచేత 108 అని అనబడు దృఢము అయిన చిత్తవృత్తి 'ధైర్య’మ్మని అనబడును 109 అప్పుడు కలిగే విశేష- మేదో అది 'విలాసమ్ము'. 112 ఆ 113 అ వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 'విచ్ఛిత్తి' లక్షణం అలంకార విన్యాసా- నికి సమమై మెరయుచుండ నది 'విచ్చిత్తి' అనగా బడు. విభ్రమ లక్షణం 113 ఆ ప్రియుడు వచ్చు సమయానికి మన్మథు నావేశ సంభ్ర- మము చేతను గంధము, హా- రము మొదలౌ భూషా స్థా- నపు విపర్యయము 'విభ్రమ' రము మొదలౌ వానికి చెం దిన గ్రహణమునను మదిలో సంతోషము గలదైనా బయటికి దుఃఖిత పోలిక కనుపించుట 'కుట్టమితము'. 116 'బిబ్బోక' లక్షణం గర్వమునను ప్రియవస్తువు మీద అనాదరణ వహియించుట 'బిబ్బోకము'. 'లలిత' లక్షణం 114 అంగమ్ముల విన్యాసపు 117 ఆ మడు. కిలికించిత లక్షణం భంగిమ లందలి వైచి - శోకము, కో త్ర్యములు, మనోహరము లైన పము, కన్నీరును సంతస ముల కూడిక 'కిలికించిత’ భ్రూవిలాసములు సుకుమా రమ్ము లౌటయే' లలితము. 117ఆ 118 అ మని అనబడు, 115 ఆ మొట్టాయిత లక్షణం 'విహృత' లక్షణం తన అపేక్ష తెలుపుట 'మొట్టాయిత' మని అనబడును. 'కుట్టమిత' లక్షణం రతికాలము - 115 ఆ నందు ఉవిద - కొప్పును, అధ భరతరస ప్రకరణము ఈర్ష్య చేత గాని లేక క్రోధముచే గాని సిగ్గు చేతగాని తగినపాటి ఉత్తరమీయకను క్రియల మూలంగా వెల్లడింప అది 'విహృత' మనబడును. 118 ఆ 119 అ 353 'వాగారంభానువాదాల' నిరూపణ ఆలాపము, విలాపమ్ము, సల్లాసము, ప్రలాపమ్ము, అనులాపము అపలాపము సందేశము, అతిదేశక మును, నిర్దేశము అపదే శము, వ్యపదేశము, ఉపదే నీ శమ్మను నీ పన్నెండును వాగారంభానుభావ ములు అనబడు. 119 ఆ, 120, 121 అ 'ఆలాప-విలాప' లక్షణం వీటిలోన 'అపలాప, సందేశ, అతిదేశ' లక్షణం తొలుత చెప్పినట్టి మాట మఱియొక విధముగ త్రిప్పుట ‘అపలాపము’ 123 అ. ఊరికి పోయిన నాయకునకు తన సం- గతుల సఖులచే తెలుపుట 'సందేశము'. 123 ఆ నేను చెప్పినవె అతడు చెప్పినట్టి మాటలనుట 'అతిదేశము' 124 అ వాడు, వీడు, వీడు, నేను మొదలౌ పలుకులు 'నిర్దే శము'లని అనబడుతుండును. 124es సంతోషపు మాట ఔను 'ఆలాపము' దుఃఖముచే కలుగు పలుకు 'విలాపమ్ము'. 'అపదేశ ఉపదేశ' లక్షణం అర్థాంతరముతో తెలియగ 21 e జేయు 'పలుకు' 'అపదేశము' 125 ఆ 'సల్లాప ప్రలాప అనులాప' లక్షణం 354 ఉక్తి ప్రత్యుక్తు లున్న యట్టి మాట 'సల్లాపము' 122 అ ఉపయోగము లేని మాట 'ప్రలాపమ్ము' చెప్పిన మా- టను చెప్పుట 'అనులాపము' 122 ఆ శిష్యులకోసము ఆచా ర్యుల చేతను చెప్పబడే పలు 'కుపదేశ' మ్మనబడు 125 ఆ 'వ్యపదేశ' లక్షణం ఇతర వ్యాజము ద్వారా తన కోర్కెను తెలుపుట 'వ్యప దేశ మ్మని అనబడును. 126 అ వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 'బుధ్యారంభానుభావ', నిరూపణ ఈ బుద్ధ్యారంభపు అను భావమ్ములు రీతి, వృత్తి అని పెద్దలు చెప్పుచుంద్రు - 130 ఆ స్తంభ' లక్షణం మరి ప్రవృత్తి అనెడి మూడు తెఱగు లేను (126ఆ) ఇవి ప్రబంధములు మొదలౌ భావశాస్త్ర విజ్ఞులచే స్తంభంబను సాత్విక భా- వము, సంతోషము, భయమ్ము కోపమ్ము, విషాదమ్మును, వానియందు అద్భుతమ్ము అనువానిచే నెఱుగంగా దగినట్టివి 127 అ 'సాత్విక భావముల' నిరూపణ ఇతరుల సుఖదుఃఖమ్ములు మొదలౌ భావమ్ములందు ఆనుకూల్యతతో కృతభా వనమై ఏ మనసు ప్రవ- ర్తిస్తున్నదో అది సత్వ మనం బడుతున్నది. అందునుండి పుట్టెడు భావములు 'సాత్వి - కమ్ము' లౌను. అవి 'స్తంబ’ మ్మని 'స్వేద’మ్మని 'రోమాం కలుగు నిష్క్రియాంగత్వము 'స్వేద' లక్షణం 130 ఆ 131 ఆ ఉష్ణమ, సంతోషము, వ్యా - యామము, శ్రమ, క్రోధము, భయ- మిత్యాదులు చేతను స్వే- దము కలుగును. అపుడు దాని తుడుచుకొనుట, గాలినికో- రుటయు, వ్యజనగ్రహణము మొద లైనయట్టి అనుభావ మ్ములు కలుగును 131 ఆ, 132 చ'మ్మని 'స్వర భేద'మ్మని 'వేపధు' వని 'వైవర్జ్యం' రోమాంచ లక్షణం అనియు 'అశ్రు' వనియును ప్రళ- ఆశ్చర్యము, 127 ఆ ఉత్సాహము, సంతోషము, యమ్మనియును నొక ఎన్మిది ఇత్యాదుల చేతను 'రో- 128,129 మాంచము' సంప్రాప్తమౌను భరతరస ప్రకరణము 355 అందు గగుర్పొడుచుట మొద- లౌ వికారములు గలుగును. 133 స్వరభేద లక్షణం సౌఖ్యము ఇత్యాదులచే స్వరభేదము కలుగుతుంది. డగ్గుత్తిక మొదలైనవి ఇందు కలుగుతుంటాయి. 134 ఆ 'వేపధువు' లక్షణం సంతోషము, బెదరించుట, జ్వరము, క్రోధమును మొదలౌ- వాని చేత జనిస్తుంది. 'వేపధువు' స్మరియించుట దేహము కంపించుట మొద లైన విందు కలుగుచుండు 'వైవర్జ్య' లక్షణం 134 ఆ 135 ఆ విషాదమ్ము ఇతరులందు గల రోషము ఇత్యాదుల- చే ‘వైవర్జ్యమ్ము' కలుగు, ముఖతేజము మారుటయును చిక్కటమ్ము మొదలైనవి, 135 ఆ ఎన్నో కొన్ని కలుగుతాయి 'అశ్రు'లక్షణం వ్యసనము, కోపము, సంతో షము, ధూమము ఇత్యాదుల చే 'నశ్రువు' ప్రాప్తించును నేత్రజలము విదలించుట నేత్రమ్ములు తుడుచుకొనుట మొదలైనవి కలుగుతాయి. 'ప్రళయ' లక్షణం 136 ఆ 137 అ 'ప్రళయమ్మున సుఖ దుఃఖా దుల చేతను కలిగెడు ప్ర 137 ఆ జ్ఞాభంగము, 'అనుభావ' సమాప్తి సత్వమూల- ములు గనుకను వీనికి సా- త్విక భావములని నామము, భావానికి సత్సూచన లిత్యాదులు 'అనుభావము’ లనబడును ఈ రీతిగ ద్వివిధమ్ములు 137 ఆ 138, 139 విభావమ్ము లనుభావము లొకటి కొకటి కార్యకార 356 136 ఆ ణపు భావములుగ భావ- వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 జ్ఞుల చేతను తెలియవలయు. 139 ఆ 140 ఆ 'వ్యభిచారి' భావ నిరూపణ వాక్కు, దేహమును, సత్వము వీటి తోటి గూడినవై స్థాయికిని విశేషాభిము - ఖాలుగ తిరిగే భావ మ్ములు వ్యభిచారీ భావము - అని యెరుంగగా వలయును. 140 ఆ, 141 'సంచారీ' భావములు స్థాయిలుగా అవి బాగా చరింపజేయుచున్నవిగా- వున సంచారులు అనియును చెప్పబడుతు ఉన్నాయి 142 అ దమ్ము, శ్రమయు, ఆలస్యము, దైన్యమ్మును, చింత, మోహ మును, ధృతియును, స్మృతియు చపలత, హర్షము, ఆవే శమ్ము, జడత, గర్వమ్ము, వి షాదము, ఔత్సుక్యమ్మును, నిద్ర, అపస్మారమ్మును సుప్తి, విభోదమ్ము, అమ ర్షము అవహిత్థము, ఉగ్రత, మతియు, వ్యాధి, ఉన్మాదము మరణము, త్రాసము, వితర్క మును ముప్పది మూడును 'వ్యభి చారీ' భావము లని చె- పంగ బడును 145 ఆ 146, 147ఆ నిర్వేద లక్షణం ఎట్టి భావములు స్థాయిలో సముద్రాన అలలవోలె దానిని పెంపొందజేసి తద్రూపత పొందుచున్న- నో అయ్యవి 'వ్యభిచారీ భావమ్ములు' నిర్వేదాదులు నిర్వేదము, 142, 143 గాని, శంక, అసూయయు, మ- భరతరస ప్రకరణము తత్వజ్ఞా నము పేదఱికము, సంకట మును, వియోగమును, దుఃఖము ఇత్యాదుల వలన గలుగు ఫలాభావమతి నిర్వే దమ్మనబడు 147 ఆ, 148 అ గ్లాని లక్షణం మనోవ్యాధి, శారీరకమౌ రోగము, 357 ముసలితనము, దప్పిక, వ్యా- యామము, సురతము మొదలౌ వానివల్ల గలుగునట్టి దౌర్బల్యము 'గ్లాని' యండ్రు. దేహము చిక్కుట, సన్నని వచనమ్ములు, కళావిషయ ములయందున నుత్సాహము లేకయుంట, శారీరక వైవర్జ్యము, నయన భ్రమ - ణమ్మును నిత్యాదులిందు కలుగునట్టి వికారాలు శంక రెండు విధములుండు, స్వకార్యమ్ము వలన సంభ- వించెడునది స్వోత్థశంక ఇందు ఉన్న ఇంగితాలు కనుతెప్పలు, కనుబొమ్మలు నల్లగ్రుడ్డు, చూపు వీని అందున గల వికారాలు ఇతరులు ఆకారముచే కలుగు స్వేదమో పరోత్థ - శంక వరుసగ నాకృతియు చేష్ట ఆదులచే నీద్వి విధములైన శంకను ఊ 148 ఆ, 149 'శంకా' లక్షణం హింపవచ్చు. ఆకారము సాత్వికమ్ము, చేష్టలు అం చౌర్యా దపరాధమ్ముల - చేతను, తన కహితమ్మును ఉత్ప్రేక్షించుటయె శంక వ్రీడ, ఇందు మాటిమాటికి పా- ర్శ్వాలను వీక్షించుటయును, ముఖశోషణ, అవకుంఠన, వైవర్జ్యము, కంఠానికి గాద్గద్యము మొదలౌ చే ష్టలు ఉన్నవి. 'శంకా' భేదములు 358 'స్వోత శంక' - 150, 151 e యును 'పరోత శంక' అంటు గ ప్రత్యంగముల యందు కలుగు క్రియా భేదమ్ములు 'అసూయా’లక్షణం 151 ఆ - ఇతరుల సౌభాగ్యము, సం 154 పత్తి, విద్య, శౌర్యము మొద లౌ హేతువులతో, గుణముల- యందు గూడ దోషమ్ముల ఆరోపణ గావించుట- సూయనంగా బడును. ఇందు మోము త్రిప్పుటయును నిందించుట, భ్రూ భేద వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 మ్ము నుపేక్ష ఈ మొదలౌ క్రియలున్నవి. 154 155 మదలక్షణము - భేదములు మద్యము మొద- లైనవాని చేత కలుగు ఆనంద సుసమ్మోహన లక్షణము మదమౌను. ఆ మదమ్ము 'తరుణ మదము', 'మధ్య మదము' అపకృష్ట - మ్మను మదమ్ము' అంటు మూడు విధములుగా కానుపించు 156 తరుణ మదము తరుణ మదానికి గర్వపు వాని వ్రేల వేయుటయును ఇట్టి చేష్టలుంటాయి. 'అపకృష్ణ' మదము 'అపకృష్ణ మదమ్ము'నందు గతి భంగము, మూర్ఛిల్లుట తెలివి తప్పి వర్తించుట, ఉమియుట, వెక్కిళ్ళు, వాంతి అన్నవి చేష్టగ నుండును. 'మదయుతుల' లక్షణం ఉత్తమమద మున్నవాడు పండుకొనియె ఉండు. మధ్య మద ముండు వాడు నవ్వు- చెవో బాగ పాడుచుండు అధమ మదము గల్గువాడు 158 159 మాటాడుతు, దుఃఖించును. 160 వీక్షణాలు, మోమునందు అరుణిమమ్ము, చిరునవ్వులు సంభ్రమమ్ము గల వాక్కులు, శ్రమ లక్షణం ఒయ్యారపు నడక ఇట్టి త్రోవన పయనించుటయును, చేష్టలుండు మధ్య మదము 157 నృత్య మొనర్చుచు నుండుట, 'మధ్య మదము' నకు వాక్కున తడబడుటయు దృక్కులలో ఘూర్జనమ్ము గమనము నందున వక్రత, చేతుల నాడించుటయును క్రీడనమ్ము మొదలౌ వ్యా- పారాలచే కల్గు మనః - భేదనమ్ము శ్రమ అనబడు ఇందు అంగ మర్దనమ్ము నిట్టూరుపు, కాళ్లు పీకు చుంట, ఆవలింత, మంద మందముగా పయనించుట భరతరస ప్రకరణము 359 ముఖము నేత్రాల వికూ ణనమును గావించుట, సత్కారమ్మొనరించుట ఈ అనుభావాలు గలుగు 'ఆలస్య' లక్షణం 161, 162 స్వభావమ్ము, భయమ్ము, తృప్తి గర్వమ్మును, భీతి లేక ఉండుట మొదలైన వాని చేత కష్టముతో పనులు చేయటానికి యత్నించుట 'ఆలస్యం' అనబడును. ఇందు అంగ భంగమ్మును క్రియపై ద్వేషమ్ము ఆవ లింత, నేత్రములను, నలుపు కొంట, శయ్యపైన పండు కొనుట, అందు కూర్చుండుట అందు ప్రధానముగ ప్రీతి వహియించుట, కనులు మూత వడుట, నిదుర మొదలౌ కా ర్యాలు కలుగుతుంటాయి. 'దైన్య' లక్షణం 360 163, 164 మనస్తాపమును, దారి- ద్ర్యము ఇత్యాదుల వల్లను కలుగునట్టి అణుకువ దైన్యమ్మని అనబడుతున్నది. ఇందుకు మాలిన్యమును, గాత్రస్తంభన ఇత్యా ద్యనుభావమ్ములు కలుగును. 165 'చింత' లక్షణం ప్రియమగు వస్తువులు లభిం చకపోవుటచే నైశ్వ ర్యభంశన ఇత్యాదుల చేత కలుగు నట్టి ధ్యాన- మును 'చింత'ని అనుచుందురు ఇందు మేను చిక్కుటయును, తలవంచుట, సంతాపము, నిట్టూరుపు మొదలైనవి కలుగుతాయి. మోహలక్షణం ఆపత్తు, భ 166, 167 అ యమ్ము, వియోగము మొదలౌ వానిచేత మనసున కే మియు తెలియకపోవుట 'మో హము', అని అనగాబడు. ఇందు ఇంద్రియాలు శూన్య ముగనుండుట, చేష్టలు లే కుండుటయును, శరీరమ్ము తిరుగుచుంట, కనుగ్రుడ్డులు వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 లాట మొదలౌ క్రియలు కల్గుతుంటాయి 167 ఆ 168 అ 'ధృతి' లక్షణం పురానుభూతార్థ జ్ఞానము 'స్మృతి' అని అనబడును. ఇందు శిరము నాడించుట, ఊచుట, కను బొమలను విక్షేపించుట మోక్ష విషయక జ్ఞానము శాస్త్రజ్ఞానమ్మును, గురు- భక్తియు, నానా విషయ మ్ములను సిద్ధి, లజ్జయు మొద లైనవాని చేత మనసు - కే ఇచ్చయు లేకుండుట 'ధృతి' అని పిల్వగబడును. ఇందు లభించిన దానిని అనుభవించుటయు పొందగ- బడని యట్టి విషయమ్ములు కడచిన విషయములు, నష్ట విషయమ్ములు - వీనికి గా మనసు నందు నెట్టి చింత- లేకుండుట మొదలైనవి కలుగుతాయి. 'స్మృతి' లక్షణం మనోభ్యాస 168 ఆ 170 ఆ బలము చేత తన అంతట సమములైన వస్తువులను వీక్షించుట ఇత్యాదుల చేతగలుగు భరతరస ప్రకరణము మొదలైనవి కలుగుతాయి. 170 ఆ, 171 'వ్రీడా' లక్షణం అకార్యమ్ము చేయుటయును అవమానమ్మును, స్తోత్రము, నవ్యసంగమమ్ము ప్రతీ కార్యక్రియ ఇత్యాదుల చేతను అతిధార్జ్యము లే కుంట 'క్రీడ' అని అందురు. మఱుగుగ మాటాడుటయును, తలవంచుట, యోచించుట బయటకు రాకుండుట, దూర ముగనె ముసుగు నిడుట, గోళ్లు గిల్లుట, నేలను గీరుట మొదలైనవి ఇందు కలుగు. 'చపలతా' లక్షణం 172-174 ఆశ, ద్వేషమును మొదలౌ వానిచేత మనసులోన కలుగునట్టి లాఘవమ్ము చాపలమగు. యోచింపక 361 కౌగలించుకొంటయు, వీ- క్షించుటయును, వెళ్ళుమనుట, కఠినపు మాటలు పలుకుట, తాడనమ్ము, ఆజ్ఞాపన నొనరించుట, మొదలగు చే ష్టలు ఇందున కలుగుతాయి. హర్ష లక్షణం 174 175 మనోరథము - సిద్ది, యోగ్య · మైన వస్తు సంప్రాప్తిని మిత్రుల సంగమము చేత, దేవతాదులిచ్చు ప్రసా దమ్ము చేత కలిగింపం గబడెడు మనఃప్రసాదమ్ము 'హర్షమ్మని' అనబడును ఇందు ముఖము, నేత్రమ్ములు వికసించుట, ప్రియభాషణ ఆశ్లేషణ, పులకరింత, స్వేదోదమనమ్ము, హస్త ములను తట్టుటయు మొదలౌ చేష్టలు సంప్రాప్తించును. 'ఆవేగ' లక్షణం గము ఉత్పాతావేగము అని, వాతావేగమ్మని, వర్షావేగమ్మని, అ గ్న్యావేగమ్మనియు, మత్త కుంజరదర్శన - అనే గ మ్మని ప్రియశ్రవణా నే గమ్మని, అప్రియశ్రవణా వేగమ్మని శాత్రవవ్యస్త నా వేగమ్మనియు కార ణాను సారముగ నెనిమిది తెఱుగు లౌచు గోచరించు. 178 ఆ, 179 ఉత్పాతా వేగము - క్రియలు వీనిలోన పర్వత మి - త్యాదులు కదలాడుచుంట, తోకచుక్క జనియించుట, మొదలయినవి ఆ ఉత్పా. తమ్ము లవును. దీనివల్ల గలిగిన సర్వాంగపు వి సంసనమ్ము, వైమనస్య- ము సంస్మరణ, ఉత్పాతా 176-178 అ వేగమనంగా బడును. వాతావేగము - క్రియలు వేగమ్మగు గమనమ్మును, మనసు పొందు తడబాటగు 'ఆవేగము' ఆ ఆవే 180 362 వస్త్రాలను గ్రహియించుట వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 అవకుంఠన, నేత్రాలను తుడుచుకొనుట మొదలైనవి 'వాతావేగపు చేష్టలు'. వర్షావేగము - క్రియలు ఛత్రమ్మును గ్రహియించుట, దేహము సంకోచించుట, హస్తములను, భుజమూలము లను చేర్చుట, దావనమ్ము ఛన్నాశ్రయణము చేరుట, మొదలయినవి 'వర్షావే 181 గము' చేతను గల్గు క్రియలు 182 'అగ్న్యావేగము - క్రియలు' అగ్న్యావేగమ్ము నందు కల్గు క్రియలు వీజనమ్ము, అంగధూన నమ్మును వ్య కిని ప్రక్కకు తిరిగి తిరిగి వీక్షించుట, భయము, వణకు మొదలైనవి కలుగుతాయి ప్రియ శ్రవణా వేగము - క్రియలు ప్రియశ్రవణ జావేగ మందున సభ్యుత్థానము ఆలింగన స్వీకారము, ప్రీతి పురస్సరముగ వ స్ట్రా భరణాదుల నిచ్చుట, 184 ప్రియ వాక్యములను పలుకుట రోమాంచము మొదలైనవి కలుగుతాయి. అప్రియశ్రవణావేగము - క్రియలు అప్రియ శ్రవ 185 ణావేగమునం దేడుపు త్యాసముగా పదముల వి పరిలుంఠన, మొరపెట్టుట క్షేపించుట, నేత్రమ్ములు క్రిందబడుట, పరిభ్రమణ సంకోచము నొందుటయును మొనరించుట మొదలైనవి మొదలైనవి. 183 కలుగుతాయి. 186 మత్తకుంజరదర్శనావేగము - క్రియలు శాత్రవవ్యసనావేగము - క్రియలు కుంజరమ్ము- చే కలిగే ఆవేగము నందు వేగముగ ధావన మొనరించుట, మాటిమాటి శాత్రవవ్యస - నావేగమునందు కవచ మును, నాయుధమును మొదలౌ వస్తువులను ధరియించుట, భరతరస ప్రకరణము 363 గజమును, అశ్వమును, రథము ఆరోహణ గావించుట, వేగముగా విక్రమించు టయు మొదలైనవి కలుగును ఇవ్వి ఉత్తమాదులకు య థోచితముగ కలుగుతాయి 'జడతా' లక్షణం ఇష్టార్థ మనిష్టార్థ 187, 188 e ములను వినుట వలన గాని, వర్షము వలనను గాని, విరహము మొదలయిన వాని వలన గాని కలుగునట్టి అజ్ఞానము జడతయౌను ఇందు రెప్పపాటు లేక యుంట, చెవులు వినకుండుట, పారవశ్యమును తూష్టీం భావమ్మును పొందుట మొద లైన యట్టి క్రియలు కలుగు. 'గర్వ' లక్షణం 364 188 ఆ 189 ఐశ్వర్యము, రూపము, యౌ- వనము, కులము, విద్య, బలము, ఇష్టలాభములు మొదలౌ వానిచేత నితరుల నవ మానించుట 'గర్వ'మ్మగు ఇందు అహంభావము, ఆ జ్ఞోల్లంఘనము అనుగ్రహ ప్రదానమును, మోము త్రిప్పు కొనుట, మాటలాడకుంట మొదలైనవి, పరుషముగా మాటాడుట, చూడకుంట, తన అవయవములను చూచు కొనుట, ఒడలు విరుచుకొనుట మొదలౌ అనుభావమ్ములు కలుగుతాయి. 'విషాద' లక్షణం తా నారం- 190-192 భించిన పని సాగకుంట ఇష్టవస్తువులు లభ్యము - కాకుండుట, ఆపదయును అపరాధ పరిజ్ఞానము వీటి వల్ల కలుగునట్టి- దౌ అనుతాపము. 'విషాద’ మనబడును. జ్యేష్ఠ, మధ్య మాధమములని విషాదమ్ము మూడు తెఱఁగులై ఉండును. జ్యేష్ఠ విషాద వ్యాపారాలు జ్యేష్ఠ విషాదమ్మునందు సహాయాన్ని అన్వేషణ వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 చేయుటయు, ఉపాయచింత మొదలౌ వ్యాపారమ్ములు శయ్యనుండి ఉత్థానము, చింతించుట, దేహము బరు కలుగుతాయి. 197, 198 కలుగుతాయి. 193, 194 వెక్కుటయును మొదలైనవి 'మధ్యమ విషాద' చర్యలు మధ్యమపు వి- షాదమందు ఉత్సాహము లేకయుంట, మిక్కిలిగా చింతించుట, కార్యాకా - ర్యములు తెలుసుకొనకుండుట, ఎవరిని తలయెత్తి చూడ కుంటయు, భ్రమనొందుట మొద లైన క్రియలు కలుగుతాయి. 195 'అధమ విషాద' చర్యలు అధమ విషాదమ్మునందు రోదనమ్ము నిట్టూరుపు ధ్యానము, ముఖవక్రతయును మొదలయినవి కలుగుతాయి 'నిద్రా' లక్షణం మందమైన స్వభావమ్ము, వ్యాయామము నిశ్చింతతయును, సమాధి వీని చేత గలుగు మనో- నిమీలనము 'నిద్ర' యౌను ఇందానన గౌరవమ్ము నేత్ర నిమీలనము, అంగ- ముల పరివర్తన, నిశ్వా - సము - ఉచ్ఛ్వాసము, దేహ- మ్మందున సంకోచము, జా- డ్యాదులు ఇందున కలుగును 198200 196 'అపస్మార' లక్షణం 'ఔత్సుక్య' లక్షణము ఆస, దాన్ని పోలినట్టి వానిచేత కలుగు జాగు ఓర్వ జాలకుండుట 'ఔ త్సుక్య'మ్మని అనగాబడు ఇందు వేగముగ నడచుట, వాత, పిత్త, శ్లేష్మ, ధాతు - వులకు చెందు హెచ్చుతక్కు వలు, దోషము, దయ్యము సో- కుట మొదలౌ వానిచేత చేయబడిన మనక్షోభ 'అపస్మార' మనబడును. ఇందు కంపనమ్ము, ధావ భరతరస ప్రకరణము 365 నము, పతనము, స్తంభనము భ్రమణము, నేత్రమ్ముల వి- క్రియయు, దంశ భేదనమ్ము, భుజ క్షేపమును లాలా జలమును కార్చుట, ఫేనము కట్టుట మొదలైన విందు కలుగుతాయి. 201, 202 శయ్యా మోక్షణము, బాహు విక్షేపము, అంగుళాల మోటనమ్ము, శిరము గోకు కొంట, దేహమును త్రిప్పుట మొదలైనవి కలుగుతాయి 204, 205 'అమర్ష' లక్షణం 'సుప్తి' లక్షణం నిద్రాధి క్య- తయె‘సుప్తి' అనబడును ఇంద్రియాలు ఉపరతి వహి యించి యుంట కనులు మూసి కొని యుండుట, గాత్రము స్ర- స్తముగనుంట, స్వప్నము వహి యించి యుంట, అతి దీర్ఘ మ్మగుకాలము సంచలనము లేకయుంట, ఉచ్ఛ్వాసము నిశ్వాసము మొదలయినవి అధిక్షేప మొనరించుట అవమానము గావించుట మొదలయ్యెడు వాని చేత కలిగెడు క్రోధము 'అమర్ష' అనబడును. స్వేదమ్ము శి - రః కంపన, తలను వంచు- కొనుటయు, చింతించుటయు, ఉ- పాయనముల అన్వేషిం చుట, ఉత్సాహము, వ్యవసా యము మొదలైనవి కలుగును, 206, 207 ఇందులోన కలుగుతాయి. 203, 204 es 'విబోధ' లక్షణం 366 నిద్దుర మేల్కొనుట విబో - ధమ్మని అనబడుతున్నది. ఇందు అక్షి మర్దనమ్ము, 'అవహిత్థ'లక్షణం ధైర్యము, ప్రాభవము, నీతి, సిగ్గు, సాధ్వసము, దాక్షి ణ్యము, ప్రాగల్భ్యము, అపజయ - మును మొదలౌ వానిచేత కలిగెడు ఆకారగుప్తి 'అవహి' తగుప్తి ఇందు అన్య వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 ధాపాదన, మిధ్యా ధై ర్యము, మఱియొక పక్షమ్మును తిలకించుట, కథా భంగ మును నితరము లిందు పొంద పోగొట్టుట, శిష్యులకుప దేశించుట, కనుబొమ్మల నాడించుట, ఉహాపో హమ్ములు మొదలైనట్టివి బడతాయి. 207 ఆ - 209 ఆ కలుగుతాయి. 'ఉగ్రతా' లక్షణం 'వ్యాధి' లక్షణం 211 212 అపరాధము అవమానము, అపహరణము నిగ్రహము, అసత్ప్రలాప మును మొదలౌ వాని చేత చేయబడిన త్వర 'ఉగ్రత’ అనబడును. ఇందు కనులు, మోము ఎఱ్ఱవడుటయు బం - ధించుటయును, తాడనమ్ము, తలయాడించుటయును, స్వే- దము కలుగుట, బెదరించుట, వర్ధనమ్ము, పతితత్వమ్ము మొదలయినవి, కలుగుతాయి. 'మతి' లక్షణాలు 209 ఆ-211ఆ నానా శాస్త్రార్థాలను చెప్పుటచే కలుగు అర్థ నిర్ణయమ్ము 'మతి' అనుబడు ఇందు యుక్తమౌ క్రియలను గావించుట, సంశయాన్ని భరతరస ప్రకరణము దోషోద్రే కమ్ముచే, వియోగాదుల- చే గలుగు జ్వరమ్ము 'వ్యాధి' అనబడును. ఇందు శరీ రము స్తంభించుట, అంగపు బిగి తగ్గుట, కూజితమ్ము, ముఖ కూణన, వ్యర్థ - అంగ విక్షేపము, నిట్టూరుపు మొదలయినవి కలుగుతాయి. ఆ జ్వరమ్ము శీత జ్వర – మనియును, దాహ జ్వరమ్ము అనియును, నీరు తెఱగులుగా వ్యవహరించు. శీతజ్వర వ్యాధి చేష్టలు శీతజ్వర 213, 214 మందున తాపమ్ము శరీ- రము చిక్కుట చెక్కిళ్ళు చ- లించటమ్ము కన్నీరును, సర్వాంగమ్మును వణకుట 367 కూజనమ్ము జానుకంప- నమ్ము పులకరింపు, మోము - శోషణమ్ము మొదలయినవి కలుగుతాయి. దాహజ్వర వ్యాధి చేష్టలు దాహజ్వరమందు శీత పుష్పమాల 215 216 మొదలగు వానిని దాల్చుట, హస్తమ్ముల, పాదమ్ముల ఎత్తి ఎత్తి వేయుటమ్ము ముఖ శోషణ, మొదలౌనవి ప్రాణము లేనట్టివాని- తో భాషణ యొనరించుట కారణమ్ము లేకుండా నవ్వుచుంట మొదలయ్యివి కల్గుతాయి ఇష్టనాశోన్మాద చేష్టలు ఇష్టనాశ 218, 219 నోన్మాదమునందు భస్మ- మిత్యాదులు అయినవాని పరిలేషన మొనరించుట, నృత్యమ్మును గావించుట, కలుగుతాయి ఉన్మాద లక్షణం 216 217 es వియోగమ్ము ఇష్టనాశనమ్ము వీని - వలన గలుగు చిత్ర విభ్ర- మము 'ఉన్మాద’మ్మని అన- గాబడును. వియోగజోన్మాద చేష్టలు 368 వియోగజో న్మాదమందు ధావనమ్ము- పరివేదన, సంబంధము లేనియట్టి పలుమాటలు పల్కుచుంట శయనించుట వేగంగా లేచుండుట 217 ఆ గీతాదులు పాడుచుంట, తృణములు మొదలైనవాని- తో గూర్చిన మూల్యమ్ములు ధరియించుట ఇవి క్రియలు ఇవియు వియోగజోన్మాద మందలివైనట్టి క్రియలు కలుగుచుండు మరణము - భేదములు సర్వాంగ 219 220 వ్యాపిగాను ఉండు ధనం- జయ వాయువు నిర్గమించు టగు 'మరణము' ఈ మరణము 'వ్యాధిజమ్ము' 'అభిఘాత’ మ్మని ద్వివిధము 221, 222 అ వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 వ్యాధిజ మరణ చర్యలు అసాధ్యమైన అభిఘాతము వలన కలుగు క్రియలు చిక్కిపోవటమ్ము దౌ హృద్రోగము, విషూచి వణకుట తాపమ్ము, హిక్క మొదలయ్యెడు వానిచేత ఫేనము, కంధర భంగము, సంభవించునది “వ్యాధిజ జడతయు, మృతి ఇత్యాదులు, 224 226 మరణమ్ము" కొతుకుచు మా టలు పలుకుట, దేహకాంతి మారుటయును, మెల్లగ శ్వా - త్రాస లక్షణం మెఱపు, రాక్షసాళి, ఉఱుము సను విడుచుట, మాట నిలిచి- పోవటమ్ము, నేత్రమ్ముల మీలనమ్ము, హిక్కపరిజ నముల నపేక్షించుటయును, ఇంద్రియ చేష్టలు అణగుట మొదలైనవి ఇందులోన కలుగుతాయి 222 ఆ అభిఘాత మరణ చర్యలు 224 ఘాతము, పతనమ్ము, దేహ బంధనమ్ము, విషము దీని చేత కల్గునది అభిజా తజ మరణము ఘాతజమున నేలబడుట దుఃఖించుట మొదలయినవి ఇందు కలుగు వసనాభియు మొదలయినవి విషము పతన మాదియైన భరతరస ప్రకరణము పిశాచమ్ము, నాగుబాము ఇత్యాదుల వలన గలుగు మానస చాంచల్యము 'త్రా సమ్మని అనగా బడును ఉత్కంపము, దేహపు సం- కోచము, రోమాంచము సుం- స్తంభము, గాద్గమ్యమ్మును అడుగడుగుకు తెప్పపాట్లు, భ్రమ, ప్రక్కనున్న వారి పట్టుకొనుట మొదలైనవి ఇందు కలుగు. వితర్క లక్షణం సందేహము, 227, 228 నిశ్చయమ్ము మొదలయ్యెడు వాని చేత గలుగునట్టి ఊహాత్మకమును, సత్యా- 369 సత్య నిర్ణయము ' వితర్క' మనబడును. దీనియందు కనుబొమ లెగురగ వేయుట తలయాడించుట మొదలౌ. అనుభావమ్ములు కలుగును స్వభావము - భావము 229, 231 ఉత్త మధము మధ్యమ స్వ- భావమ్ములు కలుగువారి విభావానుభావ సాత్వి - కభావ వ్యభిచారీ భా వములు యధోచితముగ వర్ణింపగా దగినట్టివి. స్వాతంత్య్ర పారతంత్య్ర వ్యభిచారీ భావములు 370 230 ఆ, 231 అ వ్యభిచారీ భావమ్ములు స్వాతంత్ర్యము, పారతంత్య్ర ముల వలనను ఇరురీతుల వౌతున్నవి. ఇవి ఇతరుల పోషణాన్ని పొందినపుడు పరతంత్రము లనియు, అట్లు కానప్పుడు స్వతంత్రములని చెప్పబడును. 231 232 వ్యభిచారీ భావ చతురవస్థలు ఉత్పత్తియు, సంధియు, శాబళ్యమ్మును శాంతి, అంటు వ్యభిచారీ భావములకు నాలుగవ- స్థలు ఉన్నవి. ఇందున ఉ- త్పత్తి' అన్నయది భావము కలుగుటయౌ సరూపమ్ము అయినను, అసమానరూప ములు అయినను భిన్న కార ణాల చేత కల్పితమ్ము లయిన రెండు భావమ్ములు చేరిన చో సంధి యౌను భావమ్ములు ఒక్కదాని నొక్కటి ఒరయుట 'శబళ త్వ' మ్మని అనగాబడును అత్యారూఢమ్ము అయిన భావలయము 'శాంతి' అనం గా బడును. ఆభాసత - భేదములు ఈ భావము - 233-235 లకును అనౌచిత్య ప్రవ ర్తనము 'ఆభాసత' అనబడు అనౌచిత్యమసత్యా నౌచిత్యమ్మనియు, అ వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 యోగ్యా నౌచిత్య మనియు ద్వివిధాలుగ వర్తిల్లును. అనౌచిత్యద్వయ లక్షణం ఏది అచేతనగతమౌనో అద్ది 'అసత్యమ్ము' చేత నిర్మింపంబడిన దౌను నీచమైన తిర్యగడ- ముల కాశ్రయ మైనయట్టి 'దయోగ్యత్వకృత' మని చె- ప్పంగ బడును స్థాయీ భావ నిరూపణ సజాతీయ విజాతీయ భావముల అ- తిరస్కృతమ్ము లౌచు క్షీర జలధి వోలె నితర భావ- ముల స్వాత్మత్వము నెవ్వి చేసుకొనునొ 236 237 మును, జుగుప్స, క్రోధము - ఇవి నాట్యమందు చెప్పబడియె. 'రతిస్థాయి' లక్షణము 238 240 స్వభావమ్ము సహవాసము సంబంధము, అభిమానము ఆత్మోపమాది విషయ మ్ములు, దీనివల్ల నాయి కానాయక మనములందు కలిగెడు నన్యోన్య విషయ మౌ నిచ్ఛా విశేషమ్ము 'రతిస్థాయి' అందున కడ- గంటి చూపు, కనుబొమ్మల ఎగురవేత, ప్రియవాక్యము మొదలైనవి కలుగుతాయి. 240 - 242 అ పొందింపగ వరుసగ మొలకయు, చిగురును అవి స్థాయీ భావమ్ములు. స్థాయీ భావము లెనిమిది విధములంచు ఋషివర్యులు ఒప్పుకొనిరి వాని పేర్లు రతి, ఉత్సాహము, శోకము, విస్మయమ్ము, హాసము, భయ పూవు, ఫలము నగు రతిస్థా యీ భావము. 'ప్రేమ' అనీ 'మాన'మనీ 'ప్రణయ'మనీ 'స్నేహ'మనీ 'రాగ'మనీ 'అనురాగ’మ్మని యను నా- మాలను వహియిస్తున్నది. 242 243 భరతరస ప్రకరణము 371 ప్రేమ లక్షణం నాయిక నాయకుల ప్రీతి సహితమైన మనసుల కల యిక ప్రేమని అనబడును. తను పొందగ ఏ దశలో మనసు కుఱుగుతూ ఉందో అది 'స్నేహము' అనబడును. ఆ స్నేహము ప్రౌఢ స్నే 243 e హమ్మనియును, మంద స్నే హమ్మనియును, మధ్య స్నే- మాన లక్షణం నాయిక నాయకుల ప్రేమ బంధముచే స్వాతంత్య్రము వలన కలుగునట్టి భావ కౌటిల్యము 'మాన' మనం- గా బడును. ప్రణయ లక్షణం నాకనా యకులకు చెందినదౌ మా నోప కల్పితమ్ములైన బాహ్య - అంతర - ఉపచార మ్ములచే భావపు విస్రం భాన్ని కలుగుజేయు ప్రేమ 'ప్రణయ'మ్మని అనబడును. 245 స్నేహలక్షణం 372 నాయిక నాయకులది యౌ విస్రంభము, దర్శనమ్ము ఇత్యాదుల చేత పూర్ణ - హమ్మనియును, ముత్తెఱగులు ప్రౌఢ స్నేహ లక్షణం 246, 247 es తోచుట మొదలైనవాని చేత నెఱుగబడని యట్టి చిత్త వృత్తిగల నాయకు నందు నితర కేశ కారి ణయిన యట్టి స్నేహము 'ప్రౌ- ఢస్నేహము' అని అనబడును. మందస్నేహ లక్షణం 247 ఆ, 2489 నాయిక-నాయకుల యందు ఒకరికి కోపము మొదలౌ - నట్టివి పొందున్నప్పుడు రెండవ వారికి ఉపేక్ష యును అపేక్షయును చేయక ఉండెడునది 'మంద స్నే హుమ్మనబడు 248 ఆ, 249 అ వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 మధ్య స్నేహ లక్షణం ఇతరాను భ వాపేక్షను ఎదురు చూచు చున్నట్టిది 'మధ్యమ స్నే 'హ' మ్మనబడు రాగలక్షణం 249es ఏ స్నేహపు అతిశయమ్ము వలన మనసు నందున దుఃఖమ్ము సుఖము వోలె తోచుచున్నదొ అది 'రాగ' మనంగా బడును. అది 'కుసుంభరాగ' మనియు 'నీలరాగ' మనియును 'మాం జిష్టరాగ' మనియు మూడు తెఱుగులుగా కనుపించును. నీలరాగ లక్షణం ఏది మదిని సక్తమ్మై మాఱకుండ, ప్రకాశింప కుండ ఉండునో అయ్యది 'నీలరాగ' మనబడును. 252 ఆ మాంజిష్ట రాగము ఏది చిత్తమందు త్వరగ సంసక్తమ్మై ఎన్నటి కిని మాఱక ప్రకాశించు నో అది 'మాంజిష్ట రాగ' మనబడును. అనురాగ లక్షణం ముందు చెప్పి నట్టి రాగమే తన సం వేద్యదశను పొందుట చే 253 250, 251 ప్రకాశితము అయి ఆశ్రయ కుసుంభ రాగ లక్షణం ఏ రాగము మనసున క్షణకాలమందె పుట్టునదియు, అధికంగా ప్రకాశించుచున్నదైన తక్షణమే మారునదియు- నైయుండునో అది 'కుసుంభ రాగమనంగా బడును. 251 ఆ, 252 అ ముండు వఱకు ఉండెనేని అది “అనురాగ”మ్మని అన గా బడును. కొందఱు ప్రీ తిని రతిభేద మ్మందురు. 254 ఉత్సాహ స్థాయి లక్షణం శీల శ్లాఘ్యమ్ములైన కార్యమ్ముల యందు శక్తి, ధైర్యమ్ము, సహాయము, మొద లైన వానిచే త్వరగా భరతరస ప్రకరణము 373 ప్రవర్తించు మానస పారము 'ఉత్సాహస్థా' వ్యా యని అనబడు. అందు సమయ మును జూచుట ధైర్యము, త్యా గము, ఆరంభము మొదలౌ నవి' కలుగును. ఇది 'సహజో త్సాహస్థా'యనియును, 'ఆ హార్యోత్సాహస్థా'యని రెండు తెఱగులైయున్నది శోకస్థాయి లక్షణం 255, 256, 257 బంధు విషయమౌ విపత్తు దుర్గతి, ధన నాశము మొద లయిన వాని వలన బుట్టు చిత్తక్లేశాన్ని సృష్టి చేయు వృత్తిని 'శోకస్థా' అందరు అందు దేహ కాంతి మార్పు దొందుటయును బాష్పోద్గమమును ముఖమ్ము వాడుటయును స్తంభము ని ట్టూర్పు ఇతరములు కల్గును. విస్మయ స్థాయి లక్షణం 374 257 258 లోకోత్తరమైన పదా ర్థాల నపూర్వము వీక్ష గావించుట వీని చేత గలుగు మనో విస్తారత అనునది 'విస్మయ' స్థాయి ఇందు నైత్ర వైశాల్యము శ్లాఘించుట, పులకరింపు మొదలయినవి చేష్టలగును హాస స్థాయి లక్షణం 259, 260 పలుకులు, ఆకారము, వే షమ్ము పనియు, వీని వికా రము చేతను, ఇవ్వి పర స్థలవాసుల వైన యెడల సహజముగా నున్న వెక్కి రించుట చేతను గల్గు మ నోవికారమే 'హాస స్థాయి' అనంగాబడును ఇందు వికారంపు చూపు, ముక్కు, పెదవి, చెక్కిళ్ళును వానియందు సంచలనము మొదలయినవి కలుగుతాయి భయస్థాయి లక్షణం ఆకస్మికముగను భయం కరవస్తువులను చూచుట 2600 ఆ వాని వినుట మొదలయ్యెడు వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 వానిచేత, తప్పిదమ్ము చేత నెంతో పుట్టు చిత్త చాంచల్యము 'భయ' స్థాయి ఇది ఉత్తమ, మధ్యమ, నీ చాశ్రయమై మూడు విధము లుగ నుండును కంపమ్మును ము శోషణ మొదలయ్యెడు వానివల్ల దీని నెరుగ గావచ్చును. 262 263, 264 es జుగుప్సాస్థాయి లక్షణం యోగ్యము కా నట్టి వస్తువుల చూచుట వినుట అనే వాని వల్ల కల్గు మనస్సంకోచము 'జుగుప్స' అను స్థాయీ భా వమ్మన బడు ముక్కు మూసు కొనుట, వేగముగ బోవుట మోము వికూణనము చేసు కొనుటయు, సర్వాంగ ధూన న, మ్మసహ్యపడుట, మాటి మాటికిని నిష్ఠీవనమ్ము నొనరించుట మొదలైనవి దీనియందు కలుగుతాయి. 264 265 266 క్రోధస్థాయి లక్షణం పురాక్షేపమును మొదలౌ వానిచేత గలుగునట్టి మనః ప్రజ్వలనము క్రోధ స్థాయి అంటు తెలుపుతారు. ఇద్ది ఫుల్ల నాసాపుట మును, గిరగిర తిరిగెడు కను తారకలును, ఇత్యా ద్యను భావమ్ముల కలిగినదై ఉంటుంది. దీనికి శ త్రువులు, భృత్యులును, మిత్రులు పూజ్యులు ఈ నల్వురు విష యులు అని అనబడుదురు. 266 es. 267 శత్రు విషక్రోధ సంభవాలు శత్రువిషయ క్రోధ మందు అడుగడుగున ఓష్ఠమ్ముల కొఱకు కొనుట, కనుబొమ్మలు వంకరగుట, దంతఘట్ట నము, చేతుల పిసుగుకొనుట శరీరమ్ము వణుకుటయును అస్త్రమ్ముల వీక్షించుట తన బుజములు చూచుకొనుట గర్జించుట, మొదలైనవి కల్గుతాయి. 268, 269 es భరతరస ప్రకరణము 375 భృత్య విషయ క్రోధ సంభవాలు భృత్య విషయ క్రోధ మందు కన్నీరును కార్చుటయును, ఊరక చెప్పకుంట శరీరాన స్వేదమ్మును కంఠమందు గాద్గద్యము మొదలైనవి ఎన్నెన్నో కలుగుతాయి. 272 ధ్యానించుట యును చలన రహిత క్రోధ విషయ విశేషాలు ముగ నుండుట, అడుగడుగున నిట్టూర్పులు విడచుటయును మాటాడక యుండుటవై, నమ్రత వహియించుటయును భుగ్నదృష్టి మొదలైనవి కల్గుతాయి. మిత్ర క్రోధ సంభవాలు మిత్ర క్రో 269 es, 270 ధమ్ము నందు భావగర్భ ముగ భూషించుట, భ్రూ భే దనము వహించుటయు, నొసట చెమట పట్టుటయును నేత్ర ములు ఎఱ్ఱందన మొందుట జరుగుతాయి. పూజ్యక్రోధ సంభవాలు 376 పూజ్యక్రో ధమ్ము నందు తన్ను తాను తిట్టుకొనుట, మోము వంచ టమ్మును ప్రత్యుత్తరమ్ము 271 భృత్యాది క్రోధత్రయ మందు దాని దాని కెవ్వి చెప్పంగా బడినవొ ఆ క్రియలు దాని దాని కుద్భ వించు చుండు మిత్ర క్రో ధాంతర్గతు లయినయట్టి స్త్రీ పురుషులు కోపాలను వనితమీద పురుషుని కో పమ్ము ప్రత్యయమ్ము కలుగు నంత వఱకు ఉంటుంది. ఇందు వక్రవీక్షణమ్ము, అధరము నందున స్ఫురణము కడకన్నులు ఎఱ్ఱవడుట ఇత్యాదులు కలుగుతాయి. పురుషవిషయ మైనయట్టి 273, 274 స్త్రీ క్రోధము ఆ సపత్ని హేతుక మని, అన్య హేతు కమ్మని యను ఇరు తెఱగుల వర్ధిల్లును ఆ సపత్ని వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 హేతుకమ్ము అగు రోషము విప్రలంభ మందు చెప్ప గా బడినది. అన్యహేతు కృతరోషము నందు పురుష రోషమందు ఉన్న క్రియలె కలుగుతాయి. ఎటుల కలుగుతూ ఉన్నదో అట్లు విభావాది భావ ముల చేత, ప్రయోగాల చేత రసము నిష్పన్నము అవుతున్నది రస మన్నది 275, 276 మనసు చేత ఎఱుగ దగిన స్థాయిభావములు - రసరూపము విభావ వ్యభిచారిభావ సాత్వికాను భావవ్యా యట్టి సుఖ విశేషమ్ము అది భావజ్ఞుల చేతను ఆస్వాదింపగబడును. 277-281 పారరూప - అనుభావము లచె సాక్షాత్కారమ్మును పొందింపం బడినయట్లు అభినయ గోచరత నొంది స్థాయీ భావములు స్వాదు రూపత పొందింపబడి సామాజిక మానసాన రసమౌటను పొందుతాయి యథాయోగ్యముగ గూడిన దధి మొదలౌ వ్యంజనాల చేత చింతపండును, మి ర్యాల వంటి ఔషధాల చేత, గుడము మొదలైనవి అయిన మధుర పదార్థాల చేత, పాకభేదమ్ముల చేత అన్నమునకు రసము రస భేదములు శృంగారము, వీరము, కరు ణాద్భుత, హాస్యములు, భయా నకమును, బీభత్సము, రౌ దమ్ము అంటు నాట్యమందు రసము లెన్మిదని చెప్పం గా బడినవి శృంగార రసలక్షణం 281 ఆ 282 ఆ ఈ ఎన్మిది రసములలో శృంగారము మొదటిదిగా చెప్పబడియె విభా వానుభావ వ్యభి చారి సాత్వికములను భా వములచే సదస్య స్వా ద్యత్వము పొందిన స్థాయీ భరతరస ప్రకరణము 377 378 భావము శృంగారమ్ము అట్టి రసస్థాయి నాయి కానాయకులను ఆలం బనముగాను పొందినది రూపము, యౌవనమును లా వణ్యమ్మును కులము, శీల మును మొదలౌ నాయికనా యకులు గుణమ్ముల చేతను మధురములౌ పలుకులచే తన సంగీతంపు విద్యా ఇత్యాదులచే, భుజవి న్యాసమ్ము, కటాక్షము హా సము మొదలౌ వాని చేత, చేష్టలచే, పూలు, గంధ మును, వస్త్రము హస్తాభర ణములనెడి అలంకార మ్ముల చేతను చంద్ర దీప ములు అనెడి తటస్థ భావ ముల చేతను, మళ్ళీ ఉ ద్దీపితమై రమ్య దృష్టి యును, ముఖరాగము మొదలౌ ఆంగికాలచే, మధురా లాపము, గుణకీర్తనమ్ము మొదలౌ వాచికములచే స్తంభము, కంపము, మొదలౌ సాత్వికానుభావము లచె ప్రకాశితమ్మై ఔత్సు క్యమ్ము చింత, హర్షము, మొద లౌ సహకారుల చేతను పోషింపబడిన యట్టి ఆ రతియే, భావములచె రంజితమై రసికులచే ఆస్వాదింపగ బడుతూ శృంగారరసమ్మౌటను పొందుతుంది. 282 -289 శృంగార విభజన, విప్రలంభ శృంగారం శృంగార ర సమ్ము విప్రలంభ యనెడి శృంగారము, సంభోగ శృం గారమ్మని ద్వివిధమ్ము అత్యంతమ్మగు నాస క్తిని గల్గిన నాయిక నా యకు లిరువుర కన్యోన్యము చేరిక లేకుంట 'విప్ర లంభ' మంచు తెలిపెదరు. ఇందు విరహ పాండిమమ్ము సోలిపోవునట్టి చూపు మొదలయినవి కలుగుతాయి హర్షము, గర్వము, జుగుప్స, ఉగ్రభావమును, మదమ్ము, హాసమ్ము, శమమ్ము, ఇవ్వి వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 వినా మిగిలిన సంచారీ భావమ్ములు సర్వమ్మును ప్రకృతి కనుగుణముగాను కలుగుతాయి. 290 ఆ - 292 అ విప్రలంభ హేతువులు విప్రలంభ మునకు 'అయోగము, విరహము, మానమ్ము, ప్రవాసము, శా పమ్ము' అనెడి అయిదు హేతు వులు ఉన్నవి 292 ఆ, 293 అ అయోగ విప్రలంభ శృంగార లక్షణం ప్రేమ అతిగ గల్గిన నాయిక, నాయకు లకు తొలుతటిదౌ సమాగ మునకు మునుపు గల్గు విప్ర లంభమునుం 'అయోగ విప్ర లంభమ్మ'ని అనియెదరు. ఇందు 'నాయకుని వీక్షణ చేసి యింటిలోనికి పో వుటయు, బయటికిని వచ్చుట, ఊరకతని చూపునకును కనుపించుట తన ఆశను వెల్లడించు చేష్టలు తన శరీరాన్ని కాంతివంత భరతరస ప్రకరణము మొనరించుట, వ్యాజోక్తులు, విజనస్థలమందుండుట' మొదలైనవి ఇందుండును. అసూయయును, భ్రమ, భయమ్ము నిర్వేదము, ఔత్సుక్యము దైన్యమ్మును, చింత, నిద్ర ప్రబోధమ్ము, విషాదమ్ము జాడ్యమ్మును, ఉన్మాదము, మోహము, మరణమ్ము అనే ఈ వ్యభిచారీ భావ ములకు యధోచితముగ ప్రవే శమ్మున్నది, ఈ 'అయోగ విప్రలంభము'నకు దశా వస్థలున్న వని ప్రాచీ నుల మతమ్ము దీని ననుస రించి భరతుడిట్లు చెప్పె. 294 298 అయోగ విప్రలంభ దశావస్థలు 'చక్షుః ప్రియమ్ము, చింతయు సంకల్పము, గుణనుతియు క్రి యాద్వేషము, తాపము, ల జ్ఞాత్యాగము, ఉన్మాదము, మూర్ఛ మరణ' మనునవి ఈ 'దశావస్థ' లై యున్నవి 299 379 చక్షుఃప్రీతి లక్షణం రమ్యమైన ఆలంబన వినబడినది గాని లేక కనబడినది గాని కాగ దాని యందు కలుగు ఇచ్ఛ 'చక్షుః ప్రీతి’. ఇది 'సంతో షము, స్వేదము, పులకరింపు, హర్షము, ఆశ్చర్యము సా ధ్వసము, చాపలము, స్తంభము, సిగ్గు'ను మొదలైనవాని చేతను భావింపదగును. 'చింత' లక్షణం 380 300, 301 "ఏ ఉపాయమునను ఇచ్ఛ ఈడేరును? అతడితో ఎప్పుడు కూడుట కలుగును? చెలులతోటి, ఏమి చెప్పి పంపవచ్చు?" అని ఊహిం చుట 'చింత' అనంగాబడు 'నిట్టూరుపు, ధ్యానము, దే హము సోలుట, హస్తాభర ణాల చేతితో తడవుట, స్వేదమ్మును, పులకరింపు, శయ్య, అసనాదులందు విద్వేషము, నిర్లక్ష్యపు వీక్షణమ్ము' మొదలగునవి ఇందు సంభవిస్తాయి. 3301 ఆ 'సంకల్పావస్థా' లక్షణం - నాయకుని సమాగమమ్ము - 304ఆ వలన గోచరించి నట్టి మనోరథము 'సంకల్పము' అనబడును. ఈ అవస్థ యందున 'నౌత్సుక్యమ్మును, స్వేదము, రోమాంచము, స్మర ణము, శ్వాసము, నేత్రాలను మూసుకొనుట, బాహ్య వ్యా పారమ్ములు తెలియకుంట’ మొదలైని కలుగుతాయి. 'గుణనుతి' లక్షణం 304 305 నాయకురూపము మొదలౌ గుణముల పరికీర్తనమ్ము గావించుట 'గుణనుతి' అని అనబడును, ఇందున 'రో మాంచితమ్ము, డగ్గుత్తిక తో గూడిన వచనమ్ములు సాభిప్రాయమ్ము తోడ వీక్షించుట, చెలికత్తెల తో నాతని సంగమమ్ము వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 గూర్చి యోచనను జేయుట, కపోలాలయందు చెమట, ఉత్సాహము, హర్షమ్ము, స్మరి యించుటయును మొదలయినవి ఇందు సంభవిస్తాయి, క్రియాద్వేష లక్షణం 306 e 308 నాయకునందునను తప్ప ఇతర భోగ్య వస్తువులన కలిగెడు ద్వేషమ్ము 'క్రియా ద్వేషమ్మ'ని అనబడును ఇందు 'చింత, నిశ్వాసము, దైన్యము, కన్నీరు విడుచు చుంట, నిదుర లేకయుంట, పాండిత్యము, విషాదమ్ము, సోలుట' మొదలయినట్టివి కలుగుతాయి. తాపలక్షణం ప్రియుని రాక 308 @ 309 లో విలంబనము కల్గు కామజ్వరమును 'తాప’ మ్మని అనెదరు. ఇందున వై వర్జ్యమ్మును, నేత్రజలము, స్వరభంగము, పడకమీద ముఖశోషణ మొదలైనవి కలుగుతాయి. లజ్జా త్యాగలక్షణం ఔత్సుక్యము 310, 311 ఇత్యాదుల చేత సిగ్గు విడిచి పెట్టుటను అజ్జా త్యాగమ్ము. ఇందున ఆ జ్ఞను మీరుట, గౌరవమును తలపకుంట, విషాదమ్ము వ్యగ్రత, దైన్యము మొదలై నవి కల్గును. 311 ఆ 312 ఉన్మాద లక్షణం సర్వావ స్థలయందును ఎల్లవేళ నాయకునెడ దత్త చిత్తు రాలై యుండుటచే మది కొక వస్తువు మరియొక వ స్తువుగా తోచుట విరహము వలనగల్గు ఉన్మాదము అని అనబడు ఇందు తనకు 'ఇష్టమయిన వస్తువు నం దును సైతము ద్వేషము, ని ట్టూర్పు, తెప్పపాటు లేమి, హేతురహితముగ నవ్వుట, పొరలాడుట, నిట్టూర్చుట, ధ్యానించుట, గానము, మూ భరతరస ప్రకరణము 381 ర్ఛను పొందుట, హేతుకమ్ము గా గమనము, ఉత్థానము, శంక' మొదలైనవి విషా దమ్ము, రోషమును ఈ అను భావమ్ములు కలుగుతాయి. మూర్ఛా లక్షణం 313-316 నాయకుండు రానందున అధిక తాపమగుట వలన జ్ఞానము సంక్షీణించుట 'మూర్ఛన' అని అనబడును. 'ఇష్టమును అనిష్టమ్మును తెలియకుంట, పిలిచిన పలు కకయుండుట, వీక్షణమ్ము లేకుండుట, శ్రోత్రమ్ములు వినకుండుట, క్రమముగ ను చ్ఛ్వాసము నిశ్వాసమ్మును మంద మౌట, చేష్టలు న ష్టమ్ము నొందుట, స్పర్శ తెలియ బడకుండుట, ఇవి మొదలౌ అనుభావమ్ములు కలుగును. 316 318 మృతి లక్షణం 382 మన్మథ వ్యా పారముచే కలిగెడు మర ణేచ్ఛయై ‘మృతి' అనగా బడు ఇందు 'విలాసపు శుకముతో క్రీడ, ఇతరములౌ వానిని చెలికత్తెల కొప్పగింత, కలకంఠ కలాలాసము, వినుట, మందమారుతమ్ము ఆశ్రయించుటయు, వెన్నెల లో ప్రవేశమొనరించుచుట, మాకంద పుగుచ్ఛమ్ముల వీక్షించుట, ఉరి మొదలౌ వానిని, సన్నాహాలై నట్టి వాని సిద్ధముగా వించుకొనుట, నేత్రజలం తోటి దృష్టి' ఇత్యాదులు కలుగుతాయి. 318 అ 321 అ విరహ విప్రలంభ లక్షణం ఒకే ఊరిలో ఉండే ఒక నాయిక - నాయకులకు ప్రీతి సిద్ధముగ నుండగ కార్యవశమునను గానీ పరాధీనతా, హేతువు వల్ల గాని కలిసికొనగ కాలహరణ మయ్యె నేని అద్ది 'విరహ విప్రలంభ శృంగారము' అనబడును వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 ఇందు త్సాహమ్ము, చింత, నిట్టూరుపు, వితర్కమ్ము మొదలయినవి కల్గుతాయి. మాన విప్రలంభ లక్షణం 321 322 వీక్షణ, ఆలింగనమ్ము మొదలౌ వ్యాపారమ్ముల నిరోధించి యుంట 'మాన విప్రలంభ’మని అనబడు కల్గు కోప 'మీర్ష్యా మా నము' అని అనగా బడును ఇది అభాషణమ్ము, ఉపా లంభనమును, తాడనమును వైముఖ్యము, నేత్రజలము ఇత్యాదులచే ఎఱుంగ గా దగినది. దేని నెఱుం గుట, శ్రవణము, దృష్టియు అను మానమ్మను మూటిలోన దేని వలన నైన కలుగు. 327 మని, 'ఈర్ష్యా మాన'మనియు ఆమాన్యము 'ప్రణయ మాన' శ్రవణాది నిరూపణ 323 శ్రవణమ్మను నది దూతిక ఇత్యాదుల వలన వినుట ఇరుతెఱుగులు. ప్రణయ మాన లక్షణం వానిలోన నాయిక-నాయికలకును ప రస్పరమ్ము ఆజ్ఞాలం ఘనము చే కలిగెడు నట్టి 'ప్రణయ మాన' మౌతుంది అందు మాటలాడకుంట, మోము త్రిప్పుకొని ఉండుట మొదలైనవి కలుగుతాయి. 324 ఈర్ష్యా మాన లక్షణం అన్యస్త్రీ సంభోగము నెఱుఁగుటచే ప్రియుని యందు 'దృష్టి' ఎదుఱుగా జూచుట, అనుమానమ్మను నది స్వ ప్నమ్మున గోత్రస్థలనాదుల వలనను కలుగుతాయి. అని చెప్పంగా బడినవి. ప్రవాస విప్రలంభలక్షణం నాయిక నాయకులు వేఱు దేశమ్ముల వసించుట, 'ప్ర వాస విప్రలంభ’మ్మని చెప్పంబడు. ఇందు 'కృశిం చుటయు, బాగ తెల్లవడుట, నిట్టూరుపు, చింతయు, దీ భరతరస ప్రకరణము 327 383 నత్వమ్మును, నేత్రజలము, లంబాలకు' మొదలౌ అనుభావమ్ములు కలుగును. శాప విప్రలంభ లక్షణం 328 - 329 అ దూరములో ఉన్న లేక సమీపమ్ములో ఉన్న జాడ్యముచే నోకోపము 'శాప విప్రలంభ మ్మని అనబడును. ఇందు 'చింత, సంతాపము, నిశ్వాసము 'పాండిమమ్ము' మొదలౌ అను భావములు కలుగుతవి. 'అ యోగవిప్రలంభ మందు చెప్పబడిన దశావస్థ లితర విప్రలంభమ్ముల అందు యధోచితముగ గలు గును అని చెప్పంగ బడెను. 329 - 331 సంభోగ శృంగార లక్షణం 384 'పరస్పరానుకూల్య విలా సములు గలిగి దర్శనాన్ని స్వర్శనాన్ని ఇతరాలను ఎందు పొందుతారో అది 'సంభోగ శృంగారము' అనబడును అందున విక సించిన కనుబొమల చేత ఎంతో అందమయిన చూపు, లలితము, మధురమ్ము అయిన పలుక స్తంభమును మొదలౌ సాత్విక భావము లన్నియు లీలలు, మొదలౌ చేష్టలు ప్రసన్నమైన ముఖ కాంతియు మొదలైనది దీనికి అను భావమ్ములు, జుగుప్స, శ్రమము నిర్వేదము, వ్యాధియు ఉ న్మాదమ్మును, మదము, మృతి వి షాదమ్ము, అమర్షము, ఆ లస్య మపస్మారము, వీ ని వర్జన చేసి ఇతర రములౌ సంచారీ భా వాలు కలుగుతుంటాయి. ఈ సంభోగ శృంగా రము 'సంక్షిప్త' మ్మని యును, 'సంపన్న'మ్మనియు రెండు తెఱగు లౌను. యౌవను లౌ పురుషులు సాత్వికో ద యమ్ము, సిగ్గు యిత్యాదులు చే సంక్షిప్తమ్ము లైన ఉపచారములను పొందిన 'శృంగారము' సంక్షిప్త వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 మ్మౌతుంది వియోగమ్ము నొంది కూడినట్టి వారి మ్మును వెదకుట, యుద్ధానికి ఉచితమైన పటుత్వమ్ము, 'భయమొందినవారి కభయ సంభోగము 'సంపన్న' మ్మన బడును. 331 ఆ - 336 దానమ్ము'ను ఇత్యాదులు అనుభావములును, హర్షము వీరరస లక్షణం విభావాను భావ సాత్విక వ్యభి చా గర్వమ్ము, నహర్షణమ్ము మొదలౌ వ్యభిచారీభా రీ భావమ్ముల చేత స దస్య రస్యతను పొందిం పగబడినది అయి ఆలం బన గుణదానాదులచే ఉద్దీపిత మగునుత్సా హమ్మె 'వీరరస' మౌను అది ప్రసన్న మౌ ముఖ కాం తి త్యాదుల వలనను భా వింపదగును. ఔత్సుక్యమ్ము చింత, హర్ష మిత్యాదుల చేత నద్ది పోషింపం గాబడును. ఆ వీరర సమ్ము యుద్దవీర, దయా వీర, దాన వీర రసము వాలు గలవు దయా వీరరస లక్షణం దయావీర 340, 341 రసము నందు తన అర్థము ప్రాణము పోగొట్టుకొనే వాడు అయిన తన్ను శరణ జొచ్చువారి రక్ష చేయుటమ్ము ఆశ్వాసన చేయు, వచ సు స్థిరత్వమ్ము, ఇది మొదలౌ అనుభావములును మతి, ధృతి మొదలౌ వ్యభిచారీ భా వాలు గలవు. దానవీర రస లక్షణం దానవీర 341 es, 342 రసమునందు మందస్మిత లంటు ముత్తెఱంగు, 337-339 యుద్ధ వీర రస లక్షణం పూర్వకయౌ పలుకులనను యుద్దవీర రసమునందు మోదించుట, గుణదోష వి యుద్ధానికి సాహాయ్య చారణమ్ము మొదలౌ అను భరతరస ప్రకరణము 385 భావములను, ధృతి, హర్షము ఇవి మొదలౌ వ్యభిచారీ భావమ్ములు ఉన్నాయి. 343, 344 కరుణ రస లక్షణం 386 విభావాను భావసాత్వి కవ్యభిచారీ భావా లచే సదస్యులకును అనుభ వార్హత్వము పొందింప బడిన శోకస్థాయి 'కరుణ రస' మనబడు. ఇందు ధర్మ నాశనమ్ము, అర్థనాశ నమ్ము, ఇష్టజనబాంధవ ఘననాశము, ఉరిదీయుట, దారిద్య్రము, పదభ్రంశ మ్మవ మానము, దైవ - ఉపహ తియు, ధిక్కారము, వ్యాధియు, శాపము' చెప్పుటయును ఇవి మొదలైనవి చూడబడిన, అనుభవింపబడినను, విన గా బడినను అవి ఆలం బన విభావములు ఔను. ఉద్దీపన విభావాలు సైతము వానిని ఆశ్రయ ముగ గ్రహించి ఉంటాయి. కేశమ్ములు, వసనము, దే దే హమ్ము, ఇవ్వి వికారాన్ని పొందుటయును, శరీరమ్ము సోలియుంట, ఎఱ్ఱని ముఖ కాంతి, నేత్ర, నేత్ర జలము గల్గు చూపు ఈ ఉద్దీ పనములు, భూపతనమ్మును ముఖ వైవర్ణ్యమ్ము, హస్త ముల వ్రేలాడగ వేయుట, అవికతనమును, చేతుల శిరముపైన పెట్టుకొనుట, నిట్టూర్పులు విడుచుటయును వక్షము, తల, శిరము, ముఖము వీని కొట్టుకొనుట, నేల పైనను పొరలాడుటయును, హాహాకారమ్ము, రోద నమ్ము, విలాపనములను, పరి దేవనమ్ము ఈ అనుభా వములు, స్తంభ ప్రణయాది సాత్విక భావములును, ని ర్వేదము, దైన్యము, ఆల స్యము ఉన్మాదమ్ము, వ్యాధి, సుప్తి, నిద్ర, మోహమును, శ్ర మమ్ము గాని చింత, స్మృతి యు, అపస్మారము విషాద మును, జాడ్యము, ఔత్సుక్యము శంక, మరణ మీ వ్యభిచా వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 రీభావము లున్నాయి. ఈ భావము లుత్తమములు, మధ్యమాలు, అధమములను విషయమ్ము యథోచితము గాను కలుగుతుంటాయి. లేకయుంట, శిరము, కపా లప్రదేశమును కదలిం చుట ఈ అనుభావములును స్తంభము మొదలైన సాత్వి కాను భావములును, విత 345-354 అ ర్క చాపలము, ఆవేగము, అద్భుత రసలక్షణం 'విభా వానుభావ సాత్వి క భావ వ్యభిచారి భా వముల చేత సభ వారికి ఆస్వాద్యత్వమును బొంది ఉండు విస్మయ స్థాయి'యె అద్భుతరస మౌతుంది ఈ అద్భుతరసమున కా దుష్ప్రప్యమ్మైన వస్తు వుల లభ్యత, మానవులకు 'శక్యము కానట్టి క్రియల గావించుట, కాంతిచేత నిర్ణయింప దగినయట్టి గంధర్వుల నగరాదుల వీక్షించుట, మాయ, ఇంద్ర జాల విద్య, నాట్యమ్మును మొదలయినవి ఆలంబన ములు. అందు ప్రసన్నమైన ముఖరాగము, నేత్రమ్ముల విస్తృతియును, అప్పపాటు భరతరస ప్రకరణము హర్షము', మొదలైన యట్టి వ్యభిచారీ భావములును ఉన్నాయి. 354 ఆ - 358 అ హాస్యరస లక్షణం విభావాను భావ వ్యభిచారీ భా వముల చేత సభవారికి ఆస్వాద్యత్వము పొందిం పంగబడిన 'హాస్యస్థాయి' 'హాస్య రసము' అనబడును. 'వికట కవులు, ఉన్మత్తులు, మదము నొందినట్టివారు' ఇత్యాదులు ఈ రసమ్ము నాశ్రయించి 'మల్లయుద్ధ మొనరించుట, ఆకూతము గావించుట, సిగ్గుమాను టయు మొదలౌ గుణములచే మృగముల, పక్షుల, మనుజుల స్వరముల అనుకరణాలచే 387 388 వేద శాస్త్ర కళలు విద్య దేశభాష లను మొదలౌ వాని ననుకరించుట'చే సందర్భము లేని యట్టి మాటలచే సత్ప్రలాప ముల చేతను దూషణలు చే పరక్రియలు అనుకరించి పలుకుటచే, చేష్టలచే దాని ననుసరించు తట స్థోద్దీపనముల చేతను బాగుగ నుద్దీపితమై ఇష్టమ్ములు, నాసికయు, క పోలమ్ములు, మోము వీని కదలించుట చేత దంత ముల వెలిబుచ్చుట చేతను సంతోషము చేగలిగిన మతి, గర్వము, అవబోధము, విస్మయమ్ము, వీని చేత పోషింపగబడినదియై ఆ హాస్యము, స్మితము మొదలౌ ఆఱు భేదములను కలిగి ఉన్న వంటు చెప్పంగా బడి ఉన్నవి. స్మితాది నిరూపణము స్మితము, హసిత 358 es - 365 ము, విహసితము, ఉపహసితము అపహసితము, అతిహసితము ఈ ఆఱును, ఉత్తమ, మధ్యమ, అధమ ప్రకృతులయందు ఒక్కొకనికి రెండు రెండు కలుగుతాయి. 366 లెస్స లెస్స అను వచన స్మిత లక్షణం మ్ముల చేతను, స్తంభ ప్రళ యముల విసర్జనము చేసి రోమాంచము మొదలు అయిన సాత్వికాది భావాలచె భావింపంగా బడినది అయి ఔత్సుకమ్ము, చాపలమ్ము, క్రీడ, హర్షము, స్మృతి, మదము, శ్రమయు కడ కన్నుల చూపులచే వ్యక్తమైన నవ్వులతో కొంచెమ్ము వి కాసమ్మును పొందినట్టి చెక్కిళ్ళతో గూడి తెలియ బడని దంతములు గలదిగ నుండు నవ్వు ఉత్తములకు కలుగుతుంది. దీనిని 'స్మిత' మంటారు. 367 వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 హసిత లక్షణం వికసితమై నట్టి గండ దేశాలతో గూడ వికాసాన్ని పొంది నట్టి మోము నేత్రమ్ములు గలదిగాను ఉన్నదో అది 'హసితమ్ము'. విహసిత లక్షణం వంచబడిన వీక్షను చెక్కిళ్ల యందు గలదిగాను ఆ సమయము నందు వచ్చి నదియు ముఖవి లాసముతో గూడినదిగ నుండు నవ్వు 'విహసిత' మని పించుకొనును. ఉపహసిత లక్షణం వికసించిన నాసిక గల్గినదై నా లుకయందున కంటిచూపు కలిగినదై వంచబడిన బుజము, శిరసు గలదిగాను కన్న 'నవ్వు' 'ఉపహసిత’ 'అపహసిత' లక్షణం ధ్వనిని గల్గి కనుల జలముతోడ గూడి కంపింపని భుజము, శిరసు గల్గి చేయునట్టి నవ్వు 'అపహసిత' మ్మనబడును. 371 368 అతిహసిత లక్షణం స్వరముతోడ గూడినదిగ కన్నీరును కార్చునదిగ అధిక ధ్వని పొందినదిగ గొప్పదిగా పార్శ్వమ్ముల పిసిగి కొనెడి యట్టిది గను ఉండు నవ్వు 'అతి హసిత' మ్మనబడును. 319 భయానక రస లక్షణం విభావాను భావ వ్యభిచారి సాత్వి క భావాల సభ్యుల రస్యత్వం పొందింప బడినది అయి ఉండు భయ స్థాయి భయానకరస మౌ నని తెలియుడు. ఈ రసాన్కి రాక్షసుండు, దయ్యము, భ 373 మ్మని అనబడు. భరతరస ప్రకరణము 370 ల్లూకము, వ్యాఘ్రము నాగు 389 390 మొదలౌ వానిని జూచుట మాన్యమైన కాననమ్ము గృహము, తోట, శ్మశానమ్ము, మొదలగు వానిలో ప్రవేశ మొనరించుట, కలహము, చౌర్యమ్ము, రాజవిద్రోహము, వికారంగా ఉగ్రంగా ఉండు స్వరము మొదలయినవి ఆలంబన భావమ్ములు. 'స్వేదము, ఉద్దీపనమ్ము ముఖము కపోలమ్ము వీని కంపమ్మును, ముఖ శోషణ పార్శ్వము నవలోకించుట దుఃఖరాగము శ్యామ మౌట కనుతారలు వలనముగా వించుటయును, ఒక ప్రక్కకు పోవుచుంట, ప్రణయమ్మును నొనరించుట, కాందిశీక తను గావించుట, అంగుళి త్రాణమ్మును కఱుచుకొనుట ఆంగికముల వాచికముల సహాయాన్ని వెదకి కొనుట నేను నీకు దాసుడను నిన్ను శరణు పొందినాను కాపాడుము నన్ను నీవు అని అనుటయు నివి మొదలౌ అనుభావమ్ములును అన్ని సాత్విక భావములును త్రా సము, ఆవేగమ్ము, మృతి, వి షాదము, చాపలము, మోహ మును, చింతయు, జాడ్య మప స్మారము, ఈ సంచారీ భావమ్ములు ఉన్నాయి. 374, 378 'బీభత్స' రస లక్షణం విభావమ్ము మొదలగు భా వాలచేత సభవారికి అస్వాద్యత్వము పొందిం పగ బడినదియు జుగుప్సా స్థాయియు నైనదియును 'బీ భత్స'రసం అనబడును. ఈ బీభత్సపు రసమ్ము రక్తము, మాంసము, పులిఖీ రును, ఎముకలు, మొదలగునవి, వాంతి, జొల్లు మొదలగునవి ఆశ్రయమ్ముగా గలదియు వెనుకకు తిరుగుటయు, మోము దృష్టి వంకరగబోవుట మొదలైనవి. శ్యామమ్మౌ ముఖరాగము ఈ అనుభా వములతోను, పులకలు మొదల లైన సాత్వికానుభావ వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 ముల తోను, నిర్వేదము, శంక, అపస్మారమ్ము, వి షాదము, జాడ్యము, దైన్యము మోహము, శోకము, మొదలౌ వ్యభిచారీ భావాలతో గూడియుండు ఇద్ది క్షోభ, బీభత్సము అంటు రెండు తెరగులుగా కనుపించును వానిచేత కల్గునదే "క్షోభయు, బీభత్సమ్మును, రక్తము మాంసము మొదలౌ ఛర్దిలాల ఇత్యాదుల వలన పుట్టు నట్టిది, 'ఉ చెప్పువాడు, క్షేపము, అవ మానమున మొదలైన యట్టి ఆక్రోశమును బంధనమ్ము వధ, మొదలౌ హింసను గా వించువాడు, ద్రోహము చే సేవాడును దీనికి 'ఆ లంబనములు. దౌర్జన్యమ్మును భయరహితత గర్వము ఔ ద్ధత్యమ్మును మొదలౌ గుణ ములను "ఎవడురా నీవు ఏమి చేయుచున్నావురా” అనునవి మొదలైన క్రూర వాక్యములును, విరోధపు ద్వేగీ బీభత్స' మ్మని అనబడుతూ ఉంటాయి. 'రౌద్ర' రస లక్షణం విభా వాను భావ సాత్వి క వ్యభిచారీ భావ మ్ముల చేతను సభ్యుల ఆ స్వాద్యత్వము పొందింపం బడిన క్రోధ స్థాయి 'రౌద్ర' రసమని చెప్పంగబడును. ఆకతాయి, కొండెమ్ముల చెప్పువాడు, పాపము మొద లైన వాని చేయమంటు వచనమ్ములు శిరఃకంప 384 నము హాసము, వక్రీక్షణ మొదలైనవి దష్టోష్ణత కనుబొమ్మల ముడివేయుట గ్రుడ్డు ఎఱ్ఱనై గిరగిర తిరుగు చుంట, నలగొట్టక భుజాస్త్రాలనము చేయుట చపేటమ్ము ముష్టితాడ నమ్ము, కపోల స్ఫురణము, ఎఱ్ఱనయిన ముఖరాగము, వధియింపగ నుద్యమమ్ము భేదించుట, ఆకర్షణ గావించుట ఆఘాతము భరతరస ప్రకరణము 391 392 నొనరించుట, ఛేదనమ్ము రసాద్ర సోత్పత్తి వస్త్రమును విదిలించుట, భాషణమ్ము, దండము శస్త్రాస్త్రమ్ముల గ్రహియించుట అభిధావన, మారణమ్ము అశ్రువులను కల్గించుట రక్తపాన మొనరించుట మిక్కిలిగా తరుముటయును “ఓరి పాపి" మనుజ పశువ ద్రోహి నిలువు. ఎచట కేగె దోయి నీవు, మూర్ధమ్మును ఉత్పాటన గావిస్తా వక్షమ్మును చీలుస్తా దంతమ్ములు రాలుస్తా గాత్రమ్మును సంచూర్ణం గావిస్తా' ఇవి మొదలౌ వచనాలు భయం లేక వర్ణించుట, సాత్వికమ్ము లేక యుండు. అనుభావము లై ఉంటవి. అమర్షమ్ము మదము స్మృతియు ఔత్సు క్యావేగమ్ములు మోహము, గ ర్వమ్ము, ఈర్ష్య, చాపలమ్ము ఉగ్రత, ఈ సంచారీ భావమ్ములు దీన్కి గలవు 394 'శృంగార రసము' వలన 'హాస్య రసము' ఉద్భవించు, 'రౌద్ర రసము' వలన 'కరుణ రసము' కలుగు, 'వీర రసము' చే 'నద్భుత రసము' గలుగు 'బీభత్స రసమ్ము' వలన భయానక రసమ్ము కలుగు రసములు - వైరుధ్యము 'శృంగారము, బీభత్సము రెండు పరస్పర శత్రువు లౌ రసాలు. వీరభయా నక రసముల రెండింటికి వైరుధ్యం చేరి ఉంది. రౌద్ర రసము అద్భుతమ్ము వైర రసాలై యున్న హాస్యరసము, కరుణ రసము వైరుధ్యము గల రసములు రసము లన్ని కార్య వశ మ్మును చేరుతు ఉన్నవేళ వానిలోన ఏ రసమ్ము మొదట చెప్పబడుతుందో అది ప్రధాన రసమౌను.. వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1 రసములలో ముఖ్యమైన రస మందున తదితరములౌ రసములు ఒకానొక్క సమయంలో అంగత్వము నొందుతాయి. 398 రసములకు వ్యభిచారి భావములకు ఆనుకూల్యత ఎన్మిది రస వ్యభిచారీ భావాలకు ములకును, ముప్పదియు మూడు అన్యోన్యం ఆనుకూల్యం చెప్పంగా బడుతున్నవి. 399 శృంగారానికి 33 వ్యభిచార భావాలకు ఆనుకూల్యత శృంగార రసమ్ము నందు ముప్పది మూడగు వ్యభిచా రీభావాలను ప్రయోగ మొనరింపగావచ్చును. 400 అ వీర రసానికి ఆనుకూల్యత గల వ్యభిచారి భావాలు వీర రసము నందున ఆమర్షమ్ము వి బోధమ్ము, వితర్కము, మతి ధృతి, క్రోధము, అసూయయును సంమోహము, ఆవేగము హర్షము, గర్వమ్ము, మదము . 400 ఆ కరుణరసానుకూల వ్యభిచారీ భావాలు కరుణ రసము నను 'దైన్యము, చింత, గ్లాని నిర్వేదము, జాడ్యము, స్మృతి వ్యాధి' అనే ఈ వ్యభిచా రీ భావమ్ములు కలుగును. 401 అద్భుత రసానుకూల వ్యభిచారి భావాలు 'ఆవేగము జాడ్యము మో హము, హర్షము, విస్మయమ్ము స్మృతి', ఈ వ్యభిచారీ భా వము అద్భుత రసము నందు కలుగుతాయి. 402 హాస్య రసానుకూల వ్యభిచారి భావాలు 'శ్రమము చాప లమ్ము, నిద్ర, స్వప్నమ్మును గ్లానీ, శంక, ఈర్ష్యము, అవహిత' అనే వ్యభిచారీ భావమ్ములు హాస్య రసము లోన కలుగు 403 భరతరస ప్రకరణము 393 భయానక రసానుకూల వ్యభిచారి భావాలు సంత్రాసము మృతి, దైన్యము గ్లాని ఇవి భ యానకము నందున గలిగెడు వ్యభిచారీ భావమ్ములు 404 బీభత్స రసానుకూల వ్యభిచారీ భావాలు అపస్మారమును, విషాద మును, భయమ్ము, రోగము, మృతి మదమును ఉత్సాహము ఈ వ్యభిచారీ భావమ్ములు బీభత్స రసమ్ము నందు కలుగుతాయి. 405 రౌద్రరసానుకూల్య వ్యభిచారి భావాలు హర్షమసూ యయు, గర్వము, ఉత్సాహము చాపల్యము, ఉగ్రత ఇవి రౌద్ర రసము నందు గల్గు అనుభావమ్ముల చేతను జ్ఞాన విషయమును వహించి సహకారులు వ్యభిచారీ భావముచే పోషణమ్ము పొంది సాక్షి అయి సంభో గ శృంగారమ్ము నొందు సౌఖ్యమ్మును 'విప్రలంభ శృంగారము’నను శోకము కలుగజేసి భావమ్ముల అనువర్ణన నామకరణ ముల చేతను కావ్యమందు నాట్యమందు వ్యక్తమ్మై నిరాశ్రయమ్ము అయి సుఖకర మైన రసము రసికులచే ఆస్వాదింపంగబడుతు కనుపించును. వ్యభిచారీ భావములని ప్రశంసింప బడుతున్నవి భరతరస ప్రకరణ సంపూర్తి 394 శ్రీమాన్ నీడా మంగలం 406 తిరు వేంకటాచార్యుల భరతరస ప్రకరణ అనువాదం సంపూర్ణము ఆలంబన భూతనాయి కానాయక మానసముల కారణమ్ముచే గలిగిన దై కార్యము లయిన యట్టి 23-1-91 వావిలాల సోమయాజులు సాహిత్యం-1