రంగనాథరామాయణము/అయోధ్యాకాండము

by గోన బుద్ధారెడ్డి

శ్రీరస్తు

శ్రీరంగనాథరామాయణము

అయోధ్యాకాండము



దశరథుఁడు ప్రజలతోఁ దనకోర్కిఁ దెల్పుట

శ్రీలీల దశరథోర్వీపాలుఁ డవని - బాలించుచుండి చొప్పడ నొక్కనాఁడు
సుతులు నల్వురలోన శుభతరమూర్తి - యతులయశోనిధి యగుచున్నవాని
ననుదినంబును పేద లగువారినెల్ల - మనమున ముద మంద మన్నించువాని
హితబుద్ధి యగువాని నెల్లభూతముల - హితమునఁ గరుణ నన్వేషించువానిఁ
బోల జతుర్విధపురుషార్థగతుల - నోలి చిత్తంబున నూహించువాని
ననిశంబు సంతుష్టుఁడై యుండువానిఁ - గొనియాఁడదగినసద్గుణములవాని
దప్పనికోపంబు దగుప్రసాదంబు - నొప్పగు ప్రభుశక్తి నొనరెడువాని
గజహయారోహణక్షముఁ డగువాని - విజయలక్ష్మీసమన్వితుఁ డగువాని
వెరవరి యగువాని విహితకార్యంబు - నరయ ననాలస్యుఁడై చేయువాని
మానని రోషంబు మది లేనివాని - మానుగా భృత్యుల మన్నించువాని10
నతిరథుఁ డగువాని ననసూయవృత్తిఁ - బ్రతిదినంబున బుద్ధిఁ బాటించువానిఁ
గరుణాసముద్రుఁడై కడుమించువాని - బరులగుణంబులు పాటించువాని
బుద్ధి బృహస్పతిఁ బురణించువాని - నిద్ధతేజంబున నినుఁ బోలువాని
నమితప్రజానంద మలరించువాని - గుముదబాంధవుభంగిఁ గొమరొందువాని
వెలయ ధనుర్వేదవేదశాస్త్రములు - వలయు విద్యలయందు వలనొప్పవాని
న్యాయమార్గంబున నర్థార్జనంబు - పాయక సేయ నేర్పఱి యగువాని
సైరణ ధరతోడ సరివచ్చువాని - భూరిగుణంబులఁ బొలుపొందువాని
శ్రీరాము పట్టాభిషేకంబు చేసి - ధారణిఁ బాలింపఁ దలపోసి యంతఁ
దలకొన్నకడకతో దశరథేశ్వరుఁడు . కొలువుకూటమునకుఁ గొమరొప్ప వచ్చి

దశరథుఁడు వసిష్ఠాదులతో రామునకుఁ బట్టముఁ గట్ట నాలోచించుట

యందు వసిష్ఠాదు లగు మహామునులు - నందు సుమంత్రాదు లగు మంత్రివరులు20
చేరువ నృపతులుఁ జెలులుఁ జుట్టములు - పౌరవర్యులు జానపదులు నాశ్రితులు
సారవివేకులు సామంతనృపులు - ధీరులు రాజనీతిజ్ఞులు మొదలు

వారల రావించి వారిదనినద - చారుగంభీరసుస్వరమునఁ బలికె
“మాపెద్ద లిక్ష్వాకుమనుజేశముఖ్యు - లీపృథివీతల మేలి రిం పెసఁగ
వారలరీతి నవారితనీతి - నీరాజ్య మంతయు నే నోపినట్లు
నిజకులాగతధర్మనిరతుండ నగుచుఁ - బ్రజల నేలితిని మీప్రాపునఁ జేసి
యిది యంతయును మీర లెఱిఁగినయదియ - విదితంబుగా నింక వినుఁ డొక్కమాట.
నఱువదివేలేఁడు లవనిఁ బాలించి - నెఱసి తచ్ఛత్రంబునీడనే యుండి
ముదిసితి భూభారమునకంటె ఘనతఁ - బొదలు జరాభారమును దాల్చుకతన
నామేను వికసితనలినషండంబు - కౌముదితోఁ బోరి గర్వంబు దక్కెఁ30
గావున నారాముఁ గల్యాణరాము - దేవతాహితకాము ధీగుణస్తోము
నిందీవరశ్యాము నినకోటిధాము - సౌందర్యజితకాము జగదభిరాముఁ
బ్రజలఁ బాలింపఁగఁ బట్టంబు గట్టి - సుజనులు గొనియాడ సుఖకరంబైన
యూరట గోరుచు నున్నాఁడ మీకు - నీరీతి సమ్మతియే” యంచుఁ బలుక
ఘనగర్జితంబు లాకర్ణించి యలరు - వనమయూరము లన వా రుత్సహించి
మొగిఁ గలకలశబ్దముఖరితస్వాంతు - లగుచు భూసురముఖ్యు లగుభూమిప్రజలు
దమలోనఁ దాము మంతన మాడి కూడి - కమలాప్తకులున కుత్కంఠత ననిరి.
"మీ రాన తిచ్చిన మేలిమిమాట - వారు వీ రన కెల్లవారికి హితము
హృదయరంజకము నభీష్టదం బయ్యె - నదిగాక సకలజనానందకరము
రాజనీతిజ్ఞు నిర్మలధర్మనిపుణుఁ - దేజోజగద్భంధు దీనైకసింధు40
సత్యసంపన్నుఁ బ్రశాంతిసంపన్ను - నిత్యవిప్రార్చనానిరతు సచ్చరితు
నీతియుఁ బ్రీతియు నేర్పును నోర్పు - ఖ్యాతియు భూతియుఁ గాంతియు దాంతి
శాంతియు మొదలగు సద్గుణావళుల - నెంతయు నీకన్న నెక్కుడై యున్న
రాముని లోకాభిరాముని నీవు - భూమికి రాజుగాఁ బూన్చుట తగదె?
త్రైలోక్య మైన నాతం డేలఁజాలు - నీలోక మేలుట యెంతమాత్రంబు?
నీసుతాగ్రణి రాజ్యనిరతుఁ డౌనేని - భూపతి చేసిన పుణ్యంబు గాదె?
కావునఁ బట్టంబు గట్టు మీ వతని - కేవేళ మేమును నిదియె కోరుదుము.”
ఆనుచు బద్ధాంజలు లై విన్నవింప - విని తనమదిలోన వేడ్క రెట్టింప
భూమీశుఁ డప్పు డుప్పొంగి వసిష్ఠ - వామదేవులఁ జూచి వలనొప్పఁ బలికె
"నీమధుమాస మభీష్టదం బగుట - రాముని సకలసామ్రాజ్యలక్ష్మికిని50
రాజుఁ జేయుదము తర్ద్రవ్యవస్తువులు - యోచించి తెప్పింపుఁ డుచితవైఖరిని”
నని పల్క వారు నయ్యభిషేకయోగ్య - ఘనవస్తువులు గూర్పఁగాఁ బంచి రంత.
క్ష్మావల్లభుండు సుమంత్రాదిమంత్రి - కోవిదులను బంధుకోటి వేర్వేఱ
రావించి చెప్ప వారలు సమ్మతించి - వేవేగ రఘురామవిభుని రప్పించి

దశరథుఁడు శ్రీరాముని రాజ్యపాలనముఁ బూనుమని చెప్పుట

తనచూపులను సుధాధారలు దొరుగ - జననాథుఁ డారామచంద్రుతో ననియె.
“బెనుపొందఁ గడిమిమైఁ బెద్దకాలంబు - జను లెల్లఁ బొగడ రాజ్యము చేసి యేను
దానముల్ ధర్మముల్ తనరుయాగములు - నూనిననిష్ఠతో నొగిఁ బెక్కు చేసి
కడపట నీయట్టి కల్యాణశీలుఁ - గొడుకుగాఁ బడసితిఁ గోర్కి రెట్టింప
నే నింక భూభార మిట మోయఁజాల - గాన నిన్ బట్టంబు గట్టెదఁ బ్రీతి
చెలువార పట్టాభిషేకంబు సేయ - లలితపుణ్యోదయలగ్న మెల్లుండి60
యొనర సీతయు నీవు నుపవాస ముండుఁ - డెనసినభక్తితో నెల్లసంప్రీతి."
నని పల్కుటయు రాముఁ డవనీశుఁ జూచి - వినయంబు ధైర్యంబు వెలయ నిట్లనియె.
“జననాథ! నాకు నీచరణపద్మములు - గొనకొన్నభక్తితోఁ గొలుచుటకంటె
గడచినరాజ్యంబు గలదె లోకముల? - నుడుగు మీపలుకు లయోగ్యంబు" లనుడు
ననఘచారిత్రుఁడ వతిసత్త్వధనుఁడ - వినకులరత్నంబ వీ వుండ నింకఁ
దగువార లెవ్వరు? ధరణిపాలనముఁ - దగిలి కావింపుము త్రైలోక్యవీర!”
యని పల్కుటయు రాముఁ “డట్లకా” కనుచుఁ - దననగరికిఁ బోయెఁ దదనంతరంబ.
పౌరుల రాజుల బంధుల నెల్ల - వారల వీడ్కొని వనజాప్తకులుఁడు
అంతఃపురంబున కరిగి శ్రీరాము - చెంత నున్న సుమంతుచేఁ బిలిపించి
తనసమీపమున నాతనయుఁ గూర్చుండఁ - బనిచి యానందబాష్పము లుప్పతిల్ల70
మన మలరఁగఁ జూడ మహిపున కపుడు - మనమున దిగులొత్త మఱి యశుభములు
కనుపట్టె నంతటఁ గడుభయ మంది - తనపుత్త్రకునిఁ జూచి తద్దయుఁ బలికె.
“నాపాలిభాగ్యంబ నానిధానంబ - నాపుణ్యసారంబ నాతపఃఫలమ
నాపుత్రరత్నంబ నాకలలందు - దీపించె నశుభవర్ధితనిమిత్తములు
ఘనదుర్గ్రహములు నుల్కాపాతములును - గనుఁగొంటి మనసు వైకల్యంబు నొందెఁ;
గావునఁ బుష్యయోగము నీకు లెస్స - నీవు పట్టముఁ బూన నిండు నాకోర్కి
యాలస్య మేల నీయభ్యుదయమున - కీలోకమంతయు నెపుడుఁ గాంక్షించు”
నన విని దశరథు నానతి యియ్య - కొని మ్రొక్కి తండ్రి వీడ్కొని రామవిభుఁడు
తన తల్లికిని సుమిత్రకు నట్టివార్త - జనకనందనకు లక్ష్మణునకుఁ జెప్పి
వారల సంతోషవార్ధిఁ దేలించి - యారామవిభుఁడు శీతాంశుసన్నిభుఁడు80
తననగరికి వచ్చెఁ దాను సీతయును - ఘనమైనహృదయవికాసంబు నొంద
నంత వసిష్ఠుతో ననియె భూవిభుఁడు; - "సంతోష మెసఁగంగఁ జని రామవిభుని
మునినాథ యుపవాసమునకు సంకల్ప - మొనరింపఁజేయుము యుక్తమార్గమున"
ననవుడు బ్రహ్మరథారూఢుఁ డగుచుఁ - జని వసిష్ఠుఁడు రామచంద్రునికడకుఁ
దనశిష్యు నొక్కనిఁ దడయక పనిపి - తనరాక మున్నుగాఁ దగ నెఱిఁగించి

యమ్మూఁడువాకిండ్లయందాఁకఁ బోవ - నిమ్ముల రాఘవుం డెదురేగుఁదెంచి
యవతీర్ణరథునికి నతిభక్తి మ్రొక్కి - సవినయంబుగ సంతసంబున నపుడు
లోనికిఁ దెచ్చి యాలోకవంద్యునకు - మానుగ సత్కృతుల్ మనసారఁ జేయఁ
బుణ్యాహవాచనంబులు నుపవాస - పుణ్యసంకల్పంబు పొసఁగఁ జేయించి
వెలయ రాముఁడు పదివేలధేనువుల - నెలమి దక్షిణ గాఁగ నిచ్చినఁ గొనుచు90
వచ్చి వసిష్ఠుఁడు వసుమతీపతికి - నచ్చుగాఁ జెప్పి గృహంబున కరుగ
నంతఃపురంబున కరిగె భూవిభుఁడు - నంత నక్కడ రాముఁ డానంద మంద
జానకితోఁ గృతస్నానుఁడై విష్ణు - మానుగాఁ గూర్చి హోమంబుఁ గావించి
యాహవిశ్శేషంబు నమరఁ బ్రాసించి - యూహ విష్ణుధ్యాన మొనరఁ జేయుచును
విశదనిశ్చయబుద్ధి విష్ణుగేహమునఁ - గుశశయ్యపైఁ బొల్చి కులగురుండైన
యావసిష్ఠుఁడు చెప్పినట్టిచందమున - ధీవరిష్ఠుఁడు రామదేవుండు నిష్ఠ
నుపవాస ముండె; నయోధ్యలో నంత - విపులసమ్మదమున విలసిల్లువారు;
కొలఁదిముత్యముల మ్రుగ్గులు పెట్టువారు - చెలువార గృహములఁ జిత్రించువారు
కలయఁ గస్తూరిరేఖలు దీర్పువారు - నలి మీఱి మణితోరణము లెత్తువారు
విరులచప్పరములు విరచించువారు - పురవీథిఁ గేతనంబులు నిల్పువారు100
కలవడంబులు మేలుగాఁ గట్టువారు - కలిమి నొండొరు లర్థిఁ గైసేయువారు
నభిషేకసుముహూర్త మలరించువారు - విభుఁడైన దశరథు వినుతించువారు
నిలువేల్పులకుఁ బూజ లిచ్చెడువారు - కల కొద్దిదానము ల్గావించువారు
పురరాజవీథి గుంపులు గూడువారు - సరసకథాగోష్ఠి సలిపెడువారు
రాముఁడే రాజుగాఁ బ్రార్థించువారు - రాముని గొలువ సంభ్రమపడువారు
రామకీర్తనముల రాజిల్లువారు - నై మహోత్సవకోటు లటుచేయుచుండ
నప్పుడు మందర యనుకైకదాసి - తప్పక దనమేడఁ దా నెక్కి చూచి
యిది యేమి చందమో యీపురలక్ష్మి - పొదలుచున్నది మహాద్భుతవైభవములఁ

మందర కైకకు దుర్బోధ చేయుట

బౌరు లందఱును నపారశృంగార - చారుశరీరులై సంతసించెదరు
కౌసల్యనగరిలోఁ గలకాంతలెల్ల - గైసేసియున్నారు కడువేడ్కతోడ110
నేలొకో కౌసల్య యెద నుబ్బియుబ్బి - వేలసంఖ్యధనంబు వెచ్చపెట్టెడిని
ననుచుఁ బ్రమోదాది యగురాముదాది - కనుఁగొని యడిగి యక్కామినివలన
రాముఁ బట్టము గట్టి రాజు గావించు - నామహోత్సవకోటు లని నిశ్చయించి
పనివడి రాముఁడు బాల్యంబునందుఁ - దనకాలు విఱిచిన తప్పు సాధింప
నిది నాకు తఱి యని యిచ్చఁ జింతించి - యది వచ్చి కైకతో నంతయుఁ జెప్ప
వచ్చి తత్కేళీనివాసంబుఁ జొచ్చి - మచ్చిక నుయ్యెలమంచంబుమీఁదఁ

బ్రవిమలమృదులతల్పంబుపై వేడ్కఁ - బవళించియున్న యప్పద్మాక్షిఁ జూచి
“లెమ్ము; లెమ్మోభామ! లీలాభిరామ! - ఇమ్మెఱుంగవు కార్య మేమియు" ననుచుఁ
గొన రెట్టఁ బట్టి గ్రక్కున లేవనెత్తి - తననేర్పుమాటలఁ దరుణి కిట్లనియె.
“వసుధాధిపతి నాకు వలచు నాభాగ్య - మసమాన మని చెప్పు టది బొంకులయ్యె120
నది యెట్టు లను; పెద్దయాలికి వెఱచి - మదిరాక్షి! నిను వేఁడ మఱి మోసపుచ్చి
భరతుని నొకవంకఁ బరభూమిఁ బంచి - పరికింప రఘురాముఁ బట్టంబు గట్టఁ
దలఁచుచునున్నాఁడు దశరథేశ్వరుఁడు; - నెలఁత! యిట్టిదియైన నీ కేటి బ్రతుకు?
రాజుల మది నమ్మరాదు నీ కేల - వేజాడలను విఱ్ఱవీగెదో బాల!
యిట్టిమోహవిదూరు నిట్టివంచకుని - నిట్టిబూమెలవాని నెందు నేఁ గాన
మగఁడె యాతఁడు మైత్రి మానిన యట్టి - పగవాఁడు గాక యీపట్టుల నీకు
సవతికుమారుని జగతియంతటికి - ధవునిగాఁ జేసిన ధవళాయతాక్షి!
నీకుమారునకును నీకును నాకు - శోక మబ్బుటకాక సుఖ మేలు కలుగు
నీ కరణంబుగా నీతండ్రి యనుపఁ - జేకొన్న ప్రేమ వచ్చినదాన నేను;
నీలెస్స నా లెస్స నీకైనలేమి - నాలేమి గాన నానావిధంబులను130
హితవుఁ జెప్పితి నీకు నిందునిభాస్య - మతి నీదుపుత్రుండు మనుట దలంపు”
మనుట వేడుకఁ బూని యాకైక దాని - వినుతించి కౌఁగిట వేగంబ చేర్చి
"శ్రీరామపట్టాభిషేకోత్సవంబు - చేరి నా కెఱిఁగించి చెవులకు విందు
చేసితి వేమందుఁ? జెలువ నీపొందు - వాసిగా ఫలియించె వక్రోక్తు లుడుగు,
భరతునకంటె నాభరతాగ్రజుండు - తిరమైన భక్తివిధేయుండు నాకు
నీమేలువార్తకు నేను మెచ్చితిని - భామరో!" యనుచు నేర్పడఁ గొంతసొమ్ము
ఘనతరనవరత్నఖచిత మై యొప్పు - తనచేతికడియంబు దానికి వేగ
కొమ్ము కొమ్మని యొసఁగుటయు నాసొమ్ము - లమ్మాయలాఁడి యల్లటు పాఱవైచి
పాపంబు హృదయతాపంబు కోపంబు - దీపింపఁ బలికె నత్తెఱవతో మఱియు
"నిది మేలుగా నుబ్బి తిచ్చలో నిప్పు - డిది యేమి మెచ్చుగా నిచ్చితి నాకు!140
నిది యేమి కైక? యీహితవుఁ గైకొనక - వదరి పల్కితి నీతి భావింపలేక
వలనొప్ప నే మనవచ్చు నీగుణము - కలకాల మీతీరుగాఁ జనఁ దొడఁగెఁ
దన్నుమాలినయట్టి ధర్మంబు గలదె - కన్నుఁ బోయెడునట్టి కాటుక గలదె?
జగతిలో నెందైన సవతినందనుల - కగపడు శుభముల కాత్మఁ గోరుదురె?
సవతికుమారుండు సామ్రాజ్యమునకు - ధవుఁడైన సకలభూధవులు బాంధవులు
ప్రజలు మంత్రులు రాము పంపు సేయుదురు - గజహయాదిబలంబు కైవశంబగును
దశరథునకు స్వతంత్రము లేదు పిదప - శశిముఖియైన కౌసల్య సంపదల
విఱ్ఱవీగఁగ సరివెలఁదివై యుండి - వెఱ్ఱిదానవె యెట్లు వేగించె దీవు?

నది యిది యేల నీ వావధూమణికి - నొదుఁగుచు దాసివై యుండంగవలయు.
భరతుండు నారఘుపతికి భీతిలుచు - వెఱవున భృత్యుఁడై విహరింపవలయు150
రాజదేవి యటంచు రమణి సీతకును - నీచిన్నికోడ లెన్నికఁ గొల్వవలయు
నెలఁత యిట్టిద యేని నీ కేటి బ్రతుకు - కల దుపాయం బిది కార్యంబునకును
వనదుర్గముల రాము వసియింపఁ బనుపు - పనివడి భరతునిఁ బట్టంబు గట్టు”
మనవుడు కైకేయి “యక్కట! నాకు - జననాథుఁ డింతటి చను విచ్చెనేని?
ఆరాజు నేమని యడుగుదు దీని - నీ రెండు దశరథుఁ డేల నా కిచ్చు?
నెక్కడిమాట నీ వేమి చెప్పినను - నిక్కార్యఘటన నా కేరీతిఁ బొసఁగు
శ్రీరాము నడవులఁ జేరఁ బొమ్మనుచు - నేరీతిఁ జెప్పుదు నెలనాఁగ నేను"
ననుచున్న కైకతో నాయుపాయంబు - తనకీడు మెఱయ మంథర చెప్పఁ దొడఁగె.
“బడఁతుక! తొల్లి శంబరుఁడు నింద్రుండు - దొడరి పోరాడ నింద్రునకు నై ప్రీతి
నినుఁ దోడుకొని సైన్యనివహంబు దాను - జని రాత్రి మార్కొన్న శంబరుతోడఁ160
బోరాడ దశరథభూపాలుమీఁద - నారాక్షసుఁడు మాయ లలుకఁ బన్నుటయు
ధవళాంగుఁ డనుమునిదయ నీవు గన్న - నవిరళం బగుమాయ నామాయ లడఁచి
నీవిభు నాదైత్యు నిశితాస్త్రనిహతిఁ - జావకుండఁగఁ గాచి సంప్రీతుఁ జేసి
వసుధేశుచే రెండువరములు నాఁడు - మసలక వడసితి మఱచితే వాని?
ఈవె నా కీకథ లెఱిఁగించి మఱియు - నీ వాత్మ మఱచిన నే నేల మఱతుఁ?
బట్టంబు నెడఁబాసి పదునాలుగేండ్లు - గట్టిగా మునివృత్తిఁ గౌసల్యకొడుకు
దారుణకాంతారధరణి యేలుటకు - ధారుణీతలము నీతనయుఁ డేలుటకు
నారెండువరములు నవనీశు నడిగి - యీరెండుతెఱఁగుల నిటు సేయఁ బనుపు.
మడుగుచో నతఁ డెంత ప్రార్థించెనేని? - జడమతితోఁ గాక సత్యంబు మోపి,
విడువక నీకార్యవిధము సాధింపు - తోడిన కార్యంబు దొఱుకు నెల్లెడలఁ170
బతి బొంకవెఱచు; నీపై నెయ్య మెక్కు; - డతకరింపఁడు సేయు" మనిన రాగిల్లి
"నీవంటిప్రియురాలి నీవంటిసఖిని - నీవంటినయగుణనిధి నెందుఁ గాన?
నీవు నాచే విన్న యీవరద్వయము - గౌరవంబునఁ జేయఁగా వరారోహ!
ఈవెంచినటువలె నీభూమి కెల్ల - నావరతనయుండు నాయకుండైన;
బాగుగా నపరంజి బంగారుచేత - నీగూను పొదిగించి నీముఖేందువునఁ
దిలకంబు కస్తూరి దిద్ది నీమేను - వలనొప్ప భూషణావళులు గైసేసి
నటియించు మరుని యందపుఁ గొమ్మ యనఁగఁ - గుటిలకుంతల! నీవు గ్రుమ్మరుచుండ
సఖు లెల్ల నీమాట జవదాటకుండ - సఖియ ని న్నలరింతు సతత మే" ననుచుఁ
గైక మంథరకు సత్కారముల్ చేసి - యేకాంతమునఁ దనయింటికిఁ బోయి
పెట్టిన సొమ్ములు పెట్టెలోఁ బెట్టి - దట్టమౌ కస్తూరి తలపట్టు పెట్టి180

మలినవస్త్రము గట్టి మది నల్క దొట్టి - చలము చేపట్టి భూస్థలిఁ బండె నంతఁ.
దనలోన నూహించి తనుఁ గొల్చి వచ్చి - మనమార నున్న యామంథరఁ జూచి
"జననాయకుఁడు రామచంద్రునిఁ బిలిచి - వనమున మునివృత్తి వర్తింపఁ బనిచి
భరతుని దగురాజ్యపదమునకెల్లఁ - గరమర్థిఁ బట్టంబు కట్టినఁ గాని,
యన్నపానము లొల్ల నాభరణము - లెన్ని యిచ్చిన నొల్ల నేమియు నొల్ల
నిట లేచి రానింక నే" నంచు నలుక - నటు పూని మదిలోన నలయుచున్నంతఁ.

దశరథుఁడు కైకయింటి కరుగుట

గైకేయితోడ రాఘవుని పట్టాభి - షేకోత్సవం బెల్లఁ జెప్పెద ననుచు
నారాత్రి దశరథుఁ డచటి కేతెంచి - చారుమాణిక్యకాంచనధగద్ధగిత
కనకరత్నకవాటకక్ష్యాంతరములు - ఘనసారచందనకర్పూరగంధ
కలితనానారత్నకాంతిశోభితముఁ - దులకించు సౌధవేదుల వేగ కడచి190
కేళీగృహంబునఁ గేకయపుత్త్రిఁ - బోలంగఁ బరికించి పొడగాన కపుడు
దౌవారికునిఁ జూచి దశరథుఁ డడుగఁ - గా వాఁడు వగచుచుఁ గరములు మొగిచి
“దేవ యాకోపమందిరములోపలికి - దేవి విచ్చేసె నేతెఱఁగొకో? యెఱుఁగ,”
నని వాఁడు పల్కిన నామాటలకును - ధనురుగ్రటంకారదారుణం బగుచు
వీనులఁ బడి మోము వెలవెలఁ బాఱి - మానవాధీశుండు మానసంబునను
బ్రేమానుబంధంబు ప్రీతి రెట్టింప - నామందిరంబున కల్లన వచ్చి
యనిమిషపురినుండి యచ్చరలేమ - చనుదెంచి పడియున్నచందంబు దోఁప
నూరకే ధరణిపై నున్న యావికచ - నీరజాననఁ జూచి నివ్వెఱగంది
వెరవెరపాటున వేదనఁబొంది - తెఱవ దగ్గరఁ జేరి దీనుఁడై మీఱి
యాయింతియెడలెల్ల నంటి చూచుచును - గాయజవివశుఁడై కడువేఁడఁదొడఁగె200
"నిందీవరాక్షి! పూర్ణేందునిభాస్య! - ఇందిందిరాలక యేల యీయలుక!
పవళింప నేలనే బాలేందుఫాల? - యవిరళమృదులపర్యంకంబు లుండఁ
గోమలమృదులదుకూలంబు లుండ - నీమైలచీర నీ వేల కట్టితివి?
పసిఁడిశలాకతోఁ బ్రతియైనమేనఁ - బొసఁగ భూషణములఁ బూన వేమిటికిఁ?
జలపట్టి వెన్నెలచందమౌ నుదుటఁ - దలపట్టు లేల? నీతలఁ పెట్టు పుట్టె?
నీలాలకంబుల నిగ్గులుదేర - నేల పాపట దీర్ప విన్నాళ్ళరీతిఁ?
గెమ్మోవి కినుమడి కెంపు సంధిల్లఁ - గమ్మతమ్మల మేల గైకోవు బాల!
జిలుఁగువన్నెలతేటచిఱునవ్వుమొలక - మొలపింప వేటికి ముఖచంద్రునందు?
నిది యేమి కైక! నీ విటు చిన్నవోయి - మది దూలి నీ కింత మరుగ నేమిటికి?
నెవ్వరు నీదెస నెగ్గులు పలికి - రెవ్వరు మాటాడి రెదిరి నీతోడ?210
వారి నెఱింగింపు వారిజనయన! - వారి వారింతు నెవ్వారల నైన”

నని పల్కి కన్నుల నందందఁ గ్రమ్ము - ఘనబాష్పపూరముల్ కరములఁ దుడిచి
"లేమ! నీ వొకదిక్కు లేనిచందమున - భూమిపై నిట ధూళిఁ బొరల నేమిటికి?
గాము సోఁకెనొ యొండుఘనమైనరోగ - మేమి పాటిల్లెనో యెఱిఁగింపు నాకు;
వెజ్జులు వచ్చిన వేగ మాన్పెదరు - లజ్జింప నేటికి లలితాంగి! నీకు
నటుఁగాన నీతలం పైన నొం డరయ - నిటు సేయు మని పల్కు మేను జేసెదను.
వనిత! నీకొఱకు నవధ్యులు గాని - యనఘచరిత్రుల నైనఁ జంపెదను.
జంపంగఁ దగిన దుర్జనకోటి నైనఁ - గంపించి నీమాటఁ గాచి పుచ్చెదను.
నీకుఁ బ్రియం బైన నిరుపేద నైనఁ - జేకొని రాజుగాఁ జేసెద నెలమి.
భామిని! నీదయఁ బాసినయట్టి - శ్రీమంతు నైన దరిద్రుఁ జేసెదను.
నేను నావారు నీహితబుద్ధి నడువఁ - గా నీకు నిట్లుండఁ గారణ మేమి?220
లేమ! నామాట లాలించి నీ విపుడు - మో మెత్తి నామది ముచ్చటదీర,
నడిగిన నాప్రాణ మైన నీ కిత్తు - నడుగుము నీ" వన్న నానంద మంది
యన్నాతి విభుని నెయ్యంబు నెఱింగి - సన్నపుటెలుఁగున జననాథు కనియె.
“దేవ! నీచెప్పినతెఱఁగున నీవు - గావింతునని బాస గావింతు వేని
మఱి యెఱింగింతు నమ్మాట నీ" కనినఁ - దెఱవతో దశరథాధిపుఁ డిట్టు లనియె.
"వీరుఁ డెవ్వఁడు మేటివిలుకాండ్రలోన - సార మెవ్వఁడు ధర్మసమితిలో నెల్ల
నెవ్వనిఁ జూడక నే నుండఁజాల? - నెవ్వఁడు నను భక్తి నేప్రొద్దుఁ గొలుచు,
నట్టి రాఘవునితో డతివ! నీకోర్కి - నెట్టనఁ గావింతు నే" నన్న నలరి
మరుదగ్నిశశినభోమణిముఖ్యులైన - సురల వేర్వేఱు సాక్షులుగా నొనర్చి230
ధరణీశుమదిలోని తమకంబు దెలిసి - కరుణను నెడఁబాసి కైకేయి పలికె,
“నొలసి దేవాసురయుద్ధంబునందు - వలనొప్ప నిచ్చితి వరములు రెండు
భూవర! మఱచితే బుద్ధిఁ జింతింపు - మావరద్వయము ని న్నడిగెద నిపుడు
నాదిత్యకులజుండ వగు మహారాజు - వాదిరాజులకంటె నధికపుణ్యుఁడవు.

కైక దశరథుని వరముల నడుగుట

తప్పాడ వాడినఁ దప్పవు నాకుఁ - దప్పక వరములు దయ నిచ్చితేని?
ధరణి కంతటికిని దగ రాజు గాఁగ - భరతుఁ బట్టముగట్టఁ బనుపు మొక్కటికి
పరఁగఁ దాపసవృత్తిఁ బదునాలుగేండ్లు - నురుదుర్గములు రాము నునుపు మొక్కనిని"
నని పల్క నిర్ఘాతమై వచ్చి చెవుల - గొనకాడ మూర్ఛిలి కుంభిని ద్రెళ్ళి
పెలుకురి భూపతి పెద్దప్రొద్దునకు - తెలివొంది కైకేయిదెసఁ జూచి పలికె.
"కోమలి! కేకయకులమునఁ బుట్టి - యీమాట లాడ నో రె ట్లాడె నీకు?240
నడవులపాలు గ మ్మని రాముఁ ద్రోవ - నెడపక తొల్లి నీ కె గ్గేమి చేసెఁ
గౌసల్యకంటె నిన్ ఘనతగాఁ జూచు - నీసేవ లొనరించు నీపంపు సేయు.

నటువంటి సుగుణాఢ్యుఁ డైన శ్రీరాము - నెటువలెఁ బొమ్మంటివే దయమాలి?
అడవుల కతని నీ వంపు మటన్న - నెడ చూచి చూచి నే నెటులఁ బొమ్మందు?
నామహాత్ముని రాము నడవుల కనిచి - యీమేనఁ బ్రాణంబు లెట్లు నిల్పుదును
నృపపుత్రి వని నిన్ను నెమ్మిఁ గైకొంటి - చపలలోచన! కాలసర్పంబ వైతి.
నారాజ్యమైనఁ బ్రాణము లైన నిత్తు - నారాము విడిచి పొమ్మని పల్కఁజాల,
నను వృద్దు దీను ననాథు దుర్బలుని - మనికి తప్పడకుండ మగువ రక్షింపు;
చక్కఁగా నీపాదజలజంబులకును - మ్రొక్కెద నేను రాముని నదాటమునఁ
జెలువ! యీపాపంబు సేయఁ జింతింప - వల” దనఁ గోపించి వామాక్షి పలికె.250
‘‘రాజేంద్ర! సత్యపరాక్రమస్ఫూర్తి - పూజితకీర్తివై బొంకంగఁదగునె?
ఇట్టిదేవత లంద రెఱుఁగంగ నొట్టు - పెట్టి తప్పెద వెట్టి పృథివిపాలుఁడవు?
ఒకగువ్వకై తనయొడలిమాంసంబు - నొకడేగకును శిబి యొసఁగఁడె మున్ను
క్షోణిదేవున కలర్కుం డనురాజు - త్రాణతో నొసఁగఁడె తనలోచనములు?
చెలరేఁగి జలధియుఁ జెలియలికట్ట - బలిమి దాఁటక లోను బడియుండలేదె?
యది యటులుండె నీయన్వయభవులు - మదిలోన నవ్వులమాటలకైన
కలలోన బొంక రిక్ష్వాకుండ వయ్యు - వెలయఁ గౌసల్యకు వెఱచి బొంకెదవు.
బొంకెడువాఁ డొక్కపురుషుఁడే యనుచు - బొంకితి ననుఁ బొంద బుద్ధిగా దింక
విచ్చలవిడి నేను విష మైన మ్రింగి - చచ్చెద నటమీఁదఁ జంపింపు భరతుఁ
బావనుఁ డగు రాముఁ బట్టంబు గట్టు - నీవు కౌసల్యయు నెమ్మదినుండు”260
మని పల్కుటయు శోక మాత్మ రెట్టింప - జననాథుఁ డెంతయు సంతాప మంది
వెలవెలఁబోయి వివేకహీనతను - గలిగి యాకైకతోఁ గ్రమ్మఱఁ బలికె.
“యేల కైకేయి నీ కిట్టిపాపంబు - బాలిశత్వంబును బ్రాపించె మదిని?
నన్న యుండఁగఁ దమ్ముఁ డవినీతితోడ - ని న్నేల నేలునే? యిన్నియు నేల?
నీకుమారుఁడు ధర్మనిరతుండు భరతుఁ - డీకలుషోక్తికి నె ట్లొడిగట్టు?
మాకులాగత మైన మర్యాదఁ దలఁపు - శోకార్తు ననుఁ దెగఁజూడక మనుపు
మెప్పుడు నిల్లాలు హితవు భక్తియును - దప్పక సఖిరీతిఁ దల్లిచందమున
దాసివైఖరి సహోదరితెఱుంగునను - నాసేవ లొనరించు నానావిధమున
నట్టి కౌసల్య మోహపుఁబట్టిఁ బాసి - పట్టినధృతి నెట్లు ప్రాణము ల్పట్టు?
సౌదామినీలతాసంకాశదేహ - వైదేహి యేరీతి వగల వేగించు?270
నాసుమిత్రాపుత్రుఁ డతనితల్లియును - ఈసొద విని శోక మెట్లణంచెదరు?
శ్రీరాముపట్టాభిషేకంబు గోరి - పౌరులందఱు వేడ్కఁ బడియుండుచోట
నారాము నడవుల కనిచితినేని? - ధీరాత్మకులు నన్నుఁ దిట్టకుండుదురె?
కావున నెల్లలోకములకుఁ గీడు - గావించి యేసౌఖ్యగతు లందె దీవు?

యిది యేలకో కైక! యింకొకమాట - ముదిత! చెప్పెద నిక్కముగ నీవు వినుము
కలువరేకులఁ టోలు కన్నులవాని - మొలకనవ్వులమోముమురిపెంబువాని
బలువైన యాజానుబాహులవాని- నలరాజుఁ గేరు చెల్వముగలవాని
నలరు గల్వలకాంతి నగు మేనివానిఁ - జల్లచూపులు వెదఁజల్లెడువాని
సుధ లొల్కు తియ్యనిసుద్దులవాని - బుధులకు హితవాత్మఁ బూనెడువాని
వలచి నా కెపుడు సేవలు సేయువాని - నిలు వెల్ల ధర్మమై నెగడెడువాని280
రాముని జితభృగురామునిఁ గాంతి - సోముని సద్గుణస్తోముని కీర్తి
కాముని సౌందర్యకాముని శాంత - ధాముని రవిసమధామునిఁ బాసి
నిమిషమాత్రం బైన నే నోర్వఁజాలఁ - గమలాక్షి! నీ వెఱుంగవె యిట్టివాని?
నాయుత్తమోత్తము నడవుల కనుపఁ - బోయెఁ బ్రాణంబులు వోవు నాక్షణమె;
యెంతపాపిష్ఠవే యెంతకట్టడివె - యెంతమూఢాత్మవే యెంతరాక్షసివె?
కఠినాత్మురాల! యీ కల్మషంబేల? - శఠమతిఁ గోరెదు సాధ్వివై యుండి,
యాలపై ప్రాణాపహారంబు సేయు - కాళరాత్రివి గాక కాంతవా నీవు?
నడచి రాముఁడు కాననమున కె ట్లరుగు? - నడవుల నె ట్లుండు నందఱ దొఱఁగి?
మెత్తనిపాన్పున మేనెత్తుభోగి - యెత్తెఱంగున నుండు నిలఁ దృణశయ్యఁ?
బంక్తి నిష్టాన్నముల్ బంధులు దాను - నెంతయు నియతితో నిట నారగించు290
కడుపుణ్యదేహికిఁ గందమూలములు - నెడపక భుజియింప నెటు సమ్మతించు?
నతివ! నీ కతిభక్తుఁ డైనరామునకు - మతి కీడు దలఁపకు మన్నింపు" మనుచు
నడరుశోకంబున నడుగులమీఁదఁ - బడిన మ్రొ క్కొల్లక పాదముల్ దిగువ.
భూకాంతుఁ డిలఁబడి పొరలఁ గైకొనక - కైకేయి దశరథుఁ గని యిట్టులనియె.
“చాలుచా లీవట్టిజగజోలిమాట - చాలింపు మీవట్టిజాడ లేమిటికి?
ధర్మంబు మాని, సత్యము వీఁటిబుచ్చి - నిర్మలయశ మెల్ల నీటిలోఁ గలిపి,
యీవరద్వయము నా కీలేదటంచు - భూవర! బొంకి నీపుత్త్రుండు నీదు
దేవులు నీవు వర్ధిల్లుము నేను - నావరసుతుఁడు ప్రాణములఁ బాసెదము.”
అనునంత మారాడ కనువేది విభుఁడు - తనమది శోకించి తల వాంచియుండె
నంత వేఁగుటయుఁ దూర్యంబులు మ్రోయ - నంతంత వందిజనావళి పొగడఁ300
గలగొని గర్పూరగంధముల్ చల్లి - జలముల జలకంబు చదురొప్ప నాడి
పరఁగ దివ్యాంబరాభరణముల్ పూని - చిరకీర్తి రాముఁడు సీతతోఁ గూడి
తెఱఁగొప్ప శచితోడ దేవేంద్రుఁ డొప్పు - తెఱఁగున సంపూర్ణతేజుఁడై యొప్పె
మఱి యంత నభిషేకమంటపంబునకు - నెఱి వసిష్ఠాదులు నిండ నేతెంచి
యాయరుంధతి మొదలగు పుణ్యసతులు - నాయతమతు లగు నామంత్రివరులు
తగవొప్ప మకుటవర్ధనచక్రవర్తు - లగు మహారాజుల నందు రప్పించిI

పంచవల్లవములు పంచవల్కములు - పంచామృతంబులు పట్టపేనుంగు
నెనమండ్రు కన్యలు హేమఋక్షంబు -నొనర నౌదుంబరయోగ్యపీఠంబు
గంగాదితీర్ధోదకములాది గాఁగ - మంగళవస్తుసామగ్రిఁ దెప్పించి
వరరత్నభూషణావళులఁ దెప్పించి - తరమిడి వేదోక్తదానముల్ సేయ310

కైకయింటికి సుమంతుండు దశరథునిఁ బిల్వఁబోవుట

నొకలక్షకన్యల నొకలక్షగోవు - లొకలక్షయుష్ట్రంబు లొప్పఁ దెప్పించి
జపములు సేయించి శాంతి సేయించి - విపులహోమంబులు వేడ్క సేయించి
యనుపమం బగు లగ్నమాసన్నమైన - మనుజేశుఁ బిల్వ సుమంతు నంపుటయుఁ
గైకేయినగరికి గడఁకతోఁ బోయి - వాకిట నిలుచుండి వలనొప్పఁ బలికె.
“దేవ! సూర్యుఁడు పొడతెంచుచున్నాఁడు - వేవేగ మీ రట వేంచేయవలయు
శ్రీరాముపట్టాభిషేకంబు సేయ, - నారూఢమగు లగ్న మాసన్న మయ్యె.
మనుజేశ! యభిషేకమంటపంబునకు - మునులు రాజులు మహాత్ములు వచ్చినారు
పౌరులు బుధులును బంధులఁ గూడి - మీరాక గోరి యిమ్మెయి నున్నవార”
లన విని దశరథుఁ డావార్త లెల్ల - తనకుఁ గేవలమనస్తాపంబు సేయ
వనట నీవును నొంప వచ్చితే యనుచు - వినియు నిద్రించినవిధమున నుండె.320
నాసమయంబున ననియెఁ గైకేయి - “యోసుమంతుఁడ వేగ యుర్వీశుకడకు
రామునిఁ దోడ్తెమ్ము; రాజుపం” పనుడు - నామాట విని యతఁ డప్పుడే పోయి
సీతపటీరాంబుసిక్తాంగణంబు - కేతనాన్వితము నికేతనాంచితము
చందనాగరుధూపసౌరభాన్వితము - మందానిలాలోలమాలికాయుతము
ప్రతిగృహద్వారరంభాస్తంభవర్గ - మతులితమణితోరణాభిరామంబు
పౌరజనాదిసంభ్రమదుర్గమంబు - నౌ రాజమార్గంబు నపుడు గన్గొనుచు
నింద్రుగేహము హసియించు నాకిన్న - రేంద్రుమందిరముతో నీడు జోడాడి
సాంద్రవైభవరమాసహిత మౌ రామ - చంద్రుని నగరికిఁ జనుదెంచి లోన
చనువరు లై యున్న జనులచే వేగ - తనరాక యెఱిఁగించి తదనుజ్ఞ వడసి
చిత్రాఖ్యతారతో సిరు లుల్లసిల్ల - మైత్రి యొప్పెడుచందమామచందమున330
సీతాసమేతుఁడై చెలువొందు రామ - భూతలనాథునిఁ బొడ గాంచి మ్రొక్కి
"రా దేవ మిము దశరథచక్రవర్తి - యాదేవి కైకగృహంబున నుండి
యాదటఁ బిలిచి తెమ్మని పంచె"ననుడు - మోదించి చిఱునవ్వు మొలకలు నిగుడ
ధరణిజ నట నుంచి తాను లక్ష్మణుఁడు - కరమర్థి రథ మెక్కి కడఁకతోఁ గదలి
చతురంగబలము లసంఖ్యలు గొలువ - నతులవాద్యములు మిన్నంది మ్రోయంగ
వందిబృందములు కైవారము ల్సేయఁ - జెంది పుణ్యాంగన ల్సేసలు చల్ల
పురజను లానందమున జయపెట్ట - నరనాథునగరి కున్నతగతి వచ్చి

యరదంబు డిగి రాముఁ డపుడు కైకేయి - వరమందిరముఁ జొచ్చి వల నొప్ప వచ్చి

శ్రీరాములు కైకయింటిలో నున్న దశరథుని జూచుట

వదనంబు వాంచి వైవర్ణ్యంబు మించి - పెదవులఁ దడపుచుఁ బెంపెల్ల నుడిగి
యుడుగక కన్నీరు లొలుక శోకాగ్నిఁ - బడి కాలు దశరథపతి చేరఁబోయి340
కరము భీతిలి మ్రొక్కి కైకకు మ్రొక్కి - కరములు ముకుళించి కడువిస్మయంబు
వెఱవెఱపాటును విహ్వలత్వంబు - వెఱపును మఱపును వీడి జోడాడ
పరిపరివిధములఁ బలుమాఱు నెమకి - పరమపుణ్యుఁడు రామభద్రుండు పలికె
“నోదేవి! యిది యేమి? యుర్వీశ్వరుండు, - నాదెసఁ జూడఁడు నాతప్పు లేమి?
యీవిన్నదనమును నిట్టిదుఃఖంబు - నీవిచారము రాజు కేమిటఁ గలిగె?"
ననవుడు నీకైక “యధిపుచందంబు - వినుపింతు నీవు గావించెదవేని?"
నని పల్క రఘురాముఁ "డది యేమి తెఱఁగు? - వినుపింపు మోయమ్మ! విశదంబు గాఁగఁ
దండ్రివాక్యములకై దారుణశిఖల - వేండ్ర మౌ నగ్నిలో విషధిలో నైనఁ
బడియెద విషమైన భక్షించువాఁడ - జడియక వినుపింపు సత్య మీమాట”
యనవుడు కైకేయి యారాముఁ జూచి - మనమునఁ గృపమాలి మఱి చెప్పఁదొడఁగెఁ350
"గరుణ దేవాసురకదనంబునందు - వరములు రెండు భూవరుఁడు నా కొసఁగె.
నవనీశు నారెండు నడిగి మాభరతు - నవనికిఁ బతి జేయు మంటి నొక్కటికి;
నెడపక పదునాలుగేండ్లు ని న్నిప్పు - డడవుల కాపుండమంటి నొక్కటికి,
ననుటయు నౌఁగాక యని యిచ్చి నీకు - వినుపింప మీతండ్రి వెఱచుచున్నాఁడు
కావున జడలు వల్కలములు గట్టి - నీ వింక తపసివై నృపవేష ముడిగి
చనుదెమ్ము దశరథజనపతి బొంకఁ - డనిపింపవలదేని యడవులనుండు
పొ"మ్మన్న విని మొగంబునఁ జిఱునవ్వు - గ్రమ్మ మాటల నొండు కపటు లేకుండఁ
గరుణయుఁ దెగువయు గరిమంబు దోఁప - పరమపుణ్యుఁడు రామభద్రుండు బలికె.
"నిటు సేయు మన్నవాఁ డినకులాధీశుఁ - డఁట నాసహోదరుం డగు రాజ్యక ర్త
యటమీఁద నీకోర్కి యడపడ నేల - కటకటా! కైకేయి కడుముగ్ధ వైతి;360
వింతమాత్రమునకై యినవంశజుండు - చింతింప నేటికిఁ జిత్తంబులోన
తనజనకునిమాట దాఁటినవాఁడు - తనయుఁడే తలపోయ దాయాదిగాక?
యేనేమి నాతమ్ముఁ డేమి యీభూమిఁ - బూనుటకును బుణ్యపురుషుఁ డై యున్న
భరతునిదెస నాకుఁ బ్రాణంబు లైన - సరకు గా వనియు రాజ్యము నాకు సరకె?”
యనవుడు ముద మంది యాకైక పలికె - "మనుజేంద్రతనయ! యామాట కే నిపుడు
భరతుని దోడ్తేరఁ బనిచెద నింక - నరుగుము వనముల కరుగునందాఁక
కుడువఁడు పలుకఁడు గూర్చుండఁ డిట్ల - పడియుండు నృపుఁ" డంచుఁ బల్కెఁ బల్కుటయు
"కటకటా తగునె యీకఠినోక్తు" లనుచుఁ - బటుమూర్ఛతో నేలఁబడియె నారాజు;

నయ్యెడ నారాముఁ డవనీశచంద్రు - నొయ్యనఁ బట్టి శైత్యోపచారములఁ
దెలిపి యంతయును బోధించుచు మఱియు - బలికె కైకను జూచి పరమహర్షమున370
నింత యేటికిఁ జింత? యిది యెంత నాకు? - నంతరంగంబున ననుమానపడకు;
పరికించి ధర్మంబు పాటింతుఁ గాని కరమర్థి వ్యర్థంబు గావింప నేను;
వేయేల విభునాజ్ఞ వినఁబడకున్న - నీయాజ్ఞ గడవను నిక్కువం బరయఁ;
జారుల శీఘ్రసంచారుల ఘోట - కారూఢులుగఁ జేసి యనిచి వేవేగ
కరమర్థి నీలగ్నఘటికలయందె - భరతునిఁ బిలిపించి పట్టంబు గట్టు
మిదె యరణ్యములకు నేఁగెద" ననుచు - వదనాబ్జ మలరంగ వలఁగొని వచ్చి
తనతల్లికిని సుమిత్రావధూమణికి - జనకనందనకు నీచందమంతయును
వినుపించి వారల వెస నూఱడించి - "చనుదెంతు నోయమ్మ సందియపడకు”
మని రాజునకు మ్రొక్కి యాకైక కెరఁగి - తనుఁ గొల్చి సౌమిత్రి తగిలిరాఁ గదలి
చెలువారఁ బట్టాభిషేకంబుకొఱకు - లలి నమర్చిన మంగళద్రవ్యములకు380
నుచితప్రదక్షిణ మొనరించి చిత్త - మచలమై యవికారమై వికసింప
రాజ్యపట్టము మాని రాముండు లోక - పూజ్యుండు కాననభూమి కేగెడిని
అను మహాకలకలం బంతఃపురమున - వినఁబడ దశరథు వెలఁదులు గలఁగి
"యేభక్తి కౌసల్యయెడను గావించు - నాభక్తి మనయందు నట్ల కావించు!
నాగుణాలంకారు నామహోదారు - నాగిరివరధైర్యు నాశౌర్యధుర్యు
నాపుత్రరత్నంబు నకట! కానలకు - భూపాలుఁ డేమని పొమ్మన నేర్చె?
వీఱిడియై రాము విపినవాసమున - కాఱడిఁ బుచ్చంగ నౌ నమ్మ" యనుచు
మీఱినవగలతో మేదినీనాథు - దూఱుచు శోకింపఁ దొడఁగి రందఱును.
ఆసమయంబున నారామవిభుఁడు - కౌసల్యయింటికిఁ గడతోవ యిచ్చి
యటమున్న దొడఁగిన యభిషేకమునకుఁ - బటువిఘ్న మొరులు సంపాదింపకుండ390
జపములు శాంతులు చారుహోమములు - విపులైకనిష్ఠఁ గావించుచుఁ బ్రేమఁ
గరమర్థి నోమి మున్ గైకొన భక్తి - పరత జనార్దనుఁ బ్రార్థించుచున్న
కౌసల్య రామురాకకు సంతసిల్లి - భాసిల్లు వరపుణ్యభామలుఁ దాను
నెలమి సేనలు గొంచు నెదురుగా వచ్చి - వెలయ శుభాచారవిధు లాచరింప
నంత నాకౌసల్య యడుగుల కెఱుఁగ - సంతోషమున రామచంద్రుని నెత్తి.
యాలింగనము సేసి యాయువు యశము - భూలాభమును బొందు పుత్ర! నీ వనుచు
దీవించు తమతల్లిఁదెఱ గొప్ప రామ - దేవుఁడు వీక్షించి దీనుఁడై పలికె,
"ఏకార్యమును మీర లెఱుఁగరు తల్లి! - మీకు సుమిత్రకు మిథిలేంద్రసుతకుఁ
గడుభీతి పుట్టించు కార్యంబు పుట్టె - విడువక ధృతిఁబూని వినుము చెప్పెదను
వసుధేశుచే రెండు వరములు తొల్లి - యసమానగతిఁ గైక యాజిలోఁ బడసెఁ.400

గొడుకుఁ బట్టముఁగట్టఁ గోరె నొక్కటికి - అడవికి ననుఁ బంప నడిగె నొక్కటికి.

కౌసల్య శ్రీరాముని యరణ్యవాసమునకై శోకించుట

నడిగిన దశరథుఁ డధికశోకమునఁ - బడుటయు మాతండ్రిపలుకు రక్షింప
నడవులఁ బదునాలుగబ్దంబు లుండ- గడఁగి వచ్చితి” ననఁ గౌసల్య మదిని
గలఁగి నివ్వెఱగంది కడుఁజిన్నవోయి - పలుకనేరక మ్రానుపడి యుస్సు రనుచు
ముడిగొన్ననగలతో మొదలంటఁ ద్రవ్వి - పడియున్నలతఁబోలెఁ బడి మూర్ఛవోయె
నడలుచు రఘురాముఁ డప్పు డాతల్లి - యెడ నతిభక్తితో నెత్తి నెమ్మేన
గమియ నంటినధూళి గరములఁ దుడిచి - కొమరారు గద్దియఁ గూర్చుండ నునిచి
శ్రమము దీఱంగ లక్ష్మణుఁడును దాను - సముచితగతి నుపచారముల్ సేయ
నొదవినవగలతో నొయ్యనఁ దెలిసి - పెదవులు దడపుచు బింబోష్ఠి పలికె.
ననఘ! రాఘవ! నిన్ను నడవుల నుండు - మను పల్కు విన నెందు నరుదు వీనులకు410
పెలుచ నొక్కట నిన్నుఁ బిలుపించి యట్లు - పలుక నెమ్మెయిఁ జాలెఁ బార్థివేశ్వరుఁడు?
ధరణి కింతటికిని దగు రాజు గాఁగ - భరతుఁ బట్టము గట్టి పతి సేయుఁ గాక;
కడుఁగృపశూన్యుఁడై కాకుత్స్థతిలకుఁ - డడవికి నిన్నుఁ బొమ్మనకున్ననేమి?
యవివేకిగా నొండె యధముఁడు గాఁడు - సవతిమాటలు వినఁ జనునయ్య! తనకు?
నిది ధర్మ మిది కార్య మిది లెస్స యనుచు - మది కెక్కుహితులైన మఱి మంత్రులైనఁ
గులగురుఁడైన లోకులు మెచ్చ రతనిఁ - దెలుపలేరై రి నీదెస మైత్రిఁ గూడి;
యింతనేరము చేసె నెన్నఁడు నాథుఁ - డింతపాపముఁ జేసె నెన్నఁడు కైక;
యడవుల నుండు పొ మ్మని నిన్నుఁ జూచి - నుడువఁగఁ గైకకు నో రెట్టు లాడె?
ననువునఁ జేరి ప్రాణములైన నడుగు - జననాథునకుఁ దాను చనవురాలైనఁ
గైకకుఁ బుట్టి లోకము లేల కీవు నా కేల పుట్టితి నారామచంద్ర?420
నీవు నాకడుపున నిటఁ బుట్టకున్న - నీవిషాదము నాకు నేల పాటిల్లు?
గొడుకులు లేని యాగొడ్రాలికంటెఁ - గడలేనిశోకంబు గలిగె నాకకట!
పెద్దకాలమునకు బిడ్డలు లేక - తద్దయుఁ బ్రీతి నిన్ దనయుఁగాఁ గాంచి
యూఱడియుండుచో నుండలేదయ్య! - నాఱడి చెడిపోయె నకట! నాతపము
నరనాథనందన! నను డించి నీవు - కరముతెంపున ఘోరకాంతారములకు
నరిగినప్పుడె నాకు నారసిచూడ - మరణంబు దప్పించి మఱియొండు లేదు
న న్నెట్లు విడిచి కానల కేగె దింక? - నన్న నేనేమిట నడలార్చుకొందు?
నెలమిమై నిరువదియేనువత్సరము - లలరి పెంచితి నిన్ను నఖిలంబు నెఱుఁగ;
నట్టిన న్నిట డించి యెట్టు పోయెదవు? - పట్టి! నీకొఱకునై పాలించినట్టి
వివిధవ్రతంబులు వివిధదానములు - చవుట విత్తనములు చల్లినట్లయ్యె;430
భరతుండు రాజైనఁ బరివారజనులు - కరుణమాలినయట్టికైకకు వెఱచి

ననుఁ గొల్వవత్తురే? నరనాథునందు - చనవు లేకుండెడుచందంబుఁ జూచి.
వాసియు వన్నెయు వైభవం బెడలి - యీసవతులలోన నెట్లు వర్తింతుఁ?
గైకరాజసము నేకరణి సహింతు - నీకార్య మిట్లాట నెఱుఁగలే నైతి;
వీనుల నీవార్త వినుటకు మున్నె - యే నేల చావనో యినవంశతిలక!
కడఁగి యీరాజ్యంబు గైకొని కైక - కొడుకు పట్టము గట్టుకొని యేలుఁగాక
భూరిదుర్గములకుఁ బోవ నేమిటికి? - యూరకె నాయొద్ద నుండవే తండ్రి!
యావసిష్ఠాదిసంయములు బాల్యమున - భావించి చూచి నీపాదపద్మములు
జలజాతహలకులిశధ్వజకలశ - ములు మొదలగు చిహ్నములు విలోకించి
యీవిశ్వ మంతయు నితఁ డేలు ననిరి - యావార్తఁ గైక నేఁ డనృతంబు చేసె"440
నని పెక్కుతెఱఁగుల నడలు కౌసల్యఁ - గని లక్ష్మణుండు శోకము కోప మెసఁగ
ముడివడుబొమలతో మొగము కెంపెసఁగ - నుడుగక దోషాగ్ను లొగి మండుచుండ
రాముమాతను జూచి రామునిఁ జూచి - సౌమిత్రి యడిదంబు జళిపించి పలికె.

లక్ష్మణుని కోపము – రాముని యోదార్పు

"మగఁటిమి దిగనాడి మానంబు విడిచి - తగు నుత్తమక్షత్రధర్మంబు వదలి
వాలినతేజంబు వమ్ముగాఁ జేసి - యేల యీ దీనోక్తు లిట్లాడ నీకు?
నక్కటా! వీతజ్ఞుఁ డగు తండ్రిపనుపు - స్రుక్కగ ధిక్కరించుట కాదుకాక;
కామాతురుఁడు పాపకరుండు వృద్ధుఁ - డేమిటి కీరాజు నింత పాటింపఁ?
గైకేయి కిచ్చి బొంకఁగనేర ననుచు - నీ కిచ్చియోడక నేఁ డెట్లు బొంకె?
నడరి వసిష్ఠాదు లందఱు వినఁగ - కడఁగి నిన్ బట్టంబు గట్టెద నన్న
పలుకు సత్యంబుగాఁ బాటింపవలదె? - తలఁపంగ నది యసత్యము గాదె తొలుత?450
నెక్కడి దశరథుం? డెక్కడివరము? - లెక్కడి భరతుండు? నెక్కడి కైక?
విను మేను నిజముగా విల్లెక్కుపెట్టి - కొనియున్న నన్ను మార్కొన నెవ్వఁ డోపు?
భరతుని మొదలుగాఁ బగవారిఁ జంపి - నెరసి యీపురమెల్ల నీఱు గావింతు;
హరిహరబ్రహ్మాదు లడ్డమై రేని - తరమిడి తోలి యుద్ధము సేయువాఁడఁ,
గమనీయకేయూరకంకణాలంకృతములు - మనోజ్ఞచందనచర్చితములు
నగునాభుజముల నభిషిక్తుఁ జేసి - పగతురఁ జంపుదుఁ బాల్పడి యిపుడె;
పాటింప నావంటి బంటు గల్గియును - నేటికి సామ్రాజ్య మెల్ల వర్జింప
నడవుల కేఁగెద ననునట్టిబుద్ధి - విడిచి కౌసల్యకు వేడ్క లుప్పొంగ
నెట్టనఁ గడిమిమై నిజశక్తి మెఱసి - పట్టంబుఁ బూనుచుఁ బ్రజఁల బాలింపు;"
మనవుడు రాఘవుం డనుజన్ముఁ జూచి - మనమునఁ దలపోసి మమత నిట్లనియె.460
"సౌమిత్రి! శూరత సమయంబు గాదు - ఈమాట మెచ్చదు హితబుద్ధి నిలువు
చాలు చా లీపట్ల జగము లేలఁగను - పోలంగ మన కబ్బెఁ బొసఁగు కార్యములు

శూరత నిక్కడ చూపంగ నేల - వైరులయందును వర్తింతు గాని”
యనినఁ గౌసల్యయు నారాముఁ జూచి - “వినుము నీతమ్ముని విమలవాక్యములు
శౌర్యంబు చేపట్టు జనులెల్లఁ బొగడ - నార్యసమ్మతముగా నవనిఁ బాలింపు
సవతిమాటలకు రాజ్యము మాని యడవి - నివసింపఁ బోవుట నీకు ధర్మంబె?
నాయింట నుండుము నాదుశుశ్రూష - సేయు మింతటికంటె క్షితి ధర్మ మెద్ది
జనకువాక్యము సేయఁ జాలిన నీకు - జననివాక్యం బెన్న సన్నమే యన్న?"
యని పెక్కువిధముల నడలుచునున్న - తనతల్లి నూరార్చి తలఁ పెల్లఁ దెలిపి,
"ఏమిటి కీమాట? లింత శోకింప - నేమిటి" కని రాముఁ డేర్పడఁ బలికె.470
“బలువిడి తమతండ్రి పనుపునఁ దొల్లి - చలమునఁ దమతల్లిఁ జంపె భార్గవుఁడు.
తరగని కినుకమైఁ దమతండ్రి పనుప - సరగున నొకగోవుఁ జంపెఁ గుండినుఁడు
తనమనోహరమైన తారుణ్య మొసఁగి - తనతండ్రి ముదిమియుఁ చాల్చెఁ బూరుండు.
తమతండ్రి పనుపునఁ ద్రవ్వరే తొల్లి - తమకించి సగరనందను లంబునిధిని.
గడఁగి తండ్రిది పంపుఁ గైకొని నాకు - నడవుల నుండుట యది యెంత పెద్ద!
నీవల్లభునిమాట నీకును నాకు - భావించి సేయుట పరమధర్మంబు.
ఈలక్ష్మణుఁడు బాలుఁ డేమియు నెఱుఁగఁ - జాలఁడు వీరవిచారంబె కాని”
యని నవ్వుచును రాముఁ డనుజన్ముఁ జూచి - తనలోన శాంతమంతయుఁ దోఁపఁ బలికె.
“నీవిక్రమంబును నీభుజాబలము - నీవిలువిద్యయు నీదుబుద్ధియును
నీమగతనమును నేటికి నకట! - సౌమిత్రి నాయెడ సద్భక్తి కిదియె480
యెంత సాహసము నీ విపుడు కోరితివి? ఎంతటిబుద్ధి నా కీవు చెప్పితివి?

శ్రీరాములు కౌసల్య నూరార్చుట

కొనకొని యిటు వేఁడుకొన్నది తల్లి; - యనుకంప లేక పొమ్మన్నాఁడు తండ్రి.
యిల యెల్లఁ జేకొని యీరాజ్యపదము - నలి నేలువాఁ డిఁక నాసహోదరుఁడు.
బలువిడి యెవ్వరిపై నల్గె దీవు - బలగర్వములు చూపఁ బాడియే నీకు?
నర్మిలి తండ్రివాక్యము సేయుకంటే - ధర్మంబు గలదె? యీతండ్రివాక్యంబు
త్రోయుటకంటెను దురితంబు గలదె? - వేయువిధంబుల వెదకి చూచినను
జనకుని పను పవశ్యము నీకు నాకు - జనకులకును జేయ సహజధర్మంబు.
గాన నాతనిపంపు గైకొని నేను - కానల కేగుట కాదనవలదు.
పరమపావనులైన భానువంశజుల - చరితంబు నీకు విచారింపవలదె?
కావలసినపనుల్ గాకేలమాను? దైవయత్నము లివి దాఁటంగఁ దరమె?"490
యనిన లక్ష్మణుఁ డప్పు డాటోప ముడిగి - తనరఘురాముని తలఁపెల్ల నెఱిఁగి
జడిసి యూరక యుండె; సాధ్వి కౌసల్య - కొడుకుతెంపునకు మిక్కుట మైనవగలఁ
బొగులుచుఁ గళలచేఁ బున్నమచంద్రు - దెగడు రాముని మోము దృష్టించి మఱియు

“నాకులభూషణ! నాముద్దులయ్య! - నాకూర్మికొమరుండ నను గన్నతండ్రి!
క్రేపు బాసినయావుక్రియ నిన్నుఁ బాసి - యీపదునాలుగేం డ్లిందుండఁజాల;
నినుఁగూడి చనుదెంతు నిష్ఠురాటవుల" - కని ప్రలాపించు నయ్యంబ నూరార్చి
యనునయాలాపదీనాస్యుఁడై రాముఁ - డనియె "నోయమ్మ! యి ట్లాడంగఁ దగునె?
పతియె ప్రాణపదంబు పతియె చుట్టంబు - పతియె దైవత మాత్మఁ బరికింప నట్టి
పతిఁ బాసి నావెంటఁ బఱతెంతు ననుట - మతిఁ దలంపఁగ ధర్మమా తల్లి! నీకు?
వసుధేశునానతి వసుమతిభార - మెసఁగ నాభరతున కిచ్చుట తప్పె?500
నవనీశుఁ డిచ్చెద నన్నవరంబు - లవిరెండు కైకేయి యడుగుట తప్పె?
ననృతంబునకు నోడి యకట! రాజేంద్రుఁ - డొనరంగ వరము ని ట్లొసఁగుట తప్పె?
మాతండ్రియానతి మది నిర్వహించి - యేతెఱంగునఁ బూను టిది నాకుఁ దప్పె?
చేకొని పతిపంపు చెల్లింపకున్న - నీకైనఁ దప్పదు నిక్కువం బరయఁ
బోని కానల కేను బోయిన మిగుల - దీనుఁడై పొగలు పార్థివుని నీ వెపుడు
ననునయించుచు సపర్యలు నొనర్పుచును - మనసునుమ్మలికంబు మాన్పంగ వలదె?
దురితదూరుండు బంధురనీతిరతుఁడు - భరతుండు నాకన్న భక్తి ని న్నరయు
నీవు శోకింపకు నీకలనైన - భావింప దశరథపతి యొప్పుఁ దనకు
కైకేయి విడువక కలిసి వర్తింపు - నాకు సేమము గోరి నను వీడుకొలుపు"
మని పల్కి మ్రొక్కిన నారామచంద్రుఁ - గనుఁగొని కౌసల్య కౌఁగిటఁ జేర్చి510
క్రమ్మెడు శోకాశ్రుకణము లందంద - వెమ్ముచు రఘురాము వీపున రాల
“నడవికిఁ బోయేదే యకట! నీ" వనుచుఁ - గొడుకుమై నిమిరి డగ్గుత్తికఁ బెట్టి
యొక్కింత ధృతిఁ బూని యుల్లంబులోనఁ - జెక్కిటఁ గన్నీరు చేత బోఁ దుడిచి
పావనజలములఁ బ్రక్షాళితాస్య - యై వచ్చి పుణ్యాహ మపుడు సేయించి
సురలును ఖేచరుల్ శ్రుతులును యతులు - తరులును గిరులును దాంతియు శాంతి
నదులును నిధులు నర్ణవము నాకసము - నుదకంబు మారుతం బుర్వియు నగ్ని
దిక్పాలకులు దశదిశలు చంద్రార్క - వాక్పతిప్రముఖులు వలనొప్ప నీకు
స్వస్తి యెల్లప్పు డొసంగుదు” రనుచుఁ - బ్రస్తుతి జేసి యాభామాలలామ
పొలుపొంద వేల్పులఁ బూజించి రాము - వలచేత నొకరక్ష వలనొప్పఁ గట్టి
“యలిగి వృత్రాసురు ననిఁ జంపఁబోవు - బలభేది యగు వజ్రపాణికిఁ దొల్లి520
యేమంగళము లిచ్చి రెల్ల దేవతలు - నామంగళములు నీ కగు రామచంద్ర!
యరుదుగా దివి నున్న యమృతంబుఁ దేరఁ - గరమొప్ప నరిగెడు గరుడున కర్థి
నేమంగళము లిచ్చె హితమతి వినత - యామంగళములు నీ కగు రామచంద్ర!”
యని రాము దీవించి యక్కునఁ జేర్చు - కొని మస్తకంబు మూర్కొని నిండుమదిని
అనిపినఁ దమతల్లియడుగుల కెఱఁగి - యనుజన్మసహితుఁడై యచ్చోటు వెడలి

యభిషేకవిఘ్నవృత్తాంతంబు దెలిసి - సభికులు రాజులు సచివులు సకల
పౌరులు శోకింపఁ బాదచారమున - చారుచామరసితచ్ఛత్రముల్ మాని
యనురాగ మందుచు నంత రాఘవుఁడు - తననగరికి వచ్చి తగవొప్ప మెఱసి
యంతఃపురంబున కరుగుచో సీత - యింతులు దానును నెదురేగుదెంచి
తనుఁ జూచి మది విన్నదనముఁ గైకొన్న - ఘనుని రాఘవుఁ జూచి కడుఁ జిన్నవోయి
“యిది యేమి? నాప్రాణహృదయేశ! నీకు - వదనాంబుజము కడు వాడు పాఱినది?
గట్టిగాఁ బుష్యయోగము దప్పకుండఁ - బట్టంబు గట్టెనే పార్థివేశ్వరుఁడు,
సోమమండలముతో జోడగు గొడుగు - నీమోముదమ్మికి నీడుగా దేల?
చామరద్వయము పార్శ్వంబులఁ దనరి - యేమొకో మనపట్టపేనుంగు రాదు?
శ్రీరామ! నీమౌళి సేసఁబ్రా లెవ్వి - పౌరులు నినుఁ గొల్చి బలిసి రారేల?
దుందుభీపటహాదితూర్యఘోషములు - వందిమాగధుల కైవారంబు లెవ్వి?
యభిషేకదినము నేఁ డధిప! నీయందు - శుభరాజచిహ్నముల్ చూడంగ లేవు.
సౌమిత్రిమోమునఁ జాల దుల్లాస - మేమిచందమొ? నాకు నెఱిఁగింపుఁ డిప్పు"
డని పల్కుసీతముగ్ధాలాపములకు - మనమునఁ గుంది యామానినిఁ జూచి540
“మునులకు నృపచిహ్నముల గొడ వేల - విను మది యెట్లన్న వివరింతు నీకుఁ
గైక మాతండ్రి సత్కారించి తొల్లి - గైకొన్నవరములు కాంక్షించి నేఁడు
కొడుకుఁ బట్టముఁ గట్టుకొని రాజ్య మేల - నడవుల నన్నుండ నడిగెఁ గావునను
ధరణి పాలింప నాతమ్ముని భరతుఁ - గరమొప్పఁ బట్టంబుఁ గట్టెద ననియె
పనివడి యడవులఁ బదునాలుగేండ్లు - జనకుశాసన మేను జరియింపవలసెఁ
దల్లిదండ్రులమాట తప్పక సేయు - బల్లిదునకును సంపదయును గీర్తి
నాకలోకాదినానావిధపుణ్య - లోకంబు లరచేతిలో నుండుఁ గానఁ

శ్రీరాముఁడు సీతతో తనయభిషేకభంగ మెఱిఁగించుట

గావునఁ బతియాజ్ఞ కానల సలిపి - యే వచ్చునందాఁక నిందీవరాక్షి
గురువుల వగలచేఁ గుందక యుండఁ - బరిచర్య లొనరించి భక్తితోఁ గొలువు
చిత్తంబులోన నాసేమంబు గోరు - ముత్తమశీలవై యుచితధర్మములు
వనిత! యమ్మలమ్రోల వర్తింపు" మనిన - జనకజ యారామచంద్రునిఁ జూచి
కదలినమతిఁ బ్రీతి గాలిచేఁ గదలు - కదళిచందంబున గడగడ వణఁకి550
బెదరి డగ్గుత్తికఁ బెట్టి పెన్వగలఁ - జెదరి యంతంతకుఁ జెలువేది పలికె.
"ఇదియె నిశ్చయ మైన నేను మీవెంట - వదలక పయనమై వత్తు నీక్షణమె,
నినుఁ బాసి యే నిల్వనేరఁ బ్రాణములు - ననుఁబట్టనేరవు నా ప్రాణనాథ!
యడవుల కేనును నర్థితో వత్తుఁ - దోడుక పొ" మ్మనఁ దూలి రాఘవుఁడు
"కమలాక్షి! యడవులఁ గందమూలములు - నమలి రానేలల నడచుచు నీవు

నారచీరలు గట్టి నడచుచు వగలఁ - గూరుచుఁ బేరెండకును గాలి కోర్చి
నేలలఁ బవళించి నిచ్చలు పర్ణ - శాలలలో నుండఁజాలుదే యకట!
కోమలదేహపుగోలవు బేల - వేమియు నేపాటు నెఱుఁగవు నీవు
తలఁప నక్కజమైన దంతులు పులులు - నెలుఁగులు తోడేళ్లు నిఱ్ఱులు కరులు560
పాములు గాములు పైఁబ్రాకు నెఱ్ఱ - చీమలు గిరిగుహాసీమల దరుల
ఝరుల నిమ్ములలతాశ్చర్యమార్గముల - విరసకంటకలతావృక్షమార్గముల
దలఁప నక్కజమైన దారుణాటవుల - మెలఁగుట యక్కటా! మేదినీతనయ!
కావునఁ గౌసల్యకడ నుండు మీవు - సేవింపు మాసాధ్వి చిత్తంబు వడసి
గృహదేవతలఁ గొల్వు కీర్తింపు నన్ను - నహరహంబును మామయడుగుల కెఱఁగు
భరతుండు నిను మాతృభావంబు గొలుచుఁ - బరుసంబు లాతనిఁ బలుకకు మబల!
యిదె పోయి పదునాలుగేండ్లు నిండించి - ముద మొప్పఁ జనుదెంతు ముగుద! చింతిలకు"
మనవుడుఁ బ్రణయశోకార్తయై రాముఁ - గనుఁగొని సీత నిక్కము విన్నవించె.
‘‘పతులు గావించిన భాగ్యంబు లైన - సతులను రక్షించు సమ్మదం బెసఁగ570
నాపాలివిభుఁ డన్న నాదైవ మన్న - నాపుణ్యగతి యన్న నరనాథ! నీవె;
ఘనతపస్వర్గభోగము లనేకంబు - లనుభవించుటకంటె నతిభక్తితోడ
నిశ్చలమన మార నీపదాంబుజము - లచ్చుగాఁ గొలుచుట యది నాకు సుఖము
నృపవర్య! నీ వున్న నిష్ఠురాటవులు- యుపవనంబులు నాకు నూహించి చూడ
జగతీశ! విను విష్ణుసముఁ డైన నీవు - జగదేకవిక్రమశాలివై పరఁగఁ
గరమొప్ప నీరక్ష గలిగిన నన్ను - సురరాజు తలయెత్తి చూడంగ వెఱచు.
నారచీరలు గట్టి నడచి నీతోడ - నారంగఁ జనుదెంచ నట నీవు చూప
నమరంగఁ జూచెద నద్రులు నదులు - కమలాకరంబులు కడువేడ్కతోడ
పాయనియందును పరఁగ నూఱైన - వేయైనఁ గానిమ్ము విపినంబులందు
నన్నుఁ దోడ్కొనిపొమ్ము నరనాథ” యనిన - నన్నాతిఁ గనుఁగొని యతఁ డిట్టు లనియె580
"అనిశంబు నతిదురంతాయాస మైన - వనవాస మేటికి వనజాక్షి నీకు?
నీయందుఁ జిత్తంబు నిలిపి ని న్నునిచి - పోయి కావించెద భూపాలుపనుపు
వన మేడ నీ వేడ వనిత ని న్నేడఁ - గొనిపోయి దుర్గముల్ కుటిలమార్గముల
నారామవనకేళి కర్హంబు గాని - ఘోరాటవులయందు గ్రుమ్మరఁ దగునె?
పెల్లుకూరవృకాళిపృథుపుండరీక - భల్లూకసింహాదిబహుమృగావళులు
ఘూకశాకానేకఘోరహుంకార - కాకోలమల్లికాకర్కశధ్వనులు
మానక వర్తించు మఱి భయం బొదవ - నీనీడ తక్కు నీ వెందున వలదు”
నావుడు విని సీత నరనాథుఁ జూచి - నీ వుండఁగా నాకు నిర్భయం బధిప!
వనభూమిఁ దిరుగుదు వరుసతోఁ గూడ - దని నాకుఁ జెప్పినా రా వేదవిదులు?

కాన నీవిధమునఁ గాంతారమునకు - భానుకులేశ! నీపాదముల్ గొలిచి
వచ్చెద నన్ను రావల దనవలదు - వచ్చిన మదిని నాభక్తియుఁ జూడు”590
మని పాదములఁ బట్టి యడలంగ వగచి - యనుమతింపమిఁ జూచి యతిదీన యగుచు.
“యెఱిఁగి నే చేసితినే మున్ను తప్పు - మఱచి చేసితి నేను మన్నింపు నన్ను
పటుశిలాకుటిలకప్రచురదేశములు - నట నిన్నుఁ గొలిచిరా నలఁతయు లేదు
కరుణమై నీ విచ్చు కందమూలములు - నరుదార నమృతంబు లవియును నాకు
భావించి చూచినఁ బ్రాణబంధుఁడవు - నీవె కావున వత్తు నీతోడఁ బ్రీతి
జనకుఁడు చింతింప జనని చింతింప - చను నిష్టులగుబంధుజనులు చింతింప
జననాథ! సహధర్మచారిణియందు - జనకునిచే నగ్నిసాక్షిఁ గైకొంటి;
జనలోకనుతుఁడవు సత్యసంధుఁడవు - నను డించి నీకుఁ గానల కేగఁదగునె?
యెన్నిదుఃఖము లైన నెన్నికఁ గాదు - అన్నియు సౌఖ్యంబు లగును నీదయను
ఈవాడ లీమేడ లీబంధుబృంద - మీవస్తుసంపద లీజీవనంబు600
నీవు లేకున్నచో నిస్సార మరయ - గావున నిచట నేకరణివేగింతు
సావిత్రి యనుపుణ్యసతి తనపతిని - సేవించినట్టి యాచెలువున నేను
నీవెంటఁ జనుదెంతు నీనీడఁ బోలె - నావంటిసాధ్వికి నదియె ధర్మంబు
నినుఁ బాసి యిచ్చట నిమిష మే నోర్వ - వనముల నినుఁ గూడి వర్తింపనేర్తుఁ
బదునాలుగేం డ్లేల పాసెద నిన్ను - కదిసి వెయ్యేండ్లైనఁ గడువేడ్కఁ గొలుతు
సతులకుఁ బతులకు జను లెంచఁదగిన - మతము ప్రతిష్ఠింపు మఱి వేయునేల
నీ వరణ్యములకు నిట నన్ను విడిచి - పోవుట నిజమైనఁ బోవుఁ బ్రాణములు
నలుకమైఁ గాదేని యగ్నిచే నైన - జలముచే నైన విషంబుచే నైన
యేచినవగలతో నిటఁ జత్తు నేను - నాచూపు డించిపో నను దించిపోకు”
మని ప్రలాపించుచు నడుగులమీఁదఁ - జనకజఁ బడియున్నచందంబు చూచి610
కరుణతో నల్లనఁ గరపల్లవముల - ధరణీశతనయుఁ డాతనుమధ్య నెత్తి

సీతరాకకు శ్రీరాములు సమ్మతించుట

"యలివేణి నినుఁ బాసి యావనంబులను - నలువంద విహరింప నా కిచ్చ లేదు,
నినుఁ దోడుకొని పోదు; నీవు నావెంట - చనుదేరఁ గుశలంబు సకలంబు నాకు.
నిమ్ముల నీచిత్త మెఱుఁగంగఁ దలఁచి - యిమ్మాట లాడితి నేతెంతుఁగాని”
యనుచు నారఘురాముఁ డతికృపామూర్తి - జనకజరాకకు సమ్మతించుటయు
వలయుదానంబులు వరుసఁ గావింపు - నెలఁత! నీ వనవుడు నెమ్మనం బలరఁ
గాంచనరత్నాదికంబు లైనట్టి - యంచితదానంబు లమ్మహీసుతయు
వరుస ప్రియంబగువారల కెల్ల - కరమర్థి నందందఁ గావించె నంత.

ధరణీశుఁడును సుమిత్రాపుత్రుఁ జూచి - చేర రమ్మని రామచంద్రుఁ డిట్లనియె
“నాతోడ నీవు కానకు వచ్చెదేని - నాతోడ నినుఁ బాసి నానావిధముల620
మిడుకు కౌసల్య సుమిత్ర లెవ్వార - లుడు కార్చి పోషింతు రెవ్వరు భక్తి
మనమిద్దఱముఁ జన్న మనతండ్రి భక్తి - ననుదినంబును నెవ్వ రరయువా రిచట
మొదలన సవతిపై మ్రొగ్గుఁ గైకేయి - మదిలోన నీరాజ్యమద మింక నొదవుఁ
బేర్మి చూపుచు దుఃఖపెట్టునో కైక - ధర్తంబు తలపోసి తగ వేల నడుపు
నటుఁగాన నే వచ్చునందాఁక నీవు - నిట నుండఁదగు” నన్న నెంతయుఁ గనలి
యావేళ లక్ష్మణుఁ డన్ననిశ్చయము - భావించి తనపాణిపద్మముల్ మొగిచి
“యప్పుడు నన్ను రా నానతి యిచ్చి - యిప్పుడు వల దను టేమి కారణము?
కౌసల్య కృపరక్ష గాక నారక్ష - యాసుమిత్రకు నేటి కాతేజ మరయఁ
బదివేవురకు నున్కిపట్టు నీవెలుఁగు- నిది యేల చింతింప నిట రామచంద్ర
భరతుండు నీదెస భయమునఁ జేసి - తిరముగాఁ గౌసల్యదేవికి భక్తి630
కరము సుమిత్రకుఁ గావించునటుల - నిరవొంద నటుఁగాన నే నిందు నిలువ
బాణబాణాసనపాణినై వెనుక - దూణీరములుఁ బూని దుర్గమాటవులఁ
బొందుఁగా మిమ్ము నిమ్ములఁ గొల్వవలయు - గందమూలాదులు కడకఁ దేవలయు
నటఁ దృణపర్ణాదు లరసి మీ రుండు - కుటజము పజ్జగాఁ గూర్పంగవలయుఁ
బదునాలుగేండ్లును బగలును రేయి - నిదుర వోవక సేవ నెఱి సేయవలయు
వచ్చెద నే" నన్న వసుధేశుఁ డతని - నిచ్చమైఁ గైకొని యింపుదళ్కొత్త
"వలయుబంధుల నెల్ల వరుస వీడ్కొనుము - వలనొప్పగా మున్ను వరుణదేవుండు
మనతండ్రి కిచ్చిన మహితచాపమును - ఘనశరశ్రేణులు గలకవదొనలు
కర మభేద్యం బగు కవచంబు పసిఁడి - పరుజులఁ జెన్నొందు పటుకృపాణములు
కొని రమ్ము" నా నేగి కొమరార బంధు - జనుల వీడ్కొని శస్త్రశాలకు నరిగి640
యాయుధంబులు గొంచు నరుగుదెంచుటయు - నాయతాత్ముఁడు రాముఁ డనుజన్ముఁ జూచి
“తమ్ముఁడ! వినుమెల్ల ధనములు నేను - నెమ్మి నిచ్చెద ధరణీసురవరుల
మహితపురస్థుల మనకింపులైన - సహజభృత్యుల నర్థి జనుల రావింపు
మావేళ నర్హుండు నఖిలజ్ఞుఁ డైన - యావసిష్ఠునిపుత్రుఁ డయిన సుయజ్ఞు
మొదలైనపుత్రుల ముదము చిత్తమునఁ - బొదలంగ నతిభక్తిఁ బూజింపవలయు
మఱియుఁ దక్కినవారి మన్నింత మెల్ల - తెఱఁగుల నక్కఱ తీర నర్థులకు"
ననవుడు లక్ష్మణుం డౌఁగాక యనుచు - మునిపుత్రునింటికి ముదముతో నరిగి
రామువాక్యముఁ జెప్పి రమ్మన్న నతఁడు - నేమంబు లన్నియు నిష్ఠతోఁ దీర్చి
సౌమిత్రిసహితుఁడై చనుదేరఁ గాంచి - రాముఁడు వినయాభిరాముఁడై తాను
నెలమిమై సీతతో నెదురుగా వచ్చి - యలఘుతేజోమూర్తి యైనమునీంద్రుఁ650

గొనివచ్చి గద్దియ కొమరార నునిచి - వినుతార్ఘ్యపాద్యముల్ వేడ్కతో నిచ్చి
హారకుండలవలయాంగదకటక - చారుకోటీరాదిసకలభూషణము
మాతులుం డొసఁగిన మదగజేంద్రంబు - ఖ్యాతి శత్రుంజయాఖ్యము మొదలైన
కరిసహస్రంబును కమనీయరత్న - సురుచిరదివ్యవస్తువు లెల్ల నొసఁగి
బహుభూషణము లిచ్చి పయిపయితోన - మహనీయరత్నముల్ మానుగా నిచ్చి
పసిఁడి యేర్పడఁ బుచ్చి పదికోటు లొసఁగి - యసమానవస్తువు లన్నియు నొసఁగి
యిచ్చినఁ గైకొని హృదయంబులోన - నచ్చెరు వడరంగ నధికమోదమున
నారాజమిథునంబు నతఁడు దీవించె - నారంగ రఘురాముఁ డప్పుడు మఱియు
నెడపక భండార మెల్లఁ దెప్పించి - తొడరి దీనులకు నర్దులకుఁ బేదలకు
చెలిమి నగస్త్యకౌశికు లనువారి - కిల రత్నరాసు లనేకంబు లొసఁగి660
మొగి వసిష్ఠాదిసన్మునిజనంబులకుఁ - దగు తపస్వులకు నర్థము లొప్ప నిచ్చి
వందిమాగధులకు వరదానశక్తు - లెందును బొగడంగ నిలు చూర నిచ్చి
పేదసాదలకును పృథ్విదేవతల - కాదట బంధుమిత్రాశ్రితావళికిఁ
బన్నుగా నిబ్భంగి బహుదానతతులు - సన్నుతమతి నిచ్చి సౌమిత్రిఁ జూచి
“నీవును దానంబు నెమ్మిఁ గావింపు" - నావుడు నారాజనందనుం డలరి
ఘటజన్మగౌశికుఁ గార్గు శాండిల్యు - నటకు రప్పించి పెక్కర్థంబు లిచ్చి
వీరువా రన కెల్లవిధములవారు - నారంగ నెవ్వ రే మడిగిన నిచ్చె;
ధరణీశుఁ డాతనిఁ దనబుద్ధి యలరఁ - గర మొప్ప నతిమహాకల్యాణియైన
యీయరుంధతికి సుయజ్ఞునిసతికి - నాయతం బగుభక్తి నప్పుడు సీత
తనభూషణము లిచ్చి తనయర్థ మిచ్చి - తనయింటఁ గల వస్తుతతు లెల్ల నిచ్చె.670
నప్పు డరుంధతి “యకట యిక్ష్వాకు - లిప్పాటు పడుచుంట నిటుఁ జూడఁదగునె?"

శ్రీరాములు త్రిజటాఖ్యునకు గోవుల నిచ్చుట

యని వసిష్ఠు నడుగ నమ్మహామౌని - తనబుద్ధి నెంతయుఁ దలపోసి చూచి
"యేరూపమునఁ బోవ దిది దైవయోగ - మూరకుండుము చూచుచుండుద" మనియె
ఆవేళఁ ద్రిజటాఖ్యుఁ డనువిప్రుఁ డడరి - జీవనస్థితికినై చేను దున్నుచును
ఘోరంపులేమిచేఁ గుందుటఁ జేసి - పేరాసఁ దత్సతి బిడ్డలఁ గొంచు
నతిసంభ్రమంబున నచ్చోటి కరిగి - తతిగొనఁ బనిసేయు తద్భర్తఁ జూచి
“యేల యీనాగేలు హృదయంబుచివుర - నేల యీగుద్దలి యిటఁ బాఱవైచి
రమ్ము చెప్పెద నేఁడు రామచంద్రుండు - సమ్మదంబున నర్థిజనులకు నెల్ల
ద్రవ్యతండంబులు దయతోడ ధనము - నెవ్వ రే మడిగిన నిచ్చుచున్నాఁడు.
నీకుటుంబము చెప్పి నీపేరు చెప్పి - కాకుత్స్థపతిచేతఁ గామితార్థంబు680
వేవేగ చని నీవు వేఁడుకొ" మ్మనిన - నావిప్రుకోర్కెలు నందంద నిగుడఁ

జనుదెంచి యారామచంద్రు నీక్షించి - తనరంగ దీవించి తా నిట్టు లనియె.
“పేదవాఁడను సుతుల్ పెక్కండ్రు గలరు - లేదు ద్రవ్యంబును లేశమాత్రమును
నను నీవు రక్షింప నరనాథ! వలయు" - ననిన నారఘురాముఁ డావిప్రుఁ జూచి
“యావులమంద లయ్యా! యున్న విపుడు నీవు నీచేముష్టి నిజశక్తి మెఱసి
యెందాఁక నేసితి వీలోని పశుల - మంద నీకె" యటన్న మది సంతసిల్లి
యఱచి ధోవతి మొలనంట బిగించి - కుఱుచైనశిఖముడి గొని యౌడుఁ గఱచి
నరములఁ బ్రాణముల్ నరి నంటఁబట్టి - కరమునఁ బాషాణకలితుఁ డై యపుడు
శ్రీరమాధవు నెంచి శ్రీరాము నెంచి - బిరబిరఁ దనముష్టిఁ బెట్టుగాఁ ద్రిప్పి690
యురమున జందెము నుఱ్ఱూతలూఁగ - సరయువు దాఁక విచ్చలవిడి నేసె.
బ్రతుకుజీవన మని బ్రాహ్మణుం డట్టి - మొదవుల గొన్న రాముఁడు చోద్యమంది
"మఱి వేయుగోవుల మహితవస్త్రముల - నఱలేక యిచ్చెద నడుగుమీ" యనిన
జన్నంబునకు నీవు చాలినయర్థ - మెన్న నెక్కుడుగాను నిమ్మండు నడుగఁ
దనియంగ నిచ్చినఁ దద్దయు నలరి - తనపత్నితోఁగూడ ధనములు గొనుచు
సంతోషమున నటఁ జనెఁ ద్రిజటుండు - నంతట రఘురాముఁ డనురాగ మెసఁగఁ
గృతకృత్యుఁడై వచ్చి గృహదేవతలకు - చతురుఁడై మునులకు సద్భక్తి మ్రొక్కి
యీరీతి రఘురాముఁ డెల్లవస్తువులు - కోరినవారికిఁ గోరిన ట్లొసఁగి
మును జనకునియజ్ఞమున వరుణుండు - తన కొసంగిన తనుత్రాణకోదండ
ఘనతరతూణీరఖడ్గాయుధములు - తనకులగురునింట దాఁచుటఁ జేసి700
యనుజుచేఁ దెప్పించి యవి ధరియించి - జనకజాలక్ష్మణసహితుఁడై వెడలి
రాజునొద్దకు వేగ రాజచిహ్నంబు - లోజఁ గానక పౌరు లుల్లంబు లలర
రాజవీథులనుండి రచ్చలనుండి - రాజీతోన్నతసౌధరాజిపై నుండి
పుట్టినశోకాగ్ని పొగలుచుఁ గొంద - ఱిట్టిదుర్దశ కర్హుఁడే రాముఁ డనుచు
నెందు రాముఁడు వోయె నింక నందఱము - నందె పోదముగాక! యని కొంద ఱరుగ
కొందఱు రాజన్యకుంజరు వెనుక - మందిరంబులు డించి మన మెల్లఁ జనఁగ
నేపార సొంపెల్ల నెడలి పాడైన - యీపట్టణము కైక నేలని మ్మనుచుఁ
బరికించి కొందఱు ప్రజ లీపురంబు - పొరిపొరి నెలుఁగులు పులులు సింగములు
వక్కలు వరళులు నలిపిశాచములు - పెక్కుభూతంబులు ప్రేతసంఘములు
పాయని యడవిలోఁ బతి రాముఁ డున్న - యాయరణ్యము పురం బగు నంచుఁ బలుక
క్రందయ్యె బహువిధాక్రందనరవము - నందంద వినుపింప నధికధైర్యమున710

శ్రీరాములు సీతాలక్ష్మణసమేతుఁడై దశరథునివద్దకు వచ్చుట

జగతీశునగరికిఁ జనుదెంచి మఱియుఁ - దగ సుమంతునిఁ గాంచి ధరణీశసుతుఁడు
వినిపింపు మారాక విభునితో ననినఁ - జని శోకమునఁ జాల సంతాపమందు

రాజేంద్రుఁ గనుఁగొని రామలక్ష్మణులు - పూజితచరితయౌ భూతనూభవయు
వచ్చినా రని చెప్పఁ బడి మూర్ఛవోయి - చెచ్చెఱఁ దెలివొంది చెందినవగల
నల్లన గద్దియ నాసీనుఁ డగుచు - నుల్లంబులో ధైర్య మొక్కింత నిలిపి
“వత్తును గాక నావనితలు నింక - వత్తురు గాక! నీవరపుత్రుఁ జూడ”
ననుచు డగ్గుత్తిక నల్లనఁ బలుక - విని యాసుమంతుండు వినయంబుతోడ
నంతఃపురంబుల కరిగి యారాజు - నింతుల మున్నూటయేబండ్రఁ దెచ్చె
మఱి పోయి యారామమహనీయతేజు - తెఱఁగొప్పఁ దోడ్కొని తేర నీక్షించి
యాలింగనము సేయ నర్థితో లేచి - యాలోన రాలేక నవనిపైఁ బడియె.720
నంత నాశ్రీరాముఁ డారాజుఁ బట్టి - యెంతయుఁ బ్రేమచే నెసఁగంగఁ దిగిచి
తొడలపై నిడికొని దుఃఖింపఁ గొంత - వడికి చైతన్యంబు వచ్చి కూర్చుండి
తనుఁ జూచుచున్న యాతండ్రి నీక్షించి - జననుతుం డగురామచంద్రుండు పలికె.
“ననఘాత్మ! నీదుసత్యము నిల్ప నేను - వనభూములకుఁ బోవువాఁడ నౌ టెఱిఁగి
యీసాధ్వి జనకమహీపాలతనయ - యీసుమిత్రాపుత్రు లిద్దఱు మిగుల
వల దని యే నెంత వారింప వినక - నలరి తామును బయనమై యున్నవారు.
గాన వీరలు నేను గానల కేగ - నానతి" మ్మనుటయు నానరేశ్వరుఁడు
మదిఁ దూలి "కైకేయిమాటకు నిన్ను - నదయతఁ బొమ్మంటి నకట! కానలకుఁ
జేకొని నామాట సేయంగ నేల - నీ కెట్లు నందన! నీవు నీయంతఁ
జెన్నొంద రాజ్యంబు సేయుదు గాక" - యన్న నామాటకు హస్తముల్ మొగిచి730
“తలపోయ గురుఁడవు ధారుణీపతివి - ఎలమిమై రక్షింప నిల బాంధవుఁడవు
నటుగాన నీవాక్య మర్థితోఁ జేయ - నిట నాకు నానతి యిచ్చి న న్ననుపు
సత్యసంధుఁడ వైన జనలోకనాథ! - నిత్యంబుగా నేలు నిఖిలలోకములు"
ననిన “దీర్ఘాయువు నత్యంతశుభము - వినుతయశంబును విమలవిక్రమము
నకళంకధర్మంబు నమరంగఁ బొందు - మొకబాధయును లేక యుండు మోపుత్ర!
యారంగ నన్నును నరయ మీతల్లి - నీరాత్రి చూచి నీవెల్లి పొ" మ్మనిన
"నేఁ డేమి యెల్లేమి నిలువంగఁ దగదు - నేఁడు పోయెచ మన్న నెమ్మి వీడ్కొలుపు
నరనాథ! నాయీగి నాతమ్ముఁడైన - భరతుండు వసుమతిఁ బాలింపనిమ్ ము.
వగపు నీ కిటమీకు వల" దన్నరాము - తెగువకు దశరథాధిపుఁడు శోకించి740
“నీవంటి సత్పుత్త్రు నిష్ఠురాటవులు - కీవెంటఁ బొమ్మన నెట్లు నోరాడు?
కైకేయిమాటల కడుమోసపోతి - గా కటకట!" యని కరుణఁ దా నేడ్వ
నంతఃపురాంగన లందఱు నడల - నంతఁ గౌసల్యయు నాసుమిత్రయును
వంతల వ్రాలుచు వగలఁ దూలుచును - వింతగా భువిఁ జేరి విలపించుచుండ
నపుడు సుమంత్రుఁ డయ్యతివలయేడ్పు - నృపుశోకమును జూచి నిట్టూర్పుఁ బుచ్చి

ఘనతరశోకసంకలితుఁడై కైకఁ - గనుఁగొని పలికె నుత్కటకోపుఁ డగుచు
“నీయత్నమునఁ గదా నృపునకు మాకు - నీయవస్థలు వచ్చె నేమనఁగలను?
పతిహితం బేమియుఁ బరికింప వెట్టి - సతి వైతి వకట! రాక్షసివి నీ వరయ!
నీతల్లి యట్లనే నీవు ప్రాణేశ - ఘాతి వయ్యది యెట్టిగతి యన్న వినుము
సకలభాషలు నీదుజనకుఁ డెఱుంగు - నొకనాఁడు మీతల్లియును దాను శయ్య
నొఱపుగా శయనించి యొకకీటవార్త - యెఱిఁగి యాతఁడు నవ్వ నెద సంశయించి.
“యిది యేల నవ్వితి” వెఱిఁగింపు మనిన - "నది చెప్పినను బ్రాణహాని యౌ నిపుడు"750
ననవుడు “నీప్రాణహాని కే వెఱవ - వినుపింపు" మనిన వివేకించునతని
నదియె తప్పని వెళ్ళ నడఁచె మీతల్లి - యదిగాన నాచండి కాత్మజవైన
నీ కేల కలుగు మానితపతిహితము - ఓకైక!" యనిన నాయువిద యెంతయును..
దల వాంచి కొండొకతడవు చింతించి - పలికె నాదశరథపతిఁ జూచి యపుడు
“మున్ను మీకులమున ముఖ్యుఁడై సగరుఁ - డున్నతకీర్తియై యుర్వి నేలుచును
నసమంజసుండను నగ్రనందనుని - గొసరక పురి వెళ్ళఁగొట్టఁగా లేదె?
రామచంద్రుని నీ వరణ్యభూములకుఁ - దామసింపక పంపఁ దప్పేమి దీన?"
నన విని దశరథుం డధికశోకాబ్ధి - మునిఁగి ప్రత్యుత్తరంబున కోపకున్న
నపుడు సిద్ధార్థకుం డనుమంత్రివరుఁడు - కపటాత్మురాలైన కైక కిట్లనియె.760
“అసమంజసుండు దర్పాతిరేకమున - నెసఁగఁ బట్టణములో నెల్లబాలురను
సరిపట్టి కట్టి యాసరయువులోన - బరువడి వైవంగఁ బౌరు లందఱును
సగరునితోఁ జెప్ప జనహితంబునకుఁ - దగవు చింతించి యాతనయుఁ బోనడఁచె.
నీరామునం దొక్క యెగ్గెనఁ గలదె?- చారువర్తనగుణసౌజన్యుఁ డితఁడు."
నావుడు “సత్యంబు నాతోడఁ బలికెఁ - గావునఁ దండ్రివాక్యము సేసె సుకృతి
యగుఁగాక! రఘురాముఁ" డనవుడు కైక తెగువకు దశరథాధిపుఁడు శోకించి
చాల సంతాపించి జడిగొన్న వగలఁ - దూలుచు నాసుమంత్రునిఁ జూచి పలికె.
"ధనముల మణుల గోధనముల బంధు - జనముల నవరోధజనముల హితుల
విజయచిహ్నంబుల విలసిల్లుచున్న - గజముల రథముల ఘనతురంగముల770
నిజముగా వేఁటకు నేర్చుధీవరులఁ - బ్రజల మంత్రుల రామభద్రునివెనుక
వెడలింపు మీరిత్తవీడు కైకేయి - కొడుకు బట్టము గట్టుకొని యేలుఁగాక!"
యని యిట్లు దశరథుం డాడువాక్యములు - విని కైక గోపించి విభుఁ దూఱి పలికె.
“రాజపుంగవ! నీవు రామచంద్రునకు - రాజిల్లు నీసర్వరాజ్యసంపదలు
నిచ్చి పాడై యున్న యీపురం బేల - యిచ్చెదు భరతున? కీపల్కు లేల?
సౌమిత్రియును దాను జనకనందనయు - రాముఁడు నారచీరలు గట్టి ప్రీతి

నేను జూచుచునుండ నెల్లభోగములు - మాని దుర్గములఁ గ్రమ్మఱఁ బోవకున్న
బొసఁగదు నీయీవి బొంకు నీపలుకు - వసుధేశ! నీ విచ్చు వరము నే నొల్లఁ;
దప్పితి వీ" వన్న, దశరథాధీశుఁ - డప్పుడు మూర్ఛిల్లి యవనిపైఁ ద్రెళ్లె;
ధరణిపై నట్లున్న తండ్రినిఁ జూచి - పరితాప మందుచుఁ బలికె రాఘవుఁడు.
“ఏలమ్మ! కైకేయి! యిమ్మహారాజు - తూలఁ బోఁ బలుమాఱు దూఱనాడెదవు?780
గురుఁడును రాజు నాకూరిమితండ్రి - పరమదైవం బిట్టిపతి నన్నుఁ బనుప
విషమైన మ్రింగుదు విపులాగ్నినైన - విషధియైనను జొత్తు వేడ్కతో నేను;
వనమున మునులతో వర్తింపుమన్న - ననుమతించుట నాకు నది యెంత పెద్ద”
యన విని దశరథుఁ డావాక్యములకు - మనమునఁ గడుఁ దూలి మఱి కైకఁ జూచి
"విను మేను రాజ్యంబు విడిచి యీరాము - వెనుకఁ బోయెదను నీవిభవంబుతోడ
భరతు నయోధ్యకుఁ బట్టంబు గట్టి - ధరణి యేలుదుగాక! తగ వేల?" యనఁగ
నామాటలకు రాముఁ డధిపుతో ననియె - "భూమీశ! నిర్జనభూమియై పరఁగు
నవ్వనంబును నాకు నర్హమై యుండు - నెవ్వరు నాతోడ నేటి కేతేర?
నారచీరలు దెచ్చి నాకిండు వాని - నారంగ ధరియించి యడవులలోన
పదునాలుగేండ్లును బరఁగ నీయాజ్ఞ - వదలక వర్తించువాఁడను నేను790
దే నారచీరలు దేవి! నా" కనిన - నానాతి నిర్లజ్జయై తానె యపుడు
ముద మంది మదిలోన మొగమాటలేక - మది చలింపక సభామధ్యంబునందు
నారచీరలు దెచ్చి "నరనాథపుత్త్ర! - గారవంబున నీవు కట్టుకొ" మ్మనుచుఁ
బేరెలుంగునఁ బల్కఁ బ్రియముతో రాముఁ - డారాజసభయును నా రాజు నడల
నాతల్లిచే నున్న యవి పుచ్చుకొనుచు - భాతిగా మున్నున్నపటములు విడిచి
నారచీరలు గట్టె నయముతో నపుడు - నారంగ ధరియించె నాలక్ష్మణుండు;
సీతకు నానారచీరలు రెండు - చేత నిచ్చినఁ గొని చిత్తంబులోన
కలఁగి రామునిఁజూచి "కాంతారవాసు - లెలమిమై నీచీర లెట్టుఁ గట్టుదురొ?
మును” లంచు నొక్కటి మూపుపై వైచి - తనరార నొక్కటి తనకేలఁ దాల్చి
కట్టనేరక మది గలఁగ నారాముఁ - డట్టిచందముఁ గాంచి యాపువ్వుఁబోణి800
ఘననితంబమునఁ బొంకముమీఱఁ గట్టఁ - గని రాజసుతులు రాఘవుని వీక్షించి
"నారచీరలు గట్టి నరనాథపుత్త్ర ! - యీరాజవరపుత్త్రి నీసీత నెట్లు
దారుణగతి నిట్లు తాపసిఁ బోలి - ఘోరాటవికి నీవు కొనిపోవఁ దగునె ?

వసిష్ఠుఁడు కైకతోఁ గఠినోక్తు లాడుట

మామాట మన్నించి మాయొద్ద నునిచి - సౌమిత్రియును నీవుఁ జనుఁడు కానలకు”
ననఁగ వసిష్ఠుండు నలుకతోఁ గైకఁ - గనుఁగొని "కులనాశకారిణి వీవు
భూపాలకుని మోసపుచ్చితి కాన - నీపాప మరయంగ నెందును గలదె?

రాజపత్నులయొద్ద రఘురామునాజ్ఞ - నీజనకజ నుండని మ్మట్లుకాఁగ
వల దన నేల యీవైదేహి చనఁగఁ - గలయఁ బౌరులతోడఁ గాననంబులకు
నేమును జనువార మింతియే కాదు - రామచంద్రునిఁ గొల్వ రమణీయలీల
భరతశతుఘ్నులు బలసివచ్చెదరు - పరికింప నీవు నీపాడూఱ నుండు810
పోవంగ రాముఁడు పుణ్యశీలుండు - లీల నున్నది యూఱు లేనిది పాడు
పతి నిటు వంచించి పాపంబు దలఁచి - యతిలోభమున రాము నడవుల కనిచి
భరతు నయోధ్యకుఁ బట్టంబు గట్టి - చిరలీల రాజ్యంబు సేయఁజూచెదవు
పతియాజ్ఞ దప్పఁడు భరతుండు తండ్రి - ప్రతినిధి నారామభద్రునిఁ జూచు
నీమాట విని ధర నిష్ఠఁ బోవిడిచి - రాము నడచి యీరాజ్యంబుఁ గొన్న
దలపోసి చూడఁగ దశరథేంద్రునకు - పొలుపార నతఁడు తాఁ బుట్టె నేమైన
నీతప్పు నీమీఁద నెరపిన మీఁద - మాతగాఁ దలఁచునే మదిలోన నిన్నుఁ
గర మర్థి రాముఁ డాకాన వర్తింప - భరతుఁ డీసామ్రాజ్యభార మె ట్లోపు?
నెఱుఁగవు భరతునిహృదయ మేమియును - మఱి యీతెఱఁగు విన్న మండు నీమీఁద
నెవ్వరికై నీకు నీనిష్ఠురంబు - నివ్వెంట భరతున కియ్యకో లగునె?820
కావున నిది మేలుగా నెన్నవలదు - నీ వదియునుగాక నిష్ఠురవృత్తి
శ్రీరామునకు మఱి సీతకు నార - చీర లిచ్చుటకు నీచేతు లెట్లాడె
నారచీరలు మాని నవరత్నఖచిత - చారుభూషణములు సరసంబులైన
చీనాంబరంబులు చెలువారఁ బూని - జానకి దనపరిచారకుల్ గొలువఁ
జనుఁగాక!” యనుడు నాసంయమీశ్వరుఁడు - వినుతభూషాంబరవితతు లిచ్చుటయు
ననయంబు మదిలోన హర్ష ముప్పొంగఁ - గొని యవి ధరియించె గురునియానతిని
సీత యప్పుడు నారచీరలు మాని - యాతతప్రీతితో నట్లున్నఁ జూచి
కైక నందఱుఁ దిట్టఁగా రాజు వినుచు - నాకాంతదెసఁ జూచి యలుకతోఁ బలికె;
“తక్కక పాపంబు తలఁచి రామునకు - నక్కటా! వనవాస మడిగితి కాక830
మేదినీసుతయు సౌమిత్రియు నార - లాదరంబునఁ గట్ట నడిగితే నన్ను?
నీమానవతి సీత యింతకుఁ దగునె - యేమి చేసితి నీకు నీతెంపు సేయ?
రాముని వినయాభిరాముఁ గాంతార - భూమికిఁ దపసియై పొమ్మనుకంటె
మఱియొండుపాపంబు మదిలోనఁ గలదె? - తరమఁజేసియు నేల తండారవైతి?
పాపజాతికి నీకుఁ బతియైన నాకుఁ - బాపంబు కడమౌనె పరికింప” ననఁగ
నామాట విని రాముఁ డధిపుతో ననియె - "భూమీశ! నను బాసి పొదలు శోకమున
మాతల్లి కౌసల్య మదిఁ గుందకుండ- భాతిగాఁ గృప మీరు పరఁగ రక్షింపుఁ"
డనుడు నాదశరథుఁ డావాక్యములకుఁ - దనరారు శోకాగ్నిఁ దనచిత్త మెరియ
“నెట్టిపాపము తొల్లి యేఁ జేసినాఁడఁ - బట్టి నా కనుభవింపక పోదు నేఁడు

తల్లుల లిడ్డల దయమాలి పాప - నుల్లంబులోపల నోర్వంగఁ గలనె?
కైకమాటకు నిన్నుఁ గాంతారభూమిఁ - బైకొని యదయతఁ బడ నేఁగుమంటి;840
హాపుత్ర! హారామ!" యనుచు మూర్ఛిల్లి - భూపాలుఁ డప్పుడు బోధింపఁ దెలిసి
వారక పదునాల్గువత్సరంబులకు నారఁగఁ బరిపూర్ణ మగునట్లు గాఁగ
మెచ్చినతొడవులు మేలువస్త్రములు - నచ్చుగా జానకి కవనీవిభుండు
వలనొప్పఁగాఁ దెచ్చి వరుస నిప్పించె - వలువలు గట్టి యావరభూషణములు

కౌసల్య సీతకు పతిధర్మము దెల్పుట

దనరంగ జానకి ధరియించె నంత - జనకజఁ జూచి కౌసల్య శోకించి
"యడరంగ నితఁడు మహాచక్రవర్తి - కొడుకని మీతండ్రి కోరి ని న్నిచ్చెఁ
గడుకొని దైవయోగంబునఁ జేసి - కడపట మఱి యిట్టి గతి యయ్యె నేఁడు;
తాపసవృత్తిమైఁ దగిలి కానలకు - నీపతితోఁ గూడి నీ కేగవలసె;
దీనికి వగవకు; తివిరి రాఘవుఁడు - ఈనిఖిలోర్వియు నేలెడి మగుడి;
పతి పేదవాఁ డైనఁ బాయంగరాదు - సతులకు నిదియు విచారించి నడువు850
చేకొని పతిపంపు సేయు పత్నులకుఁ - గైకొను నుభయలోకములందు శుభము"
ననఁగను కౌసల్య నాసీత చూచి - వినుతంబుగాఁ బల్కె వినయంబుతోడ
“అనుకూలనై పతి నతిభక్తిఁ గొలిచి - తనర వర్తించెద ధర్మమార్గమున
మానుగాఁ బతిలేని మగువ చక్రంబు - లేనితేరును తంత్రి లేని వీణెయును
బోలెఁ బుత్త్రులుగల పుణ్యురా లైన - జాలంగఁ గొఱఁగాకఁ జను నట్లుగానఁ
బతికిఁ బ్రియంబును బ్రాణంబు లైన - హితబుద్ధి వంచింప కిత్తు నే" ననిన
నాదేవి వైదేహి నలరారఁ జూచి - “భూదేవిపుత్త్రివై పుట్టిననీవు
నీగుణంబులు తగు నెలమి లక్ష్మణుని - నీగుణోజ్వలురాము హితుని మన్నింపు"
మనిన సీతాదేవి యౌఁగాక యనుచుఁ - దనకు మ్రొక్కిన నెత్తి తగఁ గౌఁగిలించి860
దీవించె నప్పుడు తెఱఁగొప్ప రామ - దేవునితోడ నా దేవి యిట్లనియెఁ.
“బృథులాటవులయందుఁ బృథివీశపుత్రః! - మిథిలేంద్రసుతను సౌమిత్రి నేమరకు,”
మనిన “మీయానతి నది వింటి జనని! - యొనర నాదక్షిణభుజము లక్ష్మణుఁడు
నానడ జానకి నాకు నెబ్భంగి - మానసంబున వీరి మఱువంగ నగునె?
యేను విల్లందిన నెందు నేభయము - గా నేల వచ్చు? ముక్కంటి పైఁబడిన
నదిగాన నీవింక నడలకు మాకు - వదలను ధర్మంబు వగవంగ నీకు
భూనాథునకుఁ గరాంబుజములు మొగిచి - తాము సీతయు సుమిత్రానందనుండు
అమ్మలు దీవింపుఁ డందఱు" ననుచు - నిమ్ముల మున్నూటయేఁబండ్రులకును
సరి ప్రదక్షిణముగాఁ జనుదెంచి మనసు - లెరియంగ నాతల్లు లెల్ల శోకింప
వినుచు సుమిత్రకు వినతులై; రంత - కనుఁగొని యద్దేవి కౌఁగిటఁ జేర్చి870

శ్రీరాము దీవించి సీత దీవించి - ధారుణిపతిసేఁత తలపోసి వగచి
మెలపొంద నపుడు సుమిత్ర లక్ష్మణుని - బిలిచి యింపార గంభీరోక్తిఁ బలికె.
"రాముని దశరథరాజుగాఁ జూడు - భూమిజ నన్నుఁగా బుద్ధిఁ జింతింపు
మడవి నయోధ్యగా నాత్మలోఁ దలఁపు - కడుభక్తియుక్తి రాఘవుఁ గొల్చియుండు,
మాయతజయసిద్ధి నభివృద్ధిఁ బొందు - పోయి రమ్మని ప్రీతిఁ బుత్త్రు దీవించె.
రామచంద్రునిఁ జూచి 'రఘువీర నీకు - సేమంబు దలఁచి నీచిత్తంబులోన
నరలేనిసఖుఁ డన్న ననుజన్ముఁ డన్న - నెరయ నీతఁడె కాక నిక్కువం బరయ
నటుగాన లక్ష్మణు నరసి రక్షింపు - మడవులలో" నన్న నౌఁగాక యనుచు
రాముఁ డాదశరథరాజు నీక్షించి - యామహితాత్ముతో నచలుఁడై పలికెఁ.
‘‘బదునాలుగేండ్లును బ్రకటదుర్గములఁ - బదునాల్గుదినములపగిది వర్తించి
ధరణీశ! వత్తు సంతాపింపవలదు - భరతుండు నాకంటె భక్తుండు మీకు880
నతనిఁ బట్టము గట్టుఁ డాత్మఁ గైకేయి - కృతకంబులకు నింకఁ గింకిరిపడకు.
మాతల్లి నీకు నెమ్మది సేవ సేయు - నాతల్లి మీరు న న్నరయుఁడు ప్రేమ”
నని ప్రదక్షిణముగా ననుజుండుఁ దాను - జనకజయును గడు సద్భక్తి మ్రొక్కి
రప్పుడు రఘురాముఁ డడవికిఁ బూని - దప్పక వెడలె నాదశరథాధిపుఁడు
మదిలోనఁ దలఁచి సుమంత్రునిఁ జూచి - “యదె రాముఁ డడవుల కరుగుచున్నాఁడు
గొనిపొమ్ము రథ” మన్నఁ గువలయాధిపుని - పనుపునఁ గొనిపోయి భక్తితో మ్రొక్కి
‘‘రథ మిదె పుత్తెంచె రాజు మీకర్థి - రథ మెక్కి వేంచేయు రఘురామచంద్ర!”
యనవుడు దశరథునాజ్ఞకు వెఱచి - మును సీత నెక్కించి మొగి నాయుధమును
తనరు జోడును బెట్టి తాను లక్ష్మణుఁడు - ఘన మైనరథ మెక్కి కదలె రాఘవుఁడు
అంతఁ బౌరులు వృద్ధు లాప్తులు మంత్రు - లింతులు పౌరులు హితులు నాశ్రితులు890
వంత బ్రాహ్మణరాజవైశ్యశూద్రులును - అంతంత నలుగడ నడలుచు వెడలి
ముందట నిరుపార్శ్వములఁ బిఱుందటను - సందడించుడు మది జడిగొన్న వగల
నరనాథపుత్త్రుఁ డెన్నఁడు గానరాఁడు - సురుచిరస్థితి నేఁడు చూత మింపారఁ
జంద్రుతేజము నవ్వఁజాలు నీరామ - చంద్రు మోములఁ జూడఁ జనుదెంచువారు;
కడఁగి యిక్ష్వాకుల గౌరవం బెల్ల - నడఁచెనే మంథర యని తిట్టువారు;
తగ వేది రఘురాముఁ దపసిగాఁ జేయ - నగు నమ్మ! కైకేయి కని దూఱువారు;
దాలిమి దిగనాడి దశరథాధీశుఁ - డాలికి వెఱచునే? యని రోయువారు
జను వెల్లఁ జెడి రామసౌమిత్రు లంత - ననదలై పోదురె? యని వేగువారు;
పనిగొని తమతండ్రిపనుపునఁ గాని - పొనుపడి యిట్లేల పోదు రన్వారు;
ఈపదునాలుగేం డ్లెట్లు వీ రడవి - నాపద వేగింతు రని పొక్కువారు;900
ఈనోము నోచెనో యిమ్మహీపుత్రి - తా నంచు మదిలోనఁ దలపోయువారు;

నతిమృదుగాత్రి యీయతివ భూపుత్రి - పతిఁ బాయలే దని ప్రణుతించువారు;
ఈసుతుఁ బాయంగ నెట్లోర్చె నట్టి - కౌసల్య మది యెంత గట్టనువారు;
నై రామునరదంబు నందందఁ గదిసి - భూరిశోకాగ్నులఁ బొగులుచుఁ బోవ
నంతఁ గౌసల్యయు నాసుమిత్రయును - జింతాపరంపరఁ జిక్కి శోకించి
వారితరంబులు వలనొప్ప నూఁది - వారిపై వ్రాలుచు వగలఁ దూలుచును
గలయ నంతఃపురకాంతలు దన్నుఁ - గొలిచి రాదశరథక్షోణిపాలకుఁడు
భూరిలోచనబాష్పపూరముల్ దొరుఁగ - "హారామ! హారామ!" యని పలుమాఱు
నెలుఁగెత్తి యేడ్చుచు నేచినవగల - నలిఁ దూలి పొగులుచు నగరంబు వెడలె
అప్పుడు రవిదీప్తు లణఁగె; నల్దెసల - నుప్పొంగెఁ దమము; వహ్నులు మండవయ్యె;910
ధరణి బీటలు వాఱెఁ; దారలు రాలె; - వికసించి గ్రహములు వినువీథిఁ బాఱె;
నెలమిమై మదధార లింకె దంతులకుఁ; - గలయ నశ్వములకుఁ గన్నీరు దొరఁగె;
నావులు చన్నియ్య వయ్యెఁ గ్రేపులకు! నావీడు కడుశూన్య మై తోఁచెఁ బ్రజకు;
వారు వీరన కెల్లవారు నెల్లెడలఁ - బౌరులయేడ్పు లంబర మెల్ల నిండె;
సురవరకామినీశోకారవములు - పొరిఁబొరి వినవచ్చెఁ బురజనంబులకు;
నప్పుడు దశరథుఁ డారామురథము - చొప్పు బాష్పములు చేఁజూడఁ జొప్పడక
"చంద్రబింబము తోఁచు సరియైనరామ - చంద్రునిమొగ మొకసారి చూచెదను,

దశరథుఁడు రథము నిల్పుమని సుమంతునిఁ బిలుచుట

ఓసుమంత్రుఁడ! రథ మునుపవే" యనుచు - నాసుమంతుఁడు విననట్లు చీఱుచును
వెనుకొని పురిదాఁటి వెక నేగుదెంచు - మనుజేశుఁ జూచి సుమంత్రుతో ననియె
“నిదె వచ్చుచున్నవాఁ డినకులేశ్వరుఁడు - పొదపొద పోనిమ్ము పోనిమ్ము రథము"920
అని యని రఘురాముఁ డందందఁ దఱుమ - మొనసి యాతఁడు రయంబునఁ దేఱుఁ బఱపె
నంత వసిష్ఠుఁ డయ్యవనీశుఁ జూచి - యంతరంగంబున నడలుచుఁ బలికెఁ
“ననఘ, శోకించుచు ననుపఁగా రాదు - మనుజేశ! నీ వింక మరలు మిచ్చోట"
ననవుడు దశరథుఁ డటుపోక నిలిచి - తనసూను రథమును దప్పక చూచి
యదియుఁ గానక ధూళి నటు చూచి చూచి - యదియుఁ గానక బయ లటు చూచి చూచి.
హా! యని యెలుగెత్తి హా రామ! రామ హా! యని మూర్ఛిల్లి యవనిపైఁ ద్రెళ్లి,
పొరలుచుఁ గెంధూళిఁ బృథ్వి కంపింపఁ - గర ముగ్రమగుదృష్టిఁ గైకేయిఁ జూచి
"నీపాప మెఱుఁగక నిన్ను మన్నించి - నాపుణ్యపుత్రరత్నముఁ గోలుపోతి
నిన్ను బెండ్లాడి నే నీచుఁడ నైతి - నన్నిట మేటినై యల్పుండ నైతి930
నడరునిందల కెల్ల నాధార మైతిఁ - గడపటఁ జెఱిచితిఁ గాకుత్స్థకులము
వినుఁ జూడఁగారాదు నిను ముట్టరాదు - చెనఁటి నీతోన భాషింపఁగారాదు”
అని దశరథుఁ డాడ నాపౌరజనులుఁ - గనుఁగొని తనుఁ దిట్టఁ గైకేయి వినుచుఁ

దలవంచుకొని యుండె దశరథుం డంత - నలయుచు నపు డయోధ్యాపురిఁ జొచ్చి
పాడువాఱినయట్టి పట్టణవీథి - నాడాడ నిలుచుచు నడలు కౌసల్య
నగ రంతఁ జొచ్చి యాననధూళితోడఁ - బొగులుచు సెజ్జపైఁ బొరలుచు మిగుల
నలయుచు సొలయుచు నసురుసు రనుచు - నలుదెస ల్చూచుచు నాలుక యెండ
హారామ! హారామ ! యనుచు దైవంబు - దూఱుచుఁ దనుఁ దానె దూషించుకొనుచు
"నేపాటు నేదుఃఖ మెఱుఁగనియట్టి - నాపుత్రరత్నంబు నాదుకోడలును
ఎంతద వ్వరిగిరో? యెం దున్నవారొ? - యెంతతోఁ గుంది వా రెట్టు లేగెదరొ?
కందమూలములు శాకములు నేరీతిఁ - దిందురో? యెట్లు వర్తింతురో యడవి?”940
నని యని వారల యాయాసములకుఁ - దనమది నడలుచుఁ దలపోయుచుండెఁ.
గౌసల్యయును నంతకంటె శోకింప - నాసుమిత్రాదేవి యడలార్పుచుండె,
నంత రాముఁడు పౌరు లందఱు గొలువఁ - గొంతద వ్వేగి పేర్కొని వారిఁ బలికె.
"ననఘాతులార! మీ రందఱు మగుడి - చనుఁ డయోధ్యకు నాకు జయము గోరుండు,
భరతునియాజ్ఞలోపలను వర్తించి - పొరయుఁడు సౌఖ్యముల్ పొందు మీ" కనిన
వార లందఱు నేకవాక్యులై పలికి - రోరామ యిట్టాడ నుచితమే నీకు?
భరతుఁ డేటికి మాకుఁ? బట్టణం బేల? - వరమందిరము లేల? వాహనము లేల?
యుప్పరిగలు నేల? యువిదలు నేల? - చప్పరములు నేల? సౌధంబు లేల?
మేడలు మా కేల? మేలమైనట్టి - వాడలు మా కేల? వలదు నీ వరుగ
వత్తుము నీవెంట వలదంటివేని - చత్తుము దీనికై సందేహ మేల?"950
అని యిటు పలుకుచు నఖిలభూప్రజలు - తనుఁ గొల్చిరా రఘూత్తముఁడు నాఁ డేగి
తమసానదీతటస్థలమున విడిచి - తమసలో సాంధ్యకృత్యము లెల్లఁ దీర్చి
తగుసౌధమున మృదుతల్పంబునందు - మొగిఁ బవ్వళించు నామోహనమూర్తి
తరుమూలమునఁ బర్ణతల్పంబునందు - ధరణీసుతయుఁ దానుఁ దగ విశ్రమించెఁ
దనచుట్టుపౌరులు తమయిండ్లు మఱచి - తనయుల భార్యలఁ దగులుఁ బోవిడిచి
వనములఁ దమవెంట వచ్చువా రనుచు - నినుపార దప్పితో నిద్రింపఁ జూచి
వారల మగుడించు వలనొండులేక - నారాత్రిమధ్యంబునందు సుమంతుఁ
దే రాయితము సేసి తెమ్మని పలికి - పౌరుల వంచించు భావ మాతనికిఁ
దెలిపి యయోధ్యకై తెరువుఁ బోనిచ్చి - తలకొని మగుడించి తమస దాఁటించి
తృణశిలావృతభూమి తెరువుఁ దోలించి - గణుతింపరానివేగమునఁ బోవుచును960
దమరాకయును మహీధవునిచేఁతయును - దమకించి మదిలోనఁ దాపంబు నొంది
తెరువుపల్లెలవారు ధృతి దూలి యేడ్వఁ - బరుసంపుటెలుఁగుల పలుమాఱు వినుచు
వనతరు ల్సీతకు వరుసఁ జూపుచును - ఇనకులమణియైన యిక్ష్వాకునకును
మనువు ము న్నొసఁగినమహిమఁ గన్గొనుచుఁ - జని వేగవతి దాఁటి సరయువు దాఁటి

నరనాథుఁ డమ్మఱునాఁడు మాపటికిఁ - గరము వేగమున గంగానదిఁ జేరి
తడయక హింగుదీతరుసమీపమున - విడిసి యచ్చటఁ బ్రీతి విశ్రాంతి నొందె.
నారయ దమసలో నట నిద్రవోయి - పౌరు లందఱును బ్రభాతంబునందుఁ
గరమర్థితో మేలుకని నాల్గుదెసలఁ - బరికించి నివ్వెఱపడి శోకమునను
రామునిఁ గానక రథముచొ ప్పరసి - రాముఁ డయోధ్యాపురమున కీరాత్రి
యవనినాథుఁడు పిల్వ నంపిన మరల - భువనభారముఁ బూనఁ బోనోపు ననుచు970
నని యయోధ్యకు వచ్చి యచ్చోట రాముఁ - గనుఁగొనఁజాలక ఘనశోకవహ్ని
ననయంబుఁ బొగులుచు నకట! రాఘవుఁడు - మనల వంచించి క్రమ్మఱఁ బోయె ననుచు
నారామకృపయు సత్యంబు ధర్మంబు - చారువర్తనము నిచ్చలు నుతించుచును
నితరవస్తువులపై నిచ్చలు మాని - యతనిఁ దలంచుచు నతనిఁ బాయుటకు
నంతరంగంబున నలయుచునుండ; - నంత నక్కడ గుహుం డను చెంచురాజు

శ్రీరాములు గుహునిఁ జూచుట

శృంగిబేరం బేలు చిరపుణ్యశాలి - గంగాతటమున రాఘవుఁ డుండు టెఱిఁగి
చనుదెంచి రామలక్ష్మణులకు మ్రొక్కి - వనమూలఫలములు వలయువస్తువులు
కనకాంబరాదులు కానుక లిచ్చి - వినయవిధేయుఁడై వినుతు లొనర్చి
యచ్చెరువుగ రాము నాకృతిఁ జూచి - యిచ్చలో వెఱగంది "యిది యేమి దేవ!
నీ వరణ్యములకు నిఖిలంబు విడిచి - యీవిధి విచ్చేయు టేమి కారణము?980
నలినాప్తకులనాథ! నాయట్టిబంటు - కలుగ నీవేషంబు గలిగెనే మీకు?
చెనఁటియై మి మ్మిట్లు చేసిననీచు - ననిఁ బట్టి చంపెద" ననిన రాఘవుఁడు
నతనిసద్భక్తికి నతనిశక్తికిని - నతనిధీరోక్తుల కానంద మంది,
యతనిఁ గౌఁగిటఁ జేర్చి యాదరం బెసఁగ - నతనితోఁ దనదువృత్తాంతంబుఁ దెలుప
నంతయు విని గుహుం డాత్మలోఁ బెద్ద - చింతించి కైకేయిసేతకు వగచి .
దశరథునేరమి తలపోసి పోసి - దశరథాత్మజుల దుర్దశకు శోకించె
రాముఁ డప్పుడు కృపారసమగ్నుఁ డగుచు - సౌమిత్రియును దాను సముచితఫణితి
గుహుశోక ముడుప నర్కుఁడు గ్రుంకుటయును - విహితసంధ్యాకాలవిధు లొప్పఁ దీర్చి
గంగోదకముల నాఁకలి దీర్చి సూత - శృంగిబేరాధిపు ల్చేరి సేవింప
ధరణీతనూజయుఁ దాను లక్ష్మణుఁడు - ధరణిపైఁ దృణశయ్యఁ దగ విశ్రమించె.990
శరచాపహస్తుఁడై సౌమిత్రి యంతఁ గర మొప్పఁ - దమయన్నఁ గాతునన్బుద్ధిఁ
బదునాలుగేండ్లును బగలును రేయు - నిదురవోవకయుండ నియమంబు చేసి
తమయన్నసెజ్జకు దవ్వుల నిలిచి - యమలమానసుఁ డప్పు డటు కొల్చియుండె
నారాత్రి నిద్ర మాయారూపు దాల్చి - ధీరుఁ డాలక్ష్మణదేవునిఁ జేరి.

“యేను నిద్రాదేవి యేర్పడఁ దెల్పు - మా నాకు నింకెట్లు మానాఢ్య! యంత
విధి విధించెను వెంట వెంట వర్తింప - విధ మేది? నిన్నునే విడుచుట కింక!"
అనిన "నూర్మిళయందు నహరహంబులును - జనియుండు మంత నీసమయంబు దీర్చి
వచ్చినఁ గైకొందు వరుస ని" న్ననిన - నిచ్చ నౌఁగా కంచు నేగె నిద్రయును;
అలరుచు నీదేవతానుగ్రహంబు - గలిగె నా కనుచు లక్ష్మణదేవుఁ డుండె.
సుకుమారతారుణ్యశోభనాకృతులు - ప్రకటితధైర్యసంపన్ను లైయున్న1000
నారామసీత లత్యంతదుఃఖములఁ - గూరెడుతెఱఁ గెల్ల గుహునకుఁ జెప్పి
హంసతూలికశయ్యయం దుండుభోగి - పాంసుపల్లవములఁ బవళించి యిపుడు
కఱకురా ళ్లొత్తంగఁ గళవళపడుచు - గురువెట్టి నిద్రచేఁ గూర్కియున్నాఁడు
అడరి కౌసల్యయు నాసుమిత్రయును - బడియెడిశోకంబు పలుమాఱుఁ జెప్పి
సొరిది నిద్దఱుఁ గూడి శోకించుచుండ - నరుణోదయం బయ్యె; నంత రాఘవుఁడు
నేమంబు లన్నియు నిష్ఠతోఁ దీర్చి - సేమ మేర్పడ గుహుచే మఱ్ఱిపాలు
దెప్పించి కోమలదీర్ఘ కేశముల - విప్పి యావైదేహి వివశయై తూల
ఆమఱ్ఱిపాలచే నందందఁ దడిపి - సౌమిత్రియును దాను జడ లొప్పఁ దాల్చి
ఘనుఁడు రాఘవుఁడు వైఖానసవృత్తి - ననుజుండు దాను పాయనినిష్ఠఁ బూని
అనఘ సుమంతు రమ్మని చేరఁ బిలిచి - “తనరార రథ మెక్కఁ దగదు మా కింక!1010
నరదంబు గొని యయోధ్యకు నీవు వేగ - మరలిపొ మ్మధిపు నెమ్మది గొల్చియుండు,
పార్థివేశ్వరునకుఁ బరఁగఁ దల్లులకు - నర్థితో మ్రొక్కితి మని చెప్పు” మనుఁడు
యేమిటి కీమాట లిటమీఁద ననుచు - సౌమిత్రి యధికరోషమున నిట్లనియె.
భూమీశుఁ డాలిపంపున నీతిమాలి - యేమియుఁ బరికింప కిటు చేసె మమ్ము
తనయాలు దానును దనకూర్మికొడుకు - ఘనరాజ్యభోగముల్ గైకొనుఁ గాక!
యని యేను బల్కితి" నని చెప్పు మీవు - చను మన విని రామచంద్రుండు గినిసి
"మాను సౌమిత్రి!” “సుమంత నీ వింక - భూనాథుతో నీవు పుట్టింపవలదు
ఆనృపుఁ డిది విన్న నధికదీనాయ - మానమానసుఁడునై మఱి పొక్కకున్నె?"
యనిన సుమంతుఁ డత్యంతశోకమున - మునిఁగి భీతిల్లి రామునిఁ జూచి పలికెఁ;
"గానల మిముఁ ద్రోచి కడుదీనవృత్తి - నే నయోధ్యాపురం బేమని చొత్తు?1020
నేమని చెప్పుదు నీవార్తఁ బ్రజకు? - నేమని కొనిపోదు నీశూన్యరథము?
నేమని కౌసల్య నే నూఱడింతు? నేమని కైకమో మేను వీక్షింతు?
వనముల కేనును వత్తును గాక" యనిన రాముఁడు నవ్వి యాతనిఁ జూచి
"కడఁకతో నేము గంగానది దాఁటి - యడవులఁ జొచ్చితి మనువార్త కైక
నీవు చెప్పినఁ గాని నిజముగాఁ గొనదు - నీవు శోకింపక నెమ్మదిఁ బొమ్ము,
నామాఱుగా నీవు నయవాక్యసరణి - వేమాఱు దెల్పి భూవిభుఁ గొల్చి యుండు"

సుమంతుఁడు అయోధ్య చేరుట

మనవుడు రథ మెక్కి యతిదీనుఁ డగుచుఁ - జనియె సుమంతుండు సాకేతపురికి.
అంత రాఘవుఁ డయోధ్యాపురి కపుడు - నంతరంగంబున నతిభక్తి మ్రొక్కి
గుహుఁడు పెట్టినయోడ కొమరొప్ప నెక్కి - యహిమాంశుకులు నంత నాగంగ దాఁట
నడుమ జానకి గంగ నటు చూచి మ్రొక్కి - కడువేడ్కఁ బ్రార్థించి కరములు మొగిచి.1030
‘‘దశరథేశ్వరునాజ్ఞ ధరణి వర్ణించి - దశ చెడి రాముఁడు దంటకాటవిని
బదునాలుగేఁడులు భవ్యవృత్తులను - విదితంబుగా నేను వీరితోఁ గూడ
సంచరించియు రాము సౌమిత్రు లంత - నంచితశుభముచే నలరువేడుకల
వచ్చిన నీకును వలనొప్పఁ గాను - నిచ్చెద గోవు లనేకముల్ వస్త్ర
దానమృష్టాన్నాదిదానంబు లమర - గాను భూసురులకుఁ గానుక నిత్తు;
సురఘటల్ వేయింటి శుద్ధాన్నమాంస - మరయఁ బెట్టెద నమ్మ!" యని భక్తిఁ గొలిచి.
భవభంగ ధవళాంగ భవమౌళిసంగ - నవనిజ యాగంగ నర్థిఁ బ్రార్థించె.
గుహుని సంభావించి గుహు వీడుకొలిపి - గుహుఁడు మార్గజ్ఞులఁ గొందఱఁ గూర్ప
ముందఱఁ గూర్మితమ్ముఁడు వెన్కఁ దాను - సుందరి నడుచక్కిఁ జూపట్టఁ గదలి
వనచరమృగముల వరుస జానకికిఁ - గనుపట్టఁ జూపుచు ఘనుఁడు రాఘవుఁడు1040
చని యొక్కమౌనియాశ్రమమును జేరి - మునిపతి కతిభక్తి మ్రొక్క నామౌని
వారలఁ గన్గొని వల్కలాదికము - గారవంబును బెంచఁగాఁ బల్కె నిట్లు
లే నెఱింగితి మీర లిట వచ్చుపనిని - ఈదిన మిం దుండి యెల్లి పోవలయు
అనఘుఁ డారాఘవుఁ డనియె గ్రమ్మరుచు -"మునినాథ! సెలవిమ్ము ముదముతో” ననిన
"రఘుకులోత్తంస! యీరమణీయమైన - యఘనాశ మైన యీయాశ్రమభూమి
నిలుతురు గాక" యనిన రఘూత్తముఁడు - పలికెఁ గ్రమ్మఱ మునిపతి కిట్టు లనుచు
“నిక్కడ మాకుండ నేల పోయెదము - అక్కట! మునినాథ! యదియును గాక
మాతల్లిదండ్రులు మాపురవాసు - లేతెంచి మముఁ జూడ నిట వత్తు" రన్న
నామాట కలరి యిట్లనియె నమ్మౌని - యీమాట నిశ్చయంబే రామ యిపుడు
పద మని సెలవిచ్చి పరమపావనుఁడు - వదలని ముదమున వారల కనియె.
'జననాథ! మూఁడుయోజనములు నడువ - ననువొందఁ జిత్రకూటాఖ్యఁ జెన్నొందు,"
ననవుడు రాఘవుఁ డౌఁగాక! యనుచు - జనకజాసౌమిత్రిసహితుఁడై యప్డు
చనిచని మూఁడు యోజనములు గడచి - చని సుధర్మదయను సరసి నాఁ డుండి1050
యారాత్రి భూపుత్త్రి యతిమృదుగాత్రి - కారడవిని నొంటిగా శయనించి
యున్నచందంబు తా నున్నచందంబు - కన్నతల్లుల కైన కష్టశోకంబు
కైకేయికోర్కులు కడముట్టుటయును - భూకాంతుసత్యంబు భూప్రజవగయుఁ
గన్నీరు దొరుగ రాఘవుఁడు లక్ష్మణుని - కన్నియుఁ జెప్పఁగా నట వేఁగెఁ బ్రొద్దు
మనువంశతిలకు లామఱునాఁడు కదలి - మునుమిడి యోజనంబులు మూఁడు గడచి
అనఘ గంగాయమునలు గూడి యునికి - గనుఁగొని యటఁ బ్రయాగకుఁ బోయి, యందు

మునిలోకనుతుఁ డైన మునిభరద్వాజుఁ - గని నమస్కారముల్ గావించి తనదు
వృత్తాంత మంతయు విన్నవించుటయు - నత్తపోధనముఖ్యుఁ డారాఘవులను
దీవించి రఘురాము దేవువర్తనము - భావించి యచ్చెర్వు పడి తత్త్వ మెఱిఁగి
కందమూలఫలాదికంబుల వారిఁ - బొందుగా సంతుష్టి పొందించి ప్రేమ1060
నమ్ముని పూజింప నారాత్రియందు - నెమ్మి దీపింపఁగ నిల్చి, మర్నాఁడు
ఘననిష్ఠ సంధ్యాదికర్త ముల్ దీర్చి - మునులయాశీర్వాదములు చాలఁ బడసి
యరుదైనచిత్రకూటాద్రికిఁ దెరువు - వరపుణ్యుఁడగు భరద్వాజుచే నెఱిఁగి
యరుగుచో రాముఁ డయ్యడవులనడుమ - నురుచాపరవమున కురుకుచు బాఱు
మృగములఁ జూపుచు మేదినీసుతకు - నగవుఁ బుట్టించుచు నడతెంచు నడల
నలసి డస్సినచోట నవనీరుహములు - నిలిచినచోటను నిలిచి తోడ్కొనుచుఁ
గరమర్థిఁ బెక్కుదుర్గంబులు గడచి - వరపుణ్యు లట సిద్దవటము నీక్షించి
సీత యప్పుడు కార్యసిద్ధులు గోరి - యాతరువరమున కంజలి చేసి
ప్రార్థింప నప్పు డా పార్థివతనయు - లర్థితో యమున మహానది దాఁటి
యారాత్రి యందుండి యమ్మఱునాఁడు - ఘోరాటవులు చొచ్చి కుశలమార్గమున1070
వలనొప్పఁ జని మాల్యవతిచుట్టుఁ బాఱి - యలఘుసంయములకు నాటపట్టగుచు
సలలితతరులతాసానుకూటములు - చెలువు వాటించినఁ జిత్రకూటాద్రి
గని యెక్కి యందున్న ఘనతపోధనులఁ - గని మ్రొక్కి మిగులసత్కారము ల్వడసి
యమ్మునీంద్రులచేత ననుమతి వడసి - తమ్ముఁడుఁ దాను నత్తఱి మహీజముల
కొమ్మలు ఖండించి కొంతవింతగను - సమ్మదంబునఁ బర్ణశాలఁ గావించి
కృష్ణసారముఁ జంపి గృహశాంతిహోమ - ముష్ణాంశుకులుఁడు శాస్త్రోక్తిమైఁ జేసి
యందుఁ బ్రవేశించి యాపర్ణశాల - చందంబు మెచ్చుచు సాధ్వియుఁ దాను
మునులు సేవించుచు మునులెల్లఁ బొగడ - మునిచరిత్రంబుల మోదించుచుండె.
తనతొడ నొకనాఁడు తలయంపిగాఁగ - నునిచి రాముఁడు గూర్క నుర్వీతనూజ
యొగిఁ గందమూలాదు లుపహారమునకుఁ - దగ నాయితము సేయుతఱి భీతిలేక
కడఁకతో నొకదుష్టకాకంబు శాల - నొడియుచు గాసిసేయుచునున్నఁ జూచి
సీత యాకాకంబుఁ జెచ్చెరఁ జోప - నేతెఱంగునఁ బోవ కీడాడఁ జూచి
చనుఁగవనడుచక్కిఁ జంచునఁ బొడువ - ఘనశోణితం బొల్కఁగా నిద్ర దేరి
కడునల్గి రాముఁ డాకాకంబుఁ జూచి - వడినిషీకముఁ బుచ్చి వైచె వైచుటయు
విడువక యది దాని వెనువెంటఁ దగులఁ - దడయక యది జగత్రయ మెల్లఁ దిరిగి
కావుకా వనుచు దిక్పాలుర బ్రహ్మ - దేవుని నమ్మహాదేవుఁ బ్రార్థింప
వారలు తమచేత వారింపఁబడునె - శ్రీరామశర? మన్న శీఘ్రంబు మగుడఁ
జనుదెంచి మఱి తన్ను శరణుఁజొచ్చుటయు - ఘనమైనకృపతోడఁ గాకంబుఁ జూచి

“నాయస్త్ర మెందు నెన్నఁడు రిత్తవోదు - నీయంగ మొకటి దానికి నిచ్చిపొమ్మ”
యనవుడుఁ దననేత్ర మయ్యస్త్రమునకు - ఘనభక్తితో నిచ్చి కాకంబు చనియెఁ1090
జెలఁగి రాఘవుఁ డంత సీతచేనున్న - ఫలములు దేవతార్పణములు సేసి
యాయున్నఫలముల నడవడఁ దృప్తు - లైయుండి రిమ్ముల నంత నక్కడను
రామువర్తనము నారయ మూఁడునాళ్లు - నేమించి గుహుచెంత నిలిచి మర్నాఁడు
మలగనివగల సుమంతుండు చాల - నలయుచుఁ జని యయోధ్యాపురిఁ జొచ్చి
సహజవైభవములు సర్వంబు నుడిగి - రహి చెడియున్న యారాజమార్గమున
నరుగుచోఁ బురజను లారథధ్వనులు - పరికించి యిదె రామభద్రుండు వచ్చె
నని సుమంతునిఁ జేర నరుదెంచి రథము - కనుఁగొని రఘురాముఁ గానక వచ్చి
క్రూరకర్ముఁడు రాముఁ గొనిరాక డించి - యీరిత్తరథ మేల నిటఁ దెచ్చె ననుచు
గుంపులు గుంపులు గొని తన్నుదూఱ - సొంపేది రామునిసుద్ది చెప్పుచును
రాజగేహముఁ జేరి రథ మంత డిగ్గి - రాజున్న యంతఃపురంబున కేగి1100
ధూళి గప్పినమేనితో బాష్పపూర - లోలనేత్రములతో లోలోనఁ బొదలు
కడలేనివగలతోఁ గౌసల్యయింటఁ - బడి ప్రలాపించు భూపతిఁ గాంచి, మ్రొక్కి
“భూమీశ! మీపుణ్యపుత్త్రరత్నంబు - రాముఁడు సత్యపరాక్రమశాలి
సౌమిత్రియును దాను జడ లొప్పఁదాల్చి - తామసింపక గంగ దాఁటి కాల్నడల
ననఘుఁడై చిత్రకూటాద్రికిఁ బోయె” - ననవుడు దశరథుఁ డాత్మ శోకించి
“యనఘ! సుమంత! రమ్మని చేరఁబిల్చి - తనయునిచరిత మంతయుఁ దప్ప కడిగి
గౌరవమతి నీవు గల్గితి గాన - మారామభద్రుసేమము లెల్ల వింటిఁ
గన్నులకఱవు శోకంబును దీరుఁ - జెన్నార నతనిఁ జూచినఁ గాని యకట
తనువునఁ బ్రాణము ల్ధరియింపఁజాలఁ - గొనిపోయి రఘురాముఁ గూర్పవే యనిన.
“వినవయ్య! శ్రీరామువెంటనేఁ బోవఁ - గని ప్రజ శోకించుఁ గైక దూషించు,
నిది విచార్యంబు గా దిది బుద్ధి గాదు - మది నింత వగవకు మనుజేంద్ర! నీవు
ధైర్యంబు పరికింపు ధర్మంబుఁ బూను - మార్యులు గొనియాడ ననఘుండ వగుము
అఱలేక నడవుల నఖిలభోగములు - మఱచి నీసుతులు నెమ్మది నున్నవారు"
అని పల్కి లక్ష్మణుం డన్నవాక్యములు - వినుపించుటయును భూవిభుఁడు శోకించి,
సౌమిత్రిమాట నిజం బౌనె? యట్టి - కామాంధుఁడను గ్రూరకర్ముండ ఖలుఁడ,
నని సుమంతుని వేగ యటు వీడుకొలిపి - తనమది శోకించు ధరణీశుఁ జూచి
“హారామ! హారామ! హారామ! యనుచు - శ్రీరాముఁ బలుమాఱుఁ జింతింప నేల?
ఏల నటించెద? వేల యీశోక? - మేల తాల్చెద వంత యెఱుఁగనే నేను?
నీవు లోకములలో నిందకు వెఱచి - ఆవలఁ గైకేయి కన్నియుఁ గఱపి
రాముఁ బట్టము గట్టి రాజుఁ గావించి - భూము లేలించెదఁ బొగడొంద ననుచు1120

నడవిఁ ద్రోపించితే? నాలిచేఁ బనిచి - కడుఁగష్టుఁడవు నీకుఁ గలవె ధర్మములు?
తిట్టుపాటున కోడి తివిరి నాకొడుకు - పట్టంబు మాన్పింపఁ బనిచెఁ గా కధిప?
సొంపేఁది రాముని స్రుక్కక కైక - చంపు మన్నను బట్టి చంపవే నీవు?
పెద్దకాలము నాకు బిడ్డలులేక - పెద్దయు శోకించి పెక్కులు నోచి
కడపట నొక్కనిఁ గని యేను గొంత - యుడుకారి యున్నచో నుండనీ వైతి"
వని దూఱు కౌసల్య నధిపతి చూచి - తనపూర్వకథ యెల్లఁ దాఁ జెప్పఁదలఁచి
“నీవు చెప్పిన దెల్ల నిజము గాఁగలదు - భావింప నే నట్టిపాపకర్ముఁడను
ఒడల బ్రాణము లిఁక నుండవు నాకుఁ - గడుబెట్టిదము లాడి కాఱింపవలదు
కౌసల్య! నాతొంటి కర్మభోగంబు - లొనరించినవి, యవి యూరకే పోవు;
దైవంబులకు నైనఁ దమకర్మఫలము - భావించి కుడువక పాయరా దెందు1130
నది యెట్టి దనినను నది చెప్పఁ జోద్య - మది తెల్లముగ విను మని చెప్పఁదొడఁగె.

దశరథుఁడు కౌసల్యకు తన శాపవృత్తాంతముఁ దెల్పుట

నా డెల్ల నేలెడునాఁడు నాపిన్ననాఁ - డొక్కనాఁ డేను నడురేయిఁ బోయి
యరుదైనవేఁటల నాసక్తిఁ బొంది - శరచాపములు పూని సరయువుచెంత
రేసి చూడఁగరాని రేవుచక్కటికి - డాసినపొదలలో డాఁగి యే నుండ
వఱిముఱి మృగకోటు లయ్యేటినీరు - పఱతెంచి క్రోలుశబ్దములు నచ్చటికి
వీనులు వీక్షించి వెస శబ్దవేధు - లైనబాణము లేసి యందందఁ జంపి
తనియక కాపున్నతఱి యజ్ఞదత్తుఁ - డనునొక్కమునిపుత్త్రుఁ డమ్మహానదికి
తిరమైనవిధి తన్నుఁ దెచ్చిన వచ్చి - కరమర్థి నచ్చట కలశంబు ముంప
గుదియక యట మ్రోయ గుటగుటధ్వనులు - అది మత్తగజ మని యడరి వేయుటయు
తీవ్రశర మప్పు డదరంట దాఁక - హాతాత! హామాత! యనునార్తరవము1140
పొరిఁబొరి నామర్మములు గాడిపాఱ - వరమునిసుతుఁ డుర్వి వ్రాలి యిట్లనియె;
క్రమ మొప్ప నడవులఁ గందమూలములు - నమలుచుఁ దపసినై ననుఁ గన్నగురుల
గొలిచి యేరికిఁ గీడు గోరని నాకు - గలిగెనే నేఁ డిట్టి కష్టంపుఁజావు?
ఎట్టిపాపాత్ములు నీరాత్రులందు - నెట్టనఁ జంపరు నెఱసి జంతువులఁ
బగళుల రతికేళిఁ బాయక మెలఁగు - మృగములఁ జంపరు మెయి నోటులేక
యెవ్వఁడొకో? నన్ను నీనడురేయి - క్రొవ్వాఁడిశరమునఁ గూల్చినవాఁడు?
వాఁ డేమి గతిఁ బోవువాఁడొకో యింక? - వాఁ డేమి సేయును వఱలు నామృతికి?
నక్కటా! వృద్ధులై యంధులై తమకు - ది క్కెవ్వరును లేక దీనులై యున్న
తల్లిదండ్రులు నేఁడు తమ కైనవగల - వెల్లియు నెబ్భంగి వెడల నీదెదరొ?
కడుఁబ్రొద్దు వోయె నొక్కఁడుఁ బోయి తడపె - కొడు కని మది నెంత గుందునో తల్లి?

ననుఁ గన్నతల్లికి నారామిఁ జెప్పి - యనుమానపడి యెంత యడలునో తండ్రి?
యాటలమరిగి రాఁ డని చూతురొక్కొ? - నీటికందువ లేమి నిలిచినాఁడొక్కొ!
యేమని వగతురో? యీచావు విన్న? - నేమి గాఁగలవారొ యిటమీఁద వారు?
ఎవ్వరు నుదకంబు నిచ్చెద రింక? - నెవ్వరు ప్రోచెద రిటమీఁద వారిఁ?
గడఁగి యీబాణ మొక్కటనె మువ్వురముఁ - బడితి మిం కేమని పలవింతు విధికి.”
నని విలాపించుచో నావిలాపములు - విని “యెప్పుడెప్పుడు విరియునో తమము
ఎప్పుడు చూతునో యిమ్మహాపురుషు - నిప్పాటు పాటిల్లెనే నేఁడు నాకు”
ననుచుండ నుదయించె నంతఁ జందురుఁడు - వనధిలో నాశోకవనధి యుప్పొంగ
చందురుఁ డుదయింప సరయువు దాఁటి - యందు నత్తీరంబునందును వెనుక
తనచేతికలశంబు ధరణిపై వైచి - తనచెక్కు కలశమస్తకమునఁ జేర్చి1160
యురమున వీఁపున నొండొండ నెడలు - నురురక్తధారలు నొడలెల్లఁ దోఁగి
వీడినజడలతో విశిఖవేదనల - వాడినమోముతో వసుధపై వాలి
శర ముపదేశమై చనఁ జొచ్చి లోనఁ - బరికించి దేహసంబంధంబు లణఁచి
యేకర్మములయందు నీడాడనీక - గైకొని యింద్రియగతు లుజ్జగించి
కడపటియోగంబుఁ గని తన్ను మఱచి - పడియున్న యోగికైవడి నూరకున్న

దశరథుఁడు యజ్ఞదత్తుని జూచి చింతించుట

మునికుమారుని జగన్మోహనాకారుఁ - గనుఁగొని బాణంబు గని యేను బెదరి
యన్నదీజలములు నప్పుడు తెచ్చి - కన్నులు దుడిచి యంగము లెల్లఁ దుడిచి
“యక్కట! మునినాథ! యడరి నాశరము - దిక్కఱి దాఁకి వధించెనే నిన్ను?
నీనదీజలముల కేల విచ్చేసి? - తే నింక నీపాప మేమిటఁ గడత ?"
ననుచుండఁ దనకన్ను లల్లన విచ్చి - ననుఁ జూచి తనుఁ జూచి నాభీతిఁ జూచి1170
"నీ వేమి సేయుదు? నీ కేల వగవ? - నీ వెవ్వఁడవు నాకు నికృతి గావింప?
దైవయోగంబున ధరణీశ! నాకు - నీవిధి యయ్యె నీ కేల శోకింప
నేనుఁగు ననుబుద్ధి నేసితి గాని - పూని నాదెసఁ గోపమున నేయ వీవు;
ఏను బ్రాహ్మణుఁడఁ గా నెలమి వైశ్యునకు - భూనాథ! శూద్రికిఁ బుట్టినవాఁడ;
నటుగాన నిది బ్రహ్మహత్యయుఁ గాదు - పటుదోషఫలము నిన్ బ్రాపింపలేదు
నరనాథ! తలఁకకు నాచావుఁ జూచి - యరిగి నాగురు లున్నయచటికిఁ బోయి
నాచావుఁ జెప్పకున్నను యోగదృష్టిఁ - జూచి భావించి యచ్చుగఁ గాంచిరేని
కోపించి నన్గన్నగురులు నిన్ బట్టి - శాపింప రఘుకులక్షయము గాఁగలదు.
భూపాల! యీకొండపొంతఁ బశ్చిమపుఁ - గోపున నొకమఱ్ఱి కొమరొందుచుండు
నావటవృక్షకోటరమందు రేయి - కావడి ఘటియించి కడుసంతసమున1180

గురుతుగా నేను నాగురుల నం దుంచి - యరసి పోషణసేయ నందున్నవారు;
కర మొప్ప గురువుల గ్రక్కున డించి - పరితాప మొందక భయపడ కీవు;
కావున వారికిఁ గలశోదకములు - వేవేగఁ గొనిపోయి వినుపింపు మీవు;
మనుజేశ! నీయస్త్రమరణంబు నాకు - ననుచిత మీబాణ మల్లనఁ బెఱుకు;
మీశరవేదన కే నోర్వఁజాల; - నాశరీరమునఁ బ్రాణము లుండ వింక;"
ననపుడు నే నప్పు డల్లనఁ జేరి - ఘనమైనశోకాగ్నిఁ గ్రాలుచు వగచి
యమ్ముఁ బెఱుకఁబూని యటు ముట్టవెఱచి - క్రమ్మఱఁ దెగువమైఁ గలఁగి కంపించి
పనిగొనువగలతో బాణంబు వెఱుక - మునికుమారుఁడు ప్రాణములు వాసె; నంతఁ
గలఁగుచు నేను నాకలశంబుతోడి - జలములు గొని తదాశ్రమభూమి కరిగి
యతివృద్ధులై యంధు లై తా రనన్య - గతికులై నిజసుతాగమన ముల్లముల1190
నెడపకఁ గోరుచు నెఱకలు విఱిగి - పడియున్న పక్షులు పగిది నట్లున్న
ఘనపుణ్యు లగువారిఁ గన్గొని చేరఁ - జనుదేరఁ దాఁ గాలి చప్పు డాలించి
“యోపుత్ర! యిటు తడవుండుదువయ్య! - మాపట్టి రా కేల మసలెనో యనుచు
దలఁకుచుండితిమి మీతల్లియు మేము - నిలుతువె యొకచోట నీ వింతప్రొద్దు;
తనయ! నీ వెక్కడ తడసితివయ్య! - కనుఁగొనఁగా మాకుఁ గన్నులు నీవ;
అతివృద్ధులకు మాకు నాధార మీవ - గతిలేనిమాకు సద్గతియును నీవ
యిది యేల పలుకవు? ఏ మంటి నిన్ను?- నుదకముల్ తెమ్మంటి నోకుమారకుఁడ!"
యని పల్కు మునిపల్కు లంతరంగమునఁ - బెనఁగొన్న శోకంబు భీతియుఁ బెనుప
చె ట్టెక్కి కావిడి శీఘ్రంబ డించి - యట్టిట్టు వడఁకుచు నతిదీనవృత్తిఁ
జెప్పెద నన వచ్చి చెప్పరాకుండి - చెప్పకపో దని చెప్ప నూహించి1200
చలియించి గద్గదస్వరముతో వెడలు - పలుకులఁ దడబాటుపడుచు నిట్లంటిఁ.
“దాపసోత్తమ! యేను దశరథమేది - నీపాలకుఁడఁ గాని నీపట్టిఁ గాను;
నీచకర్ములు విన్న నిందించునట్టి - నీచకర్మము నాకు నేఁడు సిద్ధించె.
నేయుగంబులయందు నెవ్వరు నిట్లు - సేయనిపాపంబుఁ జేసి మీకడకు
వచ్చితి నేమని వాక్రువ్వ నేర్తుఁ - దెచ్చె దైవం బిట్టి తెంపు సేయుటకు
సరయువుపొంత నిశావే వేఁటఁ - దిరుగుచు మృగము లేతెంచు చక్కటికి
వీనుల దృష్టించి వెస శబ్దవేధు - లైనబాణము లేసి యందందఁ జంప
నీరుకందువనుండి నీకుమారుండు - నీరు నింపఁగఁ గుంభనినద మాలించి
యేనుఁగుతలఁపున నేసితిఁ గాన - నానతి నా కేమి యనఘ! మీతనయు
ప్రాణముల్ గొనియె నాపటుబాణ" మనినఁ - బ్రాణముల్ ఝల్లని పడి మూర్ఛవోయె.1210
నామునిపత్నియు హాపుత్ర! యనుచు - భూమిపైఁ బడి రిత్త వొందునట్లున్న
నప్పు డే నడలుచు నల్లనఁ దెలుపఁ - దెప్పిరి వారు నాదెస మోము లెత్తి

“యేలయ్య! దశరథ యేల శోకాగ్నిఁ - గ్రాల? మాతనయు నెక్కడ దాఁచి తీవు?
అడవులఁ దపసులై యంధులై యున్న - బడుగులఁజంపి పాపముఁ గట్టుకొంటి
యడరి నీదగుబాణ మదరంటఁ గొన్నఁ - బడునప్పు డేమని పలికెనో కొడుకు?
పాయనివేదనఁ బ్రాణముల్ విడిచి పోయెనో? విడువకఁ బొదలుచున్నాఁడొ?
మృతికైన నొండునిమిత్తంబు లేదె? - యతిసుతుఁ డఁట బాణ మఁట చావు విధియుఁ
బుడమి వానప్రస్థుఁ బొలియించేనేని - చెడు నింద్రుఁడైనను జెడఁడె భూవిభుఁడు?
అవనీశ! మాపుత్రు నజ్ఞానబుద్ధి - తవిలి యేసితి గానఁ దగదు ని న్నలుగ;
మాకుఱ్ఱఁ జూడక మముఁ గొని క్రాలు - శోకాగ్ను లారవు; చూపవే వాని;”1220
ననియని శోకించు నాతపోధనులఁ - గొనిపోయి వీఁడె మీ కొడు కనుటయును
వేఁడి పయోధారవిమలమానసుఁడు - వేఁడి తపోధనవిపులపుణ్యుండు
వేఁడి సుధీజనవితతవర్తనుఁడు - వేఁడి నిరంతరవేదతత్పరుఁడు.
అనుచుఁ జేతులు చాఁచి యందంద వెదకి - తనయునిపైఁ బడి తల్లి శోకించి
తొడలపై నునిచి నెత్తుటఁ దోగియున్న - జడలలోఁ దలఁ జేర్చి సంతాప మంది
“యోవిమలాత్మక! యోయజ్ఞదత్త! - యోవిశ్రుతాచార! యోధర్మనిపుణ!
యెందు నాతోడ నీ విటఁ జెప్పికాని - యెందును బోవ వీ విది యేమి? నేఁడు
నాకలోకమున కున్నతిఁ బోవుచుండి - నా కేల చెప్పవు? నావంశతిలక!
కడవఁ జేసెడు పాపకర్మురా లైతి - నడురేయి ని న్గడువడిని బొమ్మంటి;
నేచినగురుభక్తి నెల్లలోకములఁ - గాచినకొడుకు నిక్కడఁ జంపుకొంటి;1230
నా కేటి తప మింక నాకు నీతోడి - లోకంబె కా కింక లోకైకవినుత!
యెక్కడి నీప్రాణ ? మెక్కడి బాణ?- మెక్కడి దశరథుం? డెక్కడ నీవు?
ఇన్నియు నొడఁగూర్ప నిటు నేఁడు గలిగి - నిన్ను దెక్కొనియెనా నీకర్మఫలము?"
అని తల్లి శోకింప నమ్మునీశ్వరుఁడు - తనయునిపైఁ బడి తద్దయు వగచి
"నీవు నాకడ కతినిష్ఠతో వచ్చి - కావింతు ప్రీతిసత్కారముల్ తొల్లి
యేను నీకడ కిప్పు డేతెంచియున్న - నేనెయ్యములు సేయ విటు నీకుఁ దగునె?
కొడుక నీనిర్మలగుణకలాపములు - వెడలెనే యీబాణవివరంబునందు?
నెవ్వనిఁ జదివింతు నింక వేదములు? - నెవ్వనిఁ జదివింతు నింక శాస్త్రములు?
నెవ్వని వినిపింతు నింక ధర్మువులు?-ఎవ్వని కెఱిఁగింతు నింకఁ గావ్యములు?
ఫలములు జలములు పరికించి మాకు - నలయకుండఁగ నెవ్వ రరసి పెట్టెదరు?1240
దీర్ఘాయు వని నిన్ను దీవింతు గాని - నిర్ఘాతపటుబాణనిహతి పల్కితినె?
జమునైనఁ బుత్రభిక్షము వేఁడుకొనెదఁ - గొమరార నచటికిఁ గొనిపోఁగదయ్య!
పనివడి యెందును బరలోకవిధులు - తనయు లొనర్తురు తల్లిదండ్రులకు
బరిపాటి దప్పించి పరలోకవిధులు - మరలించి విధి నీకు మముఁ జేయఁబనిచె;

నీకలదినములు నిష్ఠ పెంపొందఁ - జేకొని మమ్ము రక్షించితి వీవు;
నీయట్టికొడుకును నిజముగాఁ బూని - యేయుగంబులఁ గందు నే నింక ననఘ!
దురితదూరుఁడవు బంధురతపోనిధివి - గురుభక్తుఁడవు నీవు గురుభక్తియుతులఁ
బరలోకపరు లార్యపరులు ధర్మైక - పరు లెందు నిజశౌర్యపరు లార్తిహరులు
అన్నదానాదిమహాదానపరులు - గన్నలోకంబులు గనుము నీ" వనుచుఁ
గర మొప్ప నగ్నిసంస్కారాదివిధులు - తరమిడి చేసిరి తమతనూజునకు1250
నమరుఁడై యతఁ డంత నాకాశవీథి - నమరవిమానంబునందుండి పలికె.
"ఓగురులార! యే నుత్తమలోకభోగభాగ్యుఁడ నైతి; పుణ్యుండ నైతిఁ;
గరమర్థి మిముఁ గొల్చుకతమున నాదు - మరణంబునకు మీరు మలఁగకుఁ డింక,
నేకాల మేత్రోవ నేది గావలయు - నాకాల మాత్రోవ నది గాకపోదు
అయ్యెడుకార్యంబు లగుఁగాక మాన- వయ్య! మీ రితనిపై నలుగకుం” డనుచు
ననిమిషపురి కేగ నతఁ డంత వారు - తనయునిపైఁ గూర్మి ధరియింపలేక
“పోయెద మే మిదె! పుత్రశోకమున మాయట్ల నీవును మరణంబు నొందు”
మని ఘోర మగుశాప మలిగి నా కిచ్చి - తనువులు విడిచి రత్తపసు లచ్చోట
నగ్నిసమానుల నాపుణ్యధనుల - కగ్నిసంస్కారాదు లట నేను జేసి
చేకొన్నవగల వచ్చితిఁ బురంబునకు - నాకర్మఫల మిదే యాసన్నమయ్యె.1260
ధీరత చెడి బుద్ధి తిరుగుచున్నదియు - నో రెండఁ జొచ్చెఁ గన్నులు గానవయ్యెఁ!
బలుకులు వినరావు ప్రాణంబు లింక - నిలువ వీయొడలిలో నిలుపంగలేను;
నాపాలి కల్పద్రు నాధీసముద్రు - నాపరాక్రమరుద్రు నాగుణోన్నిద్రు
నాభాగ్యపదభద్రు నారామభద్రు - శోభనగుణముద్రుఁ జూడలేనైతి.

దశరథుఁడు ప్రాణముల విడుచుట

నీరాత్రితోఁ గూడ నేడునా ళ్ళయ్యె; - శ్రీరాముఁ బాసి నాజీవ మెట్లుండు?
నని ప్రలాపించుచు హారామ! రామ! యనుచు నంతనె మృతుండయ్యె నారాజు.
వనటలఁ గుంది భూవరుఁడు నిద్రించె - నని తాను నిద్రించె నంతఁ గౌసల్య.
పరికించి యంతఁ బ్రభాత మౌటయును - గరమర్థి వందిమాగధులు నుతింప
దొరకొని మంగళతూర్యముల్ మ్రోయఁ - బురి నుండువారెల్ల గిరికొని వచ్చి
ధరణీశదర్శనోత్కంఠు లై యుండ - నిరవొప్ప నేఁ డేల యిన్నాళ్ళరీతి1270
దొర మేలుకొనఁ డంచు దొరకొన్నచింతఁ - బరిచారకులు వచ్చి పతిసెజ్జ డాసి
ధరణీశుఁ డున్నచందము పోల దనుచు - నురుభయంబును బొంది యూరుపు లలర
యడుగులు చేతులు నంటంటి చూచి - యెడలఁ బ్రాణములు లేకునికి భావించి
యందఱుఁ బెలుచ మహారోదనంబు - లందంద సేయ దిగ్గన మేలుకాంచి

యదరి కౌసల్యయు నాసుమిత్రయును - బెదరి యందఱఁ జూచి పృథివీశుఁ జూచి
హా! యని యెలుగెత్తి హాప్రాణనాథ! - పోయితే దశరథ భూనాథ! యనుచు
విలపింపఁ గైకేయి విని రాఁగఁ జూచి - పలుమాఱు గైకేయిపై మోదుకొనుచు
"గైక నీకోర్కులు కడముట్టె నేఁడు - కైకేయి కలఁచితే కాకుత్స్థకులము?
నడవులపాలు గమ్మని రాముఁ ద్రోచి - సడి కోర్చి దశరథేశ్వరుఁ జంపుకొంటి
నెలకొని యిటమీఁద నీవు నీసుతుఁడు - నిలయెల్ల గైకొని యిపుడు భోగింపుఁ"1280
డనుచు నాకౌసల్యయాదిగా సతులు - తనుఁ జేరికొని యేడ్వఁ దల వంచుకొనుచు
నలిఁ దూలి చనుదెంచి నాథుపై వ్రాలి - పలుదెఱంగులఁ గైక పలవించుచుండె.
నాసమయంబున నడలు దీపింపఁ - గౌసల్య దశరథుఁ గనువిచ్చి చూచి
"ధరణీశ! నియట్టి ధర్మస్వరూప - చరితున కీచావు సమకూరఁదగునె?
మోసపోయితి నిన్ను ముదలింపలేక - నీసత్యసంపద ని న్నింత చేసెఁ;
గడుకష్టమతి యైన కైకేయిఁ జూచి - యడవికి రాముఁ బో నడచిన వగపు
పరికించి నీ కేను బరిచర్య సేయ - భరియింపలేనైతిఁ బార్థివోత్తంస!
నీయిచ్ఛలో నుండ నీపంపుఁ జేసి - పోయి సత్కీర్తులు పొందె రాఘవుఁడు.
నెలకొన్న సత్యంబు నీవు పాటించి - బలిసి నిలింపసంపదలు గైకొంటి
ధరణీశ! నాకు నుత్తముఁ డైన నిన్నుఁ - బరుసంబు లాడినఁ బాపంబు దక్కె.”1290
నని చాల పలవింప నాసుమిత్రాది - వనితలు గొంతెత్తి వాపోవుచుండ
నంతట నీవార్త లందంద మ్రోసెఁ - గాంతలయేడ్పు లాకసమెల్ల నిండె.
నంత సూర్యోదయం బయ్యె నౌటయును - ఎంతయు భయముతో హితులు బాన్ధవులు
చేరువ నృపులు వసిష్ఠాదిమునులు - ధారుణీసురలు ప్రధానులు వచ్చి
భూరిశోకంబునఁ బొగులు వసిష్ఠుఁ - డారూఢమతిమంతు ననుమతిఁ బడసి
తడయక దశరథధరణీశుమేను - గడఁకతోఁ దైలపక్వంబు సేయించి
చెలువైన మణిమయసింహాసనమునఁ - గొలువున్న తెఱఁగునఁ గూర్చుండఁబెట్టి
మంత్రులు సకలసామంతులు రాజ - తంత్రజ్ఞులను గూర్చి తగవునఁ బలికె;
“నీరాజు సామ్రాజ్య మెల్లఁ బాలించి - స్వారాజునగరికిఁ జనియె నేఁ డకట!
ఇతనిపూనిక దీర్చ నింతియుఁ దాను - హితమతియై రాముఁ డేగెఁ గానలకు.1300
భరతుండు తమమామపట్టణంబునకు - నరిగె శత్రుఘ్నసహాయుఁడై మున్నె
మనము రామునిఁ బిల్వ మరలిరాఁ డతఁడు - తనపూన్కి దీర్పక ధర్మవర్ధనుఁడు
కావున భరతు వేగమె పిలుపింపఁ - గావలయును రాజకార్యముల్ దీర్ప
రాజు లేకున్నఁ బురంబు రాష్ట్రంబు - రాజిల్ల దెల్లవర్ణంబులుఁ గలయ
దండనీతిక్రియల్ దానధర్మములు - మెండోడి చెడిపోవు; మింతురు రిపులు;
జారులు చోరులు సందడింపుదురు - కోరి నొంతురు సాధుకోటి దుర్జనులు

దొరలు సామంతులు దుర్గాధిపతులు - నరిది కప్పము లియ్య" రని నిశ్చయించి
అలఘుమానసుఁడు జయంతుండు మొదలు - నలుగురు మంత్రుల నయబుద్ధిఁ బిలిచి
“పలువన్నెచీర లాభరణముల్ గొనుచుఁ - బొలుచు గిరివ్రజపురమున కేగి
ఈవార్త లాతని కేమియుఁ దెలుప - కావసిష్ఠుండు రమ్మనె మి మ్మటంచుఁ1310
గడువేగ భరతు నక్కడ నుండనీక - తొడుకొనిర”మ్మన్న దోరంపుఁగడఁక
వారలు హరులు దువాళిగా నెక్కి - సారె నానాపురజనపదంబులను
నదములు నదులు కాననములు గిరులు - పొదలు పెక్కులు దాఁటి పొదలినధాటి
కరము చెన్నొందఁ గేకయరాజపురికి - నరుగ వా రంత నేడవనాఁటిరాత్రి
బలమేది గోమయపంకమధ్యమునఁ - దల విరియఁగఁబోసి తండ్రి గూలుటయు
జలనిధి శూన్యమై సంపూర్ణచంద్రుఁ - డిలఁ గూలుటయుఁ బట్టపేనుంగుకొమ్ము
విఱుగుట మొదలైన విషమంపుఁగలలు - తఱుచుగాఁ గని లేచి తద్దయు భీతి
తనయిష్టసఖులతోఁ దత్ప్రకారంబు - వినుపించి వగలమై వెనుఁబడుచున్న
భరతుసన్నిధి కేగి ప్రణమిల్లి పిలిచి - కరమర్థి తమచేతి కానుక లిచ్చి
"యావసిష్ఠుఁడు కార్య మక్కడ గలిగి - దేవ! మిమ్మిట తోడి తెమ్మన్నవాఁడు1320
విచ్చేయు" మనవుడు వెస దూతచేష్ట - లచ్చుగాఁ గనుఁగొని యతిభీతి నొంది
తనమామకడ కేగి తత్ప్రకారంబు - క్రమ మొప్పఁ దెలిపి సత్కారము ల్వడసి

భరతుఁ డయోధ్యఁ బ్రవేశించుట

యతఁ డంపఁ గదలి రథారూఢుఁ డగుచుఁ - జతురంగబలములు సచివు లేతేర
నతులితచింత నేడవనాఁడు వచ్చి - యతిరయంబున నయోధ్యాపురిఁ జొచ్చి
పతి లేనిసతి నిశాపతి లేనిరాత్రి - గతి నెంతయును భోగకళలకుఁ బాసి
కన్నుల కాపురి కడు వాడుపాఱి - యున్న చందము చూచి యుల్లంబు గలఁగి
"యిది యేమి విధమొకో? యీపట్టణంబు - తుదిముట్ట శూన్యమై తోఁచుచున్నదియుఁ
బౌరులు ననుఁ జూచి బాష్పము ల్దొరుగఁ - దూఱుచు దవ్వులఁ దొలఁగి పోయెదరు.
అంగళ్ళ సకలసామగ్రివస్తువులు - పొంగార వేటికి పురములో" ననుచు
నగరివాకిట సమున్నతరథంబు డిగి - మొగి చెడి తాను దమ్ముఁడు శూన్యమైన1330
యంతఃపురంబున కరుగఁ గైకేయి - యెంతయుఁ బ్రియముతో నెదురుగా వచ్చి
కౌఁగిలించుటయును గరమర్థిఁ గైక - కవిరళభక్తితో నప్పుడు మ్రొక్కి
యిచ్చమైఁ దమమామ యిచ్చినతొడవు - లిచ్చి వారలసేమ మేర్పడఁ జెప్పి
"యెంతయు శూన్యమై యిది యేమి నగరు- వింతయై యున్నది విభవంబు దఱిఁగి
రామలక్ష్మణులకు రాజవర్యునకు - సేమమే?" యనవుడు చింతించి కైక
భరతునిఁ జూచి సంభ్రమము రెట్టింప - దరహాసవదనయై తగవేది పలికె.

"దలకొని తొల్లి మీతండ్రి నాకర్థి - వలను మీఱఁగ రెండువరము లిచ్చుటయు
నొకటికి భరతుని నుర్వి నేలింప - నొకటికి రఘురాము నునుప దుర్గముల
నని వేఁడుటయుఁ దండ్రియానతిఁ బూని - జనకజాలక్ష్మణసహితుఁడై మునుల
యనువున రఘురాముఁ డడవికిఁ బోయెఁ; - దనయుని నెడఁబాసి ధరణీశుఁ డీల్గె.1340
నీసున నీకుఁగా నీయుపాయంబు - చేసితి రాజ్యంబు చేకొను మింకఁ,
బ్రజలఁ బాలింపు సంపదలఁ దేలింపు - భుజశక్తి నేలుము బుద్ధి నొండనక”
ననవుడు మూర్ఛిల్లి యవనిపైఁ ద్రెళ్ళి - ఘనరోషదృష్టిమైఁ గైకేయిఁ జూచి
“కైక! నాతల్లివై కరుణకుఁ బాసి - యీకష్టవర్తన మేల కైకొంటి?
మునివేషమున వనంబున రాము నుండు - మని పల్క నెట్లు నో రాడెనే తల్లి?
యరయ నిర్మలధర్ము లైనరాఘవుల - చరితంబు నీకు విచారింపఁదగదె?
యే నింక మాతండ్రి కేమని వగతు? - నేను రామునిమొగం బెటువలెఁ జూతు?
నెంత లోఁ గుందెనో యిచ్చలో రాముఁ? - డెంత కోపించెనో యేచి లక్ష్మణుఁడు?
యెంత దూఱెనొ కాన కేగుచో సీత? యింత కే మయ్యెనో యింతి కౌసల్య?
యంతఃపురాంగన లాసుమిత్రయును - వంతచే నేమని వగచుచున్నారొ?1350
వీరలకడ కేగి విలపింప నాకు - నో రెద్ది? యెట్లు మనోవ్యథఁ దీర్తు?
నింక నీపుర మేల? యీభోగ మేల? - శంకింప కడవియే శరణంబు నాకు.
ఘనపాపరతిఁ జేసి కడఁగి మీతల్లి - నిను నొక్కరక్కసునికిఁ గన నోపుఁ!
గాని కేకయరాజుఁ గన్నకూఁతురవు - గానేర వేమందు కైక! నీతోడ"
నను మాట లన్నియు నల్లనఁ బొంచి - వినుచున్నమంథర వెసఁ జూచి ప్రజలు
ఇన్నిపాపంబులు నిదియ చేయించె - నన్న శత్రుఘ్నుఁడు నావృద్ధవనిత
గూను డొంకులు దీఱ క్రొమ్ముడి జాఱ - మేనిసొమ్ములు వీడ మెలఁతలు చూడ
కడకాలుఁ బట్టి యాకసమునఁ ద్రిప్పి - పుడమిపై వ్రేసె నప్పుడు చాల నలిగి
కైకేయిసతు లెల్ల కనుకని చెదరఁ - గైకను వధియింపఁ గడఁగిన నంత
భరతుండు చూచి "యీపాపాత్మురాలిఁ - బొరిగొని పాపంబుఁ బొంద నేమిటికి?1360
పెనుపేది తల్లిఁ జంపిననీచు లనుచు - మనలఁ జూడఁగ రోయు మది రామవిభుఁడు
అటుగాన వల” దని యతని వారించి - యటు పోయి కౌసల్యయడుగుల కెఱఁగి

భరతుఁడు కౌసల్యయొద్దకుఁ బోవుట

తాను దమ్ముఁడు శోకదందహ్యమాన - మానసులై పలుమా ఱెలుఁగెత్తి
పలవింప నప్పు డాభరతునిఁ జూచి - యలిగి కౌసల్య యిట్లని దూఱఁబలికె.
"పతిఁ బాసి సుతుఁ బాసి బహుళదుఃఖముల - మతి మాకు శోకింప మఱిఁ దగుఁగాక
నీ కేల శోకింప? నెలకొని యింత - నీకోరిన ట్లెల్ల నీతల్లి చేసె;
నన్న నీ వింక రాజ్యము సేయుచుండు" - మన్నఁ జేతులు మోడ్చి యతఁడు భీతిల్లి

వెనువెన్క దిగియ నవ్వెలఁది కౌసల్యఁ - గనుఁగొని వాక్కాయకర్మచిత్తముల
"శ్రీరామునకుఁ గీడుఁ జేసితి నేని? ధారణి నే నేలఁదలఁచితి నేని?
నేను గైకతలంపు నెఱిఁగితి నేని? - నే నొకకీడైన నెఱిఁగితి నేని?1370
వినుము మద్యంబు ద్రావినవానిగతికి - పెనుపేదవిప్రుఁ జంపినవానిగతికిఁ
దెగి గురుపత్నిఁ బొందినవానిగతికి - జగతిపైఁ దా నోడి చనువానిగతికి
చెనఁటియై పసిఁడి ముచ్చిలువానిగతికి - నెనసి గోహత్య చేసినవానిగతికి
న్యాయంబు దప్పిన నరనాథు గతికి - నేయెడఁ గొండెగాఁ డేగెడుగతికి
శరణార్థుఁ బ్రోవని దురితాత్ముగతికి - వరధర్మవిక్రయవాంఛితుగతికి
గురువులఁ దిట్టిన కుటిలాత్ముగతికి - నరయ స్వామిద్రోహి యగువానిగతికిఁ
దల్లిదండ్రులఁ దిట్టు తనయునిగతికిఁ - గల్ల లాడెడు పాపకర్మునిగతికిఁ
పరధనంబుల కాసపడువానిగతికి - పరసతిఁ గలిసిన పాపాత్ముగతికిఁ
జనువాఁడ నిందుకు సాక్షి దేవతలు - ఈపాపకర్మురా లిటు చేసెఁ గాక
యేను రాముని కేల యెగ్గు గావింతు - నీనీచకర్మంబు లేడ? నే నేడ?”
నని యేడ్చు భరతుశోకాగ్నులపెంపుఁ - గనుఁగొని కౌసల్య కడుభీతిఁ బొంది1380
యిటువంటిపుణ్యాత్ము నేల దూఱితిని? - గటకటా!" యని పొక్కి కౌఁగిటఁ జేర్చి
భరతశత్రుఘ్నులపై వ్రాలి తూలి - పరితాప మొందుచుఁ బలవించుచుండె.
నంత వసిష్ఠసంయమి వారిఁ గొనుచు - నంతఃపురంబున కడలుచుఁ బోవఁ
‘‘గనుఁగొనఁగా రాదు కై కేయి గన్న - తనయుండు వీఁ" డని తనమీఁద నలిగి
పెనుపొంద మాణిక్యపీఠిపై నొరిగి - తనుఁ జూడనొల్లని తలఁపున రోగి
కనుఁగవ మూసినగతి నున్నతండ్రిఁ - గనుఁగొని భరతుండు కడుమూర్ఛఁ బొంది
తెలిసి క్రమ్మఱఁ జూచి తీవ్రంపువగల - వెలువరింపఁగరాక విలపింపఁదొడఁగె.
"వసుధేశః! కేకయావనిపాలుచేత - నసమానమణిభూషణావళి నీకుఁ
గొనివచ్చినాఁడఁ గైకొన నొల్లవేమి? -ననుఁ జూడ వది యేమి? నాతప్పు లేమి?1390
కడుఁబాపమతి యైన కైకేయి గన్న - కొడు కని ననుఁ జూడఁ గూడదోకాక?
ధరణీశ! యాసుమిత్రాపుత్రుఁ జూడు - పురపురఁ బొక్కుచుఁ బొరలుచున్నాఁడు
కడఁగి నీహస్తసంకజములఁ బట్టి - తుడవ వేమిటికి శత్రుఘ్నుపై ధూళి
వితనిఁ గటాక్షింపు మితనితోఁ బల్కు - మితనిఁ గౌఁగిఁటఁ. జేర్చు మితఁ డేమి చేసె?
నీమంచితనమును నీదయారసము - నీమొగమోటము నేఁ డెందుఁ బోయెఁ?
గైకేయి నీబుద్ధి గలఁచెనే తండ్రి? నీ కిట్టిమరణంబు నేర్చెనే కలుగఁ?
జావరే నృపు లెందుఁ జత్తురు గాక - లేవుకా కిట్టివి లేవుగా నెందుఁ?
బడఁతులు మెప్పించి ప్రాణవల్లభుల - నడుగరె? యీయీవు లడుగరు కాక!
యీకష్టవర్తనం బేమిటఁ గడతుఁ? -జేకూరె నిఁక నేమి సేయుదు" ననుచుఁ

బలుమాఱు విలపించు భరతునిఁ జూచి - తెలిసి వసిష్ఠుండు తెఱఁగొప్పఁ బలికె 1400
“అనఘాత్మ! మీతండ్రి యవని నంతయును - వినుతింప నటువదివేలేండ్లు నేలె.
మనుమార్గనియతి ధర్మము లెల్లఁ జేసె - గొనకొని మీయట్టికొడుకులఁ గనియెఁ
గావున నీవు శోకము మాను మింకఁ - గావింపు మగ్నిసంస్కారాదివిధుల"
ననవుడు నౌఁగాక యనుచు మర్నాఁడు - మునుల రాజుల మహాత్ములఁ బిలిపించి
వల నొప్ప దశరథేశ్వరుకళేబరము - కలఁగొని తీర్ధోదకము లార్చి తెచ్చి
వరవస్త్రభూషణావళులఁ గైసేసి - తరమిడి వేదోక్తదానముల్ సేసి
పరఁగ విమానంబుపైఁ దెచ్చి పెట్టి - యరుదైన మంత్రపూతాగ్నిఁ జేపట్టి
తనతమ్ముఁడును దాను దగ వసిష్ఠాది - మునులతో భరతుండు ముందఱ నడువ
నావిమానమునకు నందందఁ గదిసి - వావిరి యేడ్చుచు వగలఁ దూలుచును
మునుకొని కౌసల్య మొదలుగాఁ గలుగు - వనిత లందఱుఁ గూడి వరుస నేతేర1410
సరయువుచేరువ శవభూమియందుఁ - దిరముగా సొదఁ బేర్చి త్రేతాగ్ను లనిచి
యొలసినభక్తి వేదోక్తమార్గమున - నెలకొని దశరథనృపతి దహించి
తగురీతి మఱి తిలోదకములు వోసి - తగవుతోఁ బిండప్రదానము ల్చేసి
నగరికి వచ్చి యున్నతి భూసురులకుఁ - దగఁ బితృప్రీతిగా దానము ల్చేసి
తెఱఁగొప్పఁ బండ్రెండుదినములు వలయు - తెఱఁగులు నడిపి వర్తించుచో నంతఁ
గొనకొని యిక్ష్వాకుకులగురుండైన - మునివసిష్ఠుఁడు కార్యములు విచారించి
తాను రాజన్యులు తగుమంత్రివరులు - భానుసన్నిభతేజు భరతునిఁ జూచి
"వరతేజ! మీతండ్రి పరలోకమునకు - నరిగె, శ్రీరాముఁడు నరిగెఁ గానలకు;
నుర్వికి రాజు లేకున్న కార్యములు - నిర్వహింపఁగ రాదు నిల్వరు ప్రజలు
ధారణి చరియించు ధర్మంబు లణఁగు - వైరులు మింతురు వర్ణము లలయు1420
నవని యిరాజకమై యుండఁదగదు - ప్రవిమలమతి నీవు పట్ణంబుఁ బూను"
మని బుద్ధి చెప్పిన నమ్మునినాథుఁ - గనుఁగొని భరతుండు గరములు మొగిచి
"యిది యేమి మునినాథ! యింత మూఢుఁడనె - మది నింత నెఱుఁగనె మాకులక్రమము
నన్నఁ గానలఁ ద్రోచి యక్కటా! నన్ను - గన్నతండ్రినిఁ జంపెఁ గడఁగి మాతల్లి
యింత చాలదె నాకు? నింక రాజ్యంబు - చింతింతునే యేను? జెప్పకు మింకఁ
గైకేయికొడు కని కడఁగి పల్కెదవు - గాక యీతలఁపులు గలవె నాయందు?
నిట్లున్నరూపున నేను మారాము - పట్టంబు గట్టెదఁ బ్రార్థించి తెచ్చి
కాకున్న మాయన్న గైకొన్ననియతిఁ - గైకొందు గా కొండు గలుగునే మాకు?"

భరతుఁడు రామునియొద్దకుఁ బోవుట

నని నిశ్చయము చేసి యపుడు మంత్రులను - గనుఁగొని "మాయన్న గానఁ బోవలయు

తెరువులు చక్కఁగా దిద్దింపుఁ డఖిల - పురజనులకు నేగఁ బొసఁగినరీతి1430
నెడనెడ విడుదు లనేకవస్తువులు - గడుసమగ్రములుగాఁ గావింపుఁ" డనిన
ననుకూలమతి వార లట్ల చేయించి - రనుపమోత్సాహులై యమ్మఱునాఁడు
మందిమాగధులును వరమంత్రివరులు - సుందరీనటనర్తసుకుమారవరులు
నవసహస్రములు దంతావళఘటలు - జవనాశ్వకోటి లక్షయు శతాంగములు
నఱువదిలక్షలు నమితపదాతి - తఱుచుగా నడువఁ దత్తఱిఁ బౌరజనుల
జనపదస్థుల నెల్లజాతులవారి - ధనరత్నరాసులు తగ వసిష్ఠాది
మునుల రాజుల మంత్రిముఖ్యులఁ గొనుచు - తనతమ్ముఁడును దాను దల్లు లందఱును
ననువుగాఁ జతురంతయానంబు లెక్కి - వెనుక రా భరతుఁ డవ్విధమునఁ గదలి
పోయి గంగాతీరమున దండు విడియ - నాయతభుజశీలుఁ డగుగుహుం డెఱిఁగి
కడఁగి రామునిమీఁదఁ గైకేయికొడుకు - నడచుచున్నాఁడు సేనలతోడ ననుచు1440
నలవుమైఁ గోపించి నావ లాగించి - బలములతో వచ్చి భరతుని కనియె.
“భరత! రాముఁడు రాజ్యపదవి నీ కిచ్చి - యరుదుగా మునివృత్తి నడవుల నుండ
నీవు సేనలఁ గూడి నిజశక్తి మెఱసి - పోవుచున్నాఁడవు పోలునే నీకు?
నేను రామునిబంట నే నంప నిన్నుఁ - బోనీను నీబలంబుల సంహరింతు.
నడరి నీతోడఁ బోరాడి ప్రాణములు - విడిచిన మఱి రామవిభునిపైఁ బొమ్ము"
అని రోషమున గుహుఁ డాడువాక్యములు - విని భరతుఁడు నవ్వి విమలుఁడై పలికె.
“బరమాత్ముఁ డగురాముఁ బ్రార్థించి తెచ్చి - పరఁగ నయోధ్యకుఁ బట్టంబు గట్టఁ
బోవుచున్నాఁడ నాబుద్ధిలో నొండు - భావించి నీ విట్లు పలుకంగవలదు"
అని యన నాతని నక్కునఁ జేర్చి - తనమది పొగుల నాతని చిత్త మెఱిఁగి
యనురక్తి భరతేశునడుగుల కెఱఁగి - యనువమవన్యంబు లైనవస్తువులు1450
కని దనియఁగఁ బెక్కుకానుక లిచ్చి - కొనిపోయి గుహుఁడు కాకుత్స్థుండు తొల్లి
విడిచినచోటున విడిచి, సంప్రీతి - జడలుగట్టినచోటు చనిచని, చూప
జనులును మునులును సచివులు దానుఁ - గనుఁగొని భరతుండు కడుశోక మంది
సీత రాముండును జేరి పరుండ - నాతతతృణశయ్యలందుఁ గన్పడెడు
తరుచైనకనకవస్త్రములచిహ్నములు - పొరిఁ గనుఁగొని మదిఁ బురపురఁ బొక్కి
ఘనశోకమును బొంది కడుదీనుఁ డగుచు - మును రాఘవుఁడు జటల్ మొనసి ధరించె
నెక్కడ నని భరతేశ్వరుం డప్పు - డక్కడ కేమును ననువుగా జటలు
పనుపుచు మఱి మఱ్ఱిపాలు దెప్పించి - తనతమ్ముఁడును దాను ధరియించె జడలు.
భరతుండు మఱునాఁడు బ్రాహ్మికకర్మ - పరుఁడునై గుహుఁడు రాఁ బన్నించినట్టి
యేనూఱుబలునావ లెక్కి వేర్వేఱ - దాను దల్లులు మునుల్ తగ మంత్రివరుల1460
సకలసేనలుఁ గూడ జాహ్నవి దాఁటి - యకళంకుఁ డగు గుహు నపుడు తోడ్కొనుచు

నతఁడు చూపినత్రోవ నటఁ బోయిపోయి - క్రతుహోమతతధూమకబళితవ్యోమ
కృతకాంబుదస్తోమకేవలముదిత - కృతలాస్యవిపినబర్హిణబర్హజాల
రచితాంతరాంతరరత్నవిచిత్ర - ఖచితతోరణపదక్రమము నై యొప్పు
నాభరద్వాజసంయమియాశ్రమమున - నాభరతుఁడు పోయి యనతిదూరమునఁ
జతురంగబలములఁ జతురత నిలిపి - యతులపుణ్యాత్మకుం డగుభరద్వాజుఁ

భరతుఁడు భరద్వాజాశ్రమంబుఁ జేరుట

గని భక్తితో నమస్కారము ల్సేయఁ - గని యమ్మహాముని కడు నల్గి పలికె.
"భరత! యీచతురంగబలములఁ గొనుచు - భరితసన్నాహసంభ్రముఁడవై నీవు
కడుశాంతవృత్తి రాఘవుఁ డరణ్యములఁ - బడియుండ నాతనిపైఁ బోవ నేల?"
ననుచున్నమునికోప మంతయు నెఱిఁగి - వినతుఁడై భరతుండు వెఱచుచుఁ బలికె1470
“జానకీవల్లభ! సకలరాజ్యంబు - పూనుము నీ వని పోయెదఁ గాని,
యొండుభావమునఁ బో మోమునినాథ! - యొండుగాఁ దలఁపకు ముల్లంబులోన”
ననిన సంతోషించి యాముని వలికె - “ననఘాత్మ! నీవు నీ యఖిలసైన్యమును
మనమార నాయాశ్రమమున నేఁ డుండి - వినుతి మే మొనరించువిం దారగింపు"
మని విశ్వకర్మను నటకు రప్పించి - "ఘనచిత్రపురి యొండు గల్పించి యందు
వారు వీ రన కెల్లవారికిఁ దగిన - మేరల నిండ్లు నిర్మింపు మీ” వనిన
నైదుయోజనముల నతఁ డొక్కపురము - భూదేవిచరణనూపురము నిర్మించి
నందుఁ గాంచనమయం బౌ నొక్కరాజ - మందిరం బమరెఁ; దన్మందిరంబునను
శ్వేతాతపత్రోరుసింహాసనమునఁ - జాతురి నొకసభాసదన మింపొందె
నప్పుడు మునియాజ్ఞ నట భరతుండు - విప్పైనగృహము ప్రవేశించి యందు1480
సింహాసనము గాంచి శ్రీరామనృపతి - సింహాసనం బంచుఁ జేతులు మొగిచి
యాసమీపంబున నపు డొక్కపీఠి - నాసీనుఁడై మిత్రు లందఱు గొలువ
నున్నచో మునియాజ్ఞ నొక్కట వచ్చి - కిన్నరగంధర్వఖేచరాంగనలు
నచ్చట నచ్చర లాటలు పాట - లచ్చెరువుగఁ జూపి రతనిసన్నిధిని
నీరీతి సకలజనావళి యిండ్ల - నారూఢి వెలసె నాట్యప్రసంగములు
నిలమీఁద దివిమీఁద నేయేవిశేష - ములు కల వన్నియు మునియాజ్ఞ వచ్చె.
జానపదు ల్పౌరజనము లందఱును - స్నానముల్ కావించి చలువలు గట్టి
మందారపుష్పదామంబులు పూని - చందనం బలఁది భూషణములు పెట్టి
వేవేలతెఱఁగుల వింతగా వేల్పు - టావు చతుర్విధాహారంబు లొసఁగఁ
బరితృప్తులై దివ్యభామలు దమకు - సురతవిశేషముల్ సొక్కుచుఁ దెలుపఁ1490
జన్మసాఫల్యంబు సమకూరె ననుచుఁ - దన్మయావస్థలఁ దగిలి గ్రీడింప
నమ్మునియాశ్రమం బటు చూడ నొప్పె - నిమ్ముల నాస్వర్గ మేవగించుచును

ఈరీతి భరతేశుఁ డెల్లసైన్యములు - నాఋషిఁ బొగడుచు నారాత్రి దీర్చి
మఱునాఁడు పురము తన్మందిరావళులు - తెఱగంటిచెలులు నదృశ్య మౌటయును
భరతుఁ డత్యాశ్చర్యభరితుఁడై యుండి - వరతపోనిధి భరద్వాజునిఁ జేరి
ప్రణమిల్లి “మీతపోబలమహత్త్వములు - ప్రణుతింపఁ దరమె యాపరమేష్ఠికైన
నే నింక రఘురాము నినకోటిధాముఁ - గానఁ బోయెద” నంచుఁ గన్నతల్లులను
నవ్వేళ మ్రొక్కింప నతఁడు "వీ రెవ్వ - రెవ్వరు వేర్వేఱ నెఱిఁగింపు" మనుడు
“ధీరాత్మ నృపు పెద్దదేవులై యెల్ల - వారిలో వాసియు వన్నెయుఁ గాంచి
కడుపు చల్లఁగ రాముఁ గాంచియు వగల - నుడుకుచున్నది తద్వియోగాగ్నిశిఖలఁ1500
బరిచితజనసాఫల్య కౌసల్య; - పరికింపు మిదె మునిపతిసార్వభౌమ
కౌసల్యసతివామకర మంటఁ బట్టి - కైసేఁత లుడిపోయి గతపుష్పకర్ణి
కారశాఖయుఁ బోలి కై వ్రాలియున్న- యీరామ శ్రీరాము నెడఁబాయలేని
యాలక్ష్మణునిఁ గన్నయట్టి పుణ్యాత్ము - రాలు సుమిత్ర; పరాకు! మునీంద్ర
యేతల్లికై కాన కేగె మాయన్న? - యేతల్లికతమున నీల్గె మాతండ్రి?
యేతల్లికోర్కి నన్నింతకుఁ దెచ్చె? - నీతల్లి మాతల్లి హితపుణ్యపాక
కైకఁ గన్గొను” మంచు గద్గదకంఠుఁ - డై కడపట శోక మగ్గలంబైన
నూరక యున్నచో నూరార్చి యతని - నాఋషి భావికార్యముఁ జూచి పలికె
“యీకైక లోకైకహితము గావించె - మీ కెల్ల తెల్లమౌ నిటమీఁద" ననుచు
మఱి రాముఁ డున్నట్టిమార్గంబు దెలిపి - తెఱఁగొప్ప నమ్మౌని దీవింప వెడలె.1510
సింధురబృంహితసేనానులాప - సైంధవహేషితస్యందననేమి
రవములకళికి యరణ్యమృగాళి - తివిరినభీతి నల్దెసలకుఁ బాఱ
బలరణోద్ధూతవిపాంసుసంఘాత - మలినీకృతాదిత్యమండలుం డగుచు
నాచిత్రకూటాద్రి కర్థితో భరతుఁ - డేచి సేనలుఁ దాను నేగుచో నంత
నటఁ జిత్రకూటాద్రియందు రాఘవుఁడు - కుటిలకుంతల సీతఁ గూడి మోదమునఁ
“గనుఁగొంటివే యిన్నగంబు బింబోష్ఠి - కనుదమ్ములకు విందు గావించె మనకు
నిన్నగమహిమఁ దా నెన్నఁగ వశమె? - పన్నగపతికైన భామాలలామ!
గుఱుతైన సెలయేటిఘుమఘుమధ్వనులు - ఉఱుము లటంచుఁ బెల్లుబ్బి నీకురులు
పురడింపఁ దనగొప్పపురి విచ్చి నెమలి - పొరిఁబొరి యాడెడుఁ బూఁబోణి చూడ
కాంతరో! యీచెంచుకాంతల కంటె - దంతికుంభంబులు తమచన్నుఁగవకు1520
నెన వచ్చు టె ట్లని యిభకుంభదళన - మొనరించి తన్మణు లోప్పఁ దాల్చెదరు
దివ్యుల సంకేతదేశంబు గాన - దివ్యవాసనలు సంధించె నీకోన
పదతలాలక్తకభాసురంబైన - పొగఁ జూడ గంధర్వభోగగేహంబు
కిన్నరకంఠి! యీగిరిగహ్వరంబు - కిన్నరకిన్నరీగీతసద్గోష్ఠి

కలకంఠరవసహకారపల్లవము - కలకంఠి! యీసహకారంబుఁ జూడు;
పరిపరివిధముతోఁ బరువంపువిరుల, పరిమళంబులు గదంబముగఁ గూర్చుచును
మలయానిలుండు కోమలయానలీల - మలయుచున్నాఁ డిదె! మనపైన నబల!
యల్లదె! చూచితే? హల్లకనికర - ఫుల్లకైరవకుంజపుంజరంజితము
సాలతమాలరసాలతక్కోల - తాళహింతాలకుద్దాలకూలములు
అమలినపులినమధ్యాసనాసీమ - సముచితమునిబృందసందీప్తమైన1530
మందాకినీనది మనకన్ను లలరె - మందయానవిలాసమథితమరాళ"
యని యని పలుకుచు నవనీరుహములఁ - గనుపట్టు బొదరిండ్ల ఘనకందరముల
శైలశృంగంబుల సానుదేశముల - నోలి వినోదించుచున్నచోఁ గడగి
బలువిడి చనుదెంచు భరతసైన్యముల - కలకలస్వనము లాకర్ణించి బిట్టు
కలఁగి నల్గడఁ బాఱు కరివరాహాది - బలమృగంబులఁ జూచి బలధూళిఁ జూచి
"యిట ధూళి దివిఁ బర్వ నేమి కారణమొ?- యటఁ బోయి యరసి ర"మ్మనిన లక్ష్మణుఁడు
వేవేగ నొకమహావృక్షాగ్ర మెక్కి - భావించి యుత్తరభాగంబునందు
బలములఁ బొడఁగాంచి భానువంశజుల - బలుబిరుదులతోడఁ బడగలు గాంచి
యిచ్చలో భరతేశుఁ డిట రాముమీఁద - వచ్చుచున్నాఁ డని వడి నిశ్చయించి
పటువజ్ర మద్రిపైఁ బడుభంగి దోఁప - జటులసత్త్వమున వృక్షము డిగ్గ నురికి1540
వారక రోషదుర్వారుఁ డై వచ్చి - యారామవిభుఁ జూచి యనియె లక్ష్మణుఁడు.
“అడవికి నిన్నుఁ బోనడచి నీరాజ్య - మడరి యంతయుఁ గొని యంతటఁ బోక
ఘనశక్తి నీమీఁదఁ గైకేయికొడుకు - చనుదెంచుచున్నాఁడు సబలుఁడై నేఁడు
యదె చూడు! కోవిదారాదిధ్వజంబు - నదె చూడు భటుల వీరాలాపములును
శరచాపకవచముల్ సరిఁ బూని నీవు - భరతుని కెదురుగా బలువిడి నడువు
నిలువుము కాదేని నీవు సీతయును - దొలఁగుము నీశాంతి తుది నింతఁ జేసె!
నే నింక సైరింప నిట వచ్చె నేని - వీనిఁ జంపెద” నన్న విని రాముఁ డనియె.
“నాకుఁ దమ్ముఁడ వయ్యు నాతోడఁ బుట్టి - నీ కిట్టియవినీతి నీకేలఁ బుట్టె?
భ్రాతృవత్సలమూర్తి పరమపావనుఁడు - నీతికోవిదుఁడు మానితధర్మపరుఁడు
భరతుండు నీకంటె భక్తుండు నాకు - భరతునిదెస నొక్కపాపంబు లేదు1550
మరల నయోధ్యకు మగుడఁ బ్రార్థింపఁ - జనుదెంచుచున్నాఁడు సందేహ ముడుగు
కడవకు” మనుఁడు రాఘవునాజ్ఞపెంపు - కడవ భీతిల్లి లక్ష్మణుఁ డూరకుండె.
భరతేశుఁ డంతటఁ బౌరుల హితుల - దొరల సమస్తయోధుల నొక్కచోట
విడియించి తల్లుల వెనకఁ దోడ్తేరఁ - గడక వసిష్ఠునిఁ గట్టడచేసి
గురుభక్తి సూతుండు గుహుఁడు తోడుగను - నరిగి తమ్ముఁడు దాను నగ్గిరి నెక్కి
వరుస నయ్యడవి త్రోవలు తెలియుటకుఁ - గరమర్థి సౌమిత్రి గట్టినయట్టి

గుఱుతులు కొన్ని కన్గొనుచు నల్గడల - నెఱిఁ బరికించుచు నిఖిలాస్త్రశస్త్ర
జాలపాలితనూత్నశాలాంగణములఁ - జాలఁజెన్నగు పర్ణశాల కేతెంచి

భరతుఁడు మునివేషధారులైన రామలక్ష్మణులఁ జూచుట

మునివేషమునఁ జాల ముద మందు రాముఁ - గనుఁగొని యాత్మలోఁ గడఁగి శోకించి
"పొలుచు కాంచనగృహంబుల నుండువాఁడు - జగతిపైఁ బూరిసెజ్జను నున్నవాఁడు1560
పొగ డొందు పూలపాన్పున నుండువాఁడు - లలి దూలి పర్ణశాలల నున్నవాఁడు
నెఱసి కిరీటంబు నెఱిఁ దాల్చువాఁడు - తఱుచైన జడ లర్థిఁ దాల్చియున్నాఁడు
నోలి రాజులు గొల్వ నుండెడివాఁడు - లోలత మృగములలో నున్నవాఁడు
మేలిచన్దనమును మెయిఁ బూయువాఁడు - ధూళిధూసరితుఁ డై తూలియున్నాఁడు
మొనసి దివ్యాంబరంబులు పూనువాఁడు - మునివృత్తి వల్కలంబులు గట్టినాఁడు
రసరసాన్నములను మెసవెడువాఁడు - కసరుఁగాయలఁ బ్రొద్దు కడపుచున్నాఁడు
చూచితే శత్రుఘ్న! శుభమూర్తి రాముఁ - డీచందమునఁ దుఃఖ మీఁదుచున్నాఁడు
కైకేయి పాపంపుఁగడుపునఁ బుట్టి - యీకష్టదుర్దశ నేఁ జూడఁగలిగె"
ననుచుఁ దముఁడుఁ దాను నారామవిభునిఁ - గని మ్రొక్కుటయు వారిఁ గౌఁగిటఁ జేర్చి
కన్నుల హర్షాశ్రుకణములు నొరుగ - వెన్నులు నివిరి భావించి దీవించె.1570
అహిమాంశుకులునకు నాసుమంతుండు - గుహుఁడు మ్రొక్కిరి భక్తి కొనసాగ నపుడు
ధరణిజకును సుమిత్రాతనూజునకు - భరతశత్రుఘ్నులు ప్రణమిల్లి కొలువఁ
గుశపీఠముల నిల్వఁ గోరి రాఘవుఁడు - దశరథుసేమంబు తల్లులశుభము
పలుమాఱు నడుగుచు “భరత! నీ వేల- యిల యేల కింతద వ్వేగుదెంచితివి?
భూతలాధీశుపంపున రాజ వగుచు - నీతితోఁ జేయుదే నీవు రాజ్యంబు
దశరథేశునకు సత్యప్రకాశునకు- విశదపుణ్యునకుఁ గావింతువే పూజ?
తల్లుల నెల్ల నాదర ముల్లసిల్ల - నుల్లంబు చల్లఁగా నూఱడింపుదువె?
కోవిదు మత్కులగురుఁ దపోనిష్ఠు - నావసిష్ఠు గరిష్ఠు నర్చించి నీవు
అగ్నిహోత్రముల సంధ్యాకాలనియతి - భగ్నంబు గాకుండఁ బాలింతె నీవు
సుజనులౌ మంత్రుల చొప్పెల్ల దెలిసి - విజయంబు నామంతవిధి యెఱుంగుదువె?1580
యపరరాత్రుల లేచి యర్థచింతనము - నిపుణతఁ జేయుదె నీవు నిత్యంబు?
నరసి యుత్తమమధ్యమాధమజనుల - వెరవుతోఁ బని గొందువే తగినట్లు?
తనవారియెడ నైన దగవున దండ - మనురక్తిఁ జేయుదె యపరాధ మెఱిఁగి?
మతిమంతు సకలసమ్మతు స్వామిహితుని - వితతవిక్రము సైన్యవిభుఁ జేసినావె?
కొలిచినవారికిఁ గోరి జీతములు - నిలువఁ గాకుండ నిచ్చలు నొసంగుదువె?
చారులవలన రాష్ట్రములవర్తనము - వైరులతెఱఁగు సర్వము నెఱుంగుదువె?
జాలిఁ దూలెడి పేదసాదల మొరలు - వాలాయముగ విందువా గర్వ ముడిగి?

యర్మిలి వర్ణాశ్రమాచారవిహిత - ధర్మంబు లరయుదె తడఁబడకుండఁ?
జోరులవజారుల సుడియంగనీక - వారల దండింతె వదలక పట్టి?
చతురంగబలముల సన్నాహపటిమ - నతియుక్తిఁ జూతువె యప్పటప్పటికి?1590
ధనధాన్యవస్తుసద్భటసమేతముగ - మునుపుగాఁ గడిదుర్గముల నుంచినావె?
యన్యాయములు సేసి యర్థముల్ గొనక - మాన్యతఁ బ్రోతువె మఱికాపుజనుల7
నర్థలోభమున విప్రాగ్రహారములు - నర్థ మెత్తవు గదా యరవీస మైన?
నెపుడు గోబ్రాహ్మణహితము గోరుచును - నిపుణుండవై ధర్మనిష్ఠ నుండుదువె
శక్తిత్రయంబును షడ్గుణంబులును - శక్తిపంచాంగముల్ చతురుపాయములు
పదునాల్గురాజపాపంబులు దెలిసి - సదయుఁడై మనుధర్మశాస్త్రసంగతిని
దేవతాపితృమహీదేవతాపూజ - గావించి స్వర్గంబుఁ గాంచు భూవిభుఁడు
నీవును నారీతి నీతి రాజ్యంబు - గావింతువే" యంచు కాకుత్స్థుఁ డడుగఁ
గరములు మొగిచి గద్గదకంఠుఁ డగుచు - భరతుండు రామభూపతి కిట్టు లనియె
“నీధర్మసరణి నా కేదియుఁ దెలియ - దోధర్మనిపుణ యింకొకవార్త వినుము1600
నృపకులాధీశ్వర! నిన్నుఁ గానలకుఁ - గృపమాలి పిలిచి కైకేయి పొమ్మనినఁ
దడయక మీ రిటు తాపసవృత్తి - నడవికి విచ్చేయ నది యాది గాఁగ,

దశరథునిమృతిని భరతుఁడు తెల్పుట

నలతలఁ దూలి యేడవనాఁడు మిమ్ముఁ - దలఁచుచు మృతుఁడయ్యె దశరథేశ్వరుఁడు
ఏనును పితృమేథ మెల్లను జేసి - కానల మీరుండఁ గానవచ్చితిని."
అనుపల్కు నిర్ఘాత మై వచ్చి రామ - జనపతి మూర్ఛిల్లి జగతిపై వ్రాలె;
మేదినీసుతయు సౌమిత్రియుఁ దూలి - మేదిని వ్రాలిరి మృతు లైనపగిది,
నొలసినధృతి రాముఁ డొక్కింతఁ దెలిసి - పలుమాఱు విలపింప భరతుఁ డిట్లనియెఁ
"గృతమతి వయ్యుఁ బ్రాకృతునిచందమున - నతిశోకమును బొంద నగునయ్య నీకు?
దేవ లక్ష్మణుఁడు వైదేహియు మీరు - వేవేగ దశరథోర్వీనాథమణికిఁ
బరలోకవిధు లెల్ల భక్తితోఁ జేయుఁ - డరయంగ నది యుక్త" మనిన రాఘవుఁడు610
మందాకినికి వచ్చి మది నిష్ఠ వెలయ- నందుఁ గృతస్నానుఁ డై తండ్రి కపుడు
మొనసి తిలోదకములు వోసి వగలు - పెనఁగొన మఱి గారపిండిచే బుణ్య
ధనుఁ డర్థిఁ బిండప్రదానము ల్చేసి - ఘనతరశోకసంకలితుఁ డై మగుడి
సన్నుతగతిఁ బర్ణశాల కేతెంచి - యున్నచో రఘురాముఁ డున్నసన్నిధికిఁ
బౌరవర్గముతోడ బంధులతోడఁ - జారువర్తనులైన సచివులతోడ
ఘనుఁడు వసిష్ఠుండు కౌసల్య మొదలు - జననులఁ దోడ్కొని చనుదెంచుటయును
నూనినశోకాగ్ను లొలుక రాఘవుఁడు - తాను సీతయు సుమిత్రాతనూజుండు
వారియంఘ్రులమీఁద వ్రాలి శోకింప - వారును శోకింప వారించె నంత

నావసిష్ఠమునీంద్రుఁ డమలవాక్యముల - నావేళ కౌసల్య యవనినందనను
వనవాసకలిత వివర్ణాంగిఁ జూచి - తనమది విధిఁ దూఱి తద్దయుఁ బొగుల1620
గిరిమీఁద వర్తించు కిన్నరయక్ష - గరుడోరగామరకాంతలు వచ్చి
“రామునిసతి దశరథరాజుకోడ - లిమ్ముగ జనకమహీపాలుపుత్త్రి
వివిధసంకటముల వేగుచున్నదియు - భువిఁ జోద్యములు గావె పొలఁతి యీవిధికి"
నన సీతఁ బేర్కొని యారామచంద్రుఁ - డనఘుఁ డైన వసిష్ఠునడుగుల కెఱఁగి
జననులఁ జుట్టాల సచివుల హితుల - మునులను గుశపీఠముల నుండఁ బనిచి
తనతమ్ముఁడును దాను దర్భాసనములు - జనలోచనోత్పలచంద్రుఁ డై యుండె,
నావేళ భరతుని యాకృతిఁ జూచి - "యోవత్స! జడలును నురువల్కలములు
నీ వేల తాల్చెదు! నృపునాజ్ఞఁ బూని - వేవేగ జనమహీవిభుఁడ వైయుండు"
మనిపల్కుటయు రామునాననాంబుజము - గనుఁగొని భరతుండు కరములు మొగిచి
దేవ! రాఘవ! కైక ధృతి దూలి మిమ్ము - భావింపనేరక పాపంబు చేసి,1630
యడవుల నుండు పొ మ్మన్నమాటలకుఁ - దడయక చనుదేరఁ దగునయ్య? మీకు?
మిముఁ బాసి దశరథమేదినీపతియు - నమరలోకంబున కరిగె నీఘోర
పాపంబు మాతల్లి పచరించె నరక - కూపకోటుల నింకఁ గూలక యున్నె
యేను మీదగురాజ్య మిమ్ములఁ బూనఁ - గా నేర నాచేతఁ గాదు భూనాథ!
నీ వయోధ్యకు నింక నేఁడె విచ్చేసి - పావనమతితోడఁ బట్టంబుఁ బూను
వల్లభు నెడఁబాసి వగలఁ బెల్లెడలు - తల్లుల నూరార్చి తక్కినహితుల
సచివులఁ జుట్టాల సకలపౌరులను - సుచరిత్ర కృపతోడఁ జూచి పాలింపు
నన్ను నీబంటు మన్ననఁ జేసి నాదు - విన్నపం బాలింపవే దయామూర్తి!"
యని పాదముల వ్రాలి యటులేవకున్న - తనదుతముని నెత్తి తగఁగౌఁగిలించి
"భరత! నీ విది యేమి బాలుండ వైతి - కరుణఁ బల్కెదు ధర్మగతిఁ దప్పనాడి1640
యాకైక నేల పోనాడెదు? తండ్రి - పోకకు నీ వేలఁ బొగిలె దీవేళ?
ఢాకతో నదిని గాష్ఠంబు కాష్ఠంబు - జోకమైఁ బాసిన చొప్పు దీపింపఁ
బుత్త్రమిత్రకళత్రములు వాయు డాయు - మైత్రి ఋణానుసంబంధరూపములు
నవనిపైఁ బుట్టిన యప్పుడే చావు - ధ్రువము జీవున కని రూపింప నరుఁడు
తనకులోచిత మైన ధర్మమార్గమున - మనినవాఁ డిహపరమాన్యుఁ డై యుండుఁ
గావున మనతండ్రి కమనీయసత్య - భావుఁడై నీతితోఁ బ్రజలఁ బాలించి
ఘనయాగదానసత్కారముల్ పెక్కు - లొనరించి రాజ్యసౌఖ్యోన్నతి మించి
మనవంటితనయుల మనమారఁ గాంచి - జను లెల్లఁ గొనియాడ స్వర్గస్థుఁ డయ్యె
నతనికై వగచుట యనుచితం బింక - నతనివాక్యము మన మటు చేయఁ దగదు
పితృవాక్యకరణంబు ప్రియధర్మ మందు - సుతునకు నటు సేయు సుతుఁడు విశ్రుతుఁడు1650

వనములఁ బదునాల్గువర్షముల్ నన్ను - ఘనరాజ్యభోగముల్ గైకొని నిన్ను
నుండఁ గట్టడజేసె సుర్వీకుఁ డట్ల - యుండుద మిందుకు నొండాడవలదు.”
అని తెల్పుచో నంత నర్కుండు గ్రుంకె - ననుపమప్రీతిమై నారాత్రిఁ దీర్చి
మఱునాఁడు సంధ్యాసమాధు లొనర్చి - మఱి వసిష్ఠాదులు మంత్రివర్గములు
విశదంబుగాఁ బరివేష్టించి కొలువఁ - గుశపీఠమున రఘుకుంజరుఁ డుండె.
నాసభామధ్యంబునం దుండి భరతుఁ - డాసమయంబున హస్తము ల్మొగిచి
"దేవ! మీయానతి తెఱఁగున నీతి - భావించి పితృవాక్యపద్ధతిఁ బుడమిఁ
గైకొంటి నాభూమి కడపట నేను - మీ కిత్తు నందు కేమియు ననవలదు.
సర్వసర్వంసహాచక్రభారంబు - పర్వి తాల్పఁగ ఫణిపతి యోపుఁగాక!
యసల డింపక జలవ్యాళ మెట్లోపు - వసుధేశ! యే నట్టివాఁడ; బాలుఁడను.1660
ఈధారణీభార మేడ? నే నేడ? సాధురక్షణ మేడ? చర్చించి చూడ?
బాలార్కుచే నొప్పు ప్రథమాద్రియందుఁ - బోలింప మిణుగురుపురు గున్నయట్లు
శ్రీనిధి నీ వుండుసింహాసనమున - నే నుండఁగను నట్టులే భూమిప్రజకుఁ
గావున మౌనిలక్షణములు మాని - నీ వయోధ్యకు వచ్చి నీతి వహించి
యెల్లవారలకోర్కు లీడేర రాజ్య - మెల్లఁ బాలింపు మిం కేమియు ననక,
నొనరు నీ విటు చేయ నొల్లవై తేని - విను మేను నీయొద్ద విడుతుఁ బ్రాణములు;
కావున సౌమిత్రిగతి నిన్నుఁ గొలిచి - కాకుత్స్థతిలక యిక్కడ నుండువాఁడ”
నని దర్భశయనుఁడై యవనిపై నున్న - యనుజన్ము నెత్తి యిట్లనియె రాఘవుఁడు.
"ఇది యేమి భరత? నీ వి ట్లాడఁ దగునె? - మదిఁ దలపోయవో మనతండ్రియాజ్ఞ?
దశరథేశునకు మీతల్లిని మున్ను - విశదంబుగా నిచ్చువేళ మీతాత1670
నాకూఁతునకుఁ గల్గు నందను నఖిల - భూకాంతుగా నీవు పూన్పుమీ యనుచు
నమ్మిక వడసి వెన్కను బెండ్లి చేసె - నమ్మాటపట్టున నమరదైతేయ
యుద్ధంబులో విభుం డొసఁగినవరము - బుద్ధిఁ దప్పక కైక భూమీశు నడిగె.
ధారణి నీకుఁ గాంతారంబు నాకుఁ - గోరిన దశరథక్షోణిపాలకుఁడు
సత్యంబు దప్ప కీజాడ గావించె - నిత్యకీర్తులు గాంచి నెగడె నిందందు!
మనమును మనుజేంద్రుమాట పాటించి - ఘనకీర్తిసుకృతముల్ గైకొంద మెలమి;
నరుగఁడే గయ కొక్కఁడైన కన్యకను - బరఁగ దానము చేసి వఱలఁడే యొకఁడు
విడువఁడే యొకఁడైన వృషభ మటంచుఁ - గొడుకులఁ గాంచుట కోరి పితాళ్లు
ధాత్రిఁ బున్నరకసంత్రాత యౌకతనఁ - బుత్త్రుఁడై యొప్పు నీపుణ్యంబు లెఱిఁగి
యిరవందఁ దండ్రి పల్కిటు పేయకున్న - నరయఁ దండ్రులమాట లవి యెట్లు సాగు!1680
ధర "యథా రాజా తథా ప్రజా" యనెడు - నరుదారుసామెత నరుఁడు దా నరుగు
వరబుద్ధిఁ గైకొన్నవ్రతము నిండించి - యరుదెంచె దేను నీవాగ్రహం బుడుగు

నామాట లాలింపు నాపంపుమీఁద - భూమికిఁ బతి గమ్ము పురి కింకఁ బొమ్ము.”
అనిన రావణుఁ డింక నాజిలోఁ గూలు - నని నిశ్చయముఁ జేసి రందున్నమునులు.
సురలు దిగ్వరులు భాసురధర్మనిరత - భరత! రామునిమాట పాటింపు మనిరి.

జాబాలి యనుముని శ్రీరామునకు హిత ముపదేశించుట

యప్పుడు జాబాలి యనుమౌని రాముఁ - దప్పక కనుఁగొని తగవేది పలికె.
“రామ! యి దేమి నిరర్థకబుద్ధి - నేమించి మునిపోలె నృపవేష ముడిగి
రాజోపభోగమౌ రాజ్యంబు విడిచి - యీజాడ నుండుట కేమి కారణము?
యెక్కడి తలిదండ్రు? లెక్కడి సత్య? - మెక్కడి సుతధర్మ? మిది యెల్ల కల్ల;
తలిదండ్రు లొండొరుల్ తమసౌఖ్యమునకు - కలయుచో శుక్లరక్తము లైక్య1690
యోజఁ బిండాకృతి నుదయించె నరుఁడు - బీజమాత్రము తండ్రి పెక్కులై యింక
నిమురుక నారిపోయినదీపమునకుఁ - జమురు వోసినయట్టు చచ్చినయట్టి
వారికిఁ బరలోకవైదికకర్మ - మూరక జనులు సేయుటయు వ్యర్థంబు,
గావున నామాట గైకొని రామ! - నీ వయోధ్యకు వచ్చి నృపుఁడవై యుండు."
మని యిట్లు జాబాలి యాడువాక్యములు - విని కోపమున రఘువీరుఁ డిట్లనియె.
“నిట్టి నాస్తికబుద్ధి యెవ్వరి కైనఁ - బట్టి బోధింపు జాబాలి మునీంద్ర
మాకు మాపెద్ద లేమర్యాద నడచి - రాకైవడి మెలంగ నదియె సమ్మతము.
సత్యమూలంబులు సకలధర్మువులు - సత్యంబుకంటె నెంచఁగ ధర్మ మెద్ది?
యట్టిసత్యము దప్ప కనఘ! మాతండ్రి - పట్టినధృతి నన్నుఁ బనిచెఁ గానలకుఁ;
గాన నాతనియాజ్ఞ గడచినఁ బుణ్య - హీనుండు నాకన్న నితరుండు గలఁడె?1700
సత్యంబు ధర్మంబు శమమును దమము - నిత్యభూతదయయు నీతివిక్రమము
ప్రియవాక్యమును దేవపితృప్రపూజనము - రయ మొప్ప స్వర్గమార్గము లండ్రు బుధులు
ఇవి యెల్లఁ గల్లగా నీవు బోధించి - తవు నవు నీ వెట్టి యగ్రజన్ముఁడవు?
ని న్ననఁ బని యేమి? నిన్ను నాస్తికుని - మన్నన నరసిన మాతండ్రి ననుట”
యని రామవిభుఁ డాడునట్టి వాక్యములు - విని ప్రీతి జాబాలి వెండియు ననియె.
“నన్ను నాస్తికునిగా నరనాథచంద్ర! - యెన్ని తయోధ్య కెట్లేని విచ్చేసి
భూమి యేలుదు వను బుద్ధి నిట్లంటి - రామ! యోర్వు" మటంచుఁ బ్రార్థన చేసె.
నంత వసిష్ఠసంయమి సూర్యవంశ - మంతయు నిక్ష్వాకుఁ డాదిగా నెన్ని.
“యనఘ! మీకులమున నగ్రజు లుండ - ననుజుండు రా జౌట నరసిన లేఁడు;
కావునఁ బెద్దలక్రమమున నీవు - భూవలయం బెల్లఁ బూనుట లెస్స1710
యెంతైనఁ బితృవాక్య మే దాఁట ననుచు - నింతగా నీశ్చయం బిట్టిద యేని?
యాదట నినుఁ గొల్చినట్ల నీదైన - పాదుకాయుగళంబు భరతుండు గొలిచి
నెమ్మది నుండెడు నీపాదుకంబు - లి”మ్మన్నఁ దల్లులు హితులు నాశ్రితులు

పౌరులు మంత్రులు బాంధవు లప్పు - “డోరామ! యిటు సేయు టుచిత" మటంచుఁ
బలుకంగ వేవేగ భరతుండు హేమ - విలసితపాదుకాద్వితయంబు రాము
ముందఱ నిడిన సంఫుల్లారుణార - విందపల్లవగర్భవిభవభేదములు
యతివధూతిలకశాపాపనోదములు - శ్రుతిశిరోభవనవిశ్రుతవినోదములు
తనదుపాదుకలు సంతతసనకాది - మునివివాదములు రాములు మోపి యొసఁగఁ
జేకొని యవిరెండు శిరమునఁ దాల్చి - కైకేయికొడుకు రాఘవున కిట్లనియె.
నీవేషమున నేను నృపవేష ముడిగి - తావక పాదుకాద్వంద్వంబునందుఁ1720
బదిలంబుగా రాజ్యభారంబు మోపి - పదునాల్గువర్షముల్ పాలించువాఁడ
నామీఁద మీ రయోధ్యకు రాకయున్న - స్వామిపాదము లాన వహ్ని యేఁ జొత్తు."
నని పల్కి యన్నకు నతిభక్తి మ్రొక్క - ననుజుని దీవించి యక్కునఁ జేర్చి
తల్లుల నూరార్చి ధన్యు లౌ మౌని - వల్లభులను మంత్రివరుల బాంధవుల
నెల్లవారలఁ బ్రియం బెసఁగ వీడ్కొలుప - నుల్లంబులో శోక ముప్పొంగుచుండ
భరతుఁ డప్పుడు రాముపాదుకంబులకు - సరిప్రదక్షిణనమస్కారముల్ చేసి
పట్టంపుటేనుంగుపై నొప్పఁ దెచ్చి - పెట్టె లోకములెల్లఁ బ్రీతిఁ గీర్తింప,
ఛత్రచామరములు సరిదాల్చి పొలిచి - శత్రుఘ్నుఁడును దాను సద్భక్తిఁ గొలిచి
చెలఁగి నల్దిక్కుల సేనలు గొలువఁ - గులపవిత్రుఁడు చిత్రకూటంబు డిగ్గి
యిబ్భంగి భరతేశుఁ డింపార సరిగి - యబ్భరద్వాజుని యడుగుల కెఱఁగి1730
యతనితో నట్టివృత్తాంతంబు దెలిపి - యతఁ డంతఁ బనుప సైన్యంబులు దాను
నట పోయి గంగామహానది దాఁటి - యట శృంగిబేరంబునందు నాగుహుని
పటుయశోధనుని సంభావించి నిలిపి- యట పోయి మఱి యయోధ్యాపురిఁ జొచ్చి
తడయక నగరిలోఁ దల్లుల నునిచి - కడుమూలబలములఁ గాపుగాఁ బెట్టి
మణిలేని పెట్టియమాడ్కి నాకాశ - మణిలేని పగలింటిమాడ్కిఁ జూడ్కికిని
చతురపుణ్యుఁడు రామచంద్రుఁడు లేని - యతిశూన్య మగు నయోధ్యాపురిఁ జూచి
యాయతశుభశీలుఁ డందుండ రోసి - పోయి నందిగ్రామపురిని వసించి
పనివడి రఘురాముపాదుకాయుగళ - మున రాజ్యభార మిమ్ముల నావహించి
శ్రీరామునకుఁ బోలె సేవ సేయుచును - నారచీరలు జడల్ నవయుచుఁ దాల్చి
యారాఘవుని పునరాగమనంబుఁ - గోరుచు నతనిసద్గుణము లెన్నుచును1740
సరససజ్జనమంత్రిసమ్మతితోడ - భరతుండు మహియెల్లఁ బాలించుచుండె,
యిది యయోధ్యాకాండ మెల్లలోకముల - విదితమై బుధలోకవినుత మౌఁగాక!
అని యాంధ్రభాష భాషాధీశవిభుఁడు - వినుతవాక్యాగమవిమలమానసుఁడు
పాలితాచారుఁ డపారధీశరధి - భూలోకనిధి గోనబుద్ధభూవిభుఁడు
తమతండ్రి విఠ్ఠలధరణీశుపేరఁ - గమనీయగుణధైర్యకనకాద్రిపేరఁ

బనిబూని యరిగండభైరవుపేర - ఘనుపేర మీసరగండనిపేర
నాచంద్రతారార్క మై యొప్పు మిగిలి - భూచక్రమున నతిపూజ్యమై వెలయు
నసమానలలితశబ్దార్థసంగతుల - రసికమై చెలువొందు రామాయణంబు
పరఁగ నలంకారభావన ల్నిండఁ - గరమర్థి నయ్యోధ్యకాండంబుఁ జెప్పె
నారూఢి నార్షేయ మై యాదికావ్య - మై రసికానంద మై యలనాఁడు1750
నివ్వసుమతి నొప్పు నీపుణ్యచరిత - మెవ్వరు చదివిన నెవ్వరు వినిన
సామాదిబహువేదచయధామరామ - నామచింతామణి నవ్యభోగములు
పరహితాచారముల్ ప్రభువిచారములు - పరిపూర్ణశక్తులు ప్రకటరాజ్యములు
నిర్మలకీర్తులు నిత్యసౌఖ్యములు - ధర్మైకనిష్ఠలు దానాభిరతులు
ఆయురారోగ్యంబు లైశ్వర్యములును - బాయని శుభమును పాపక్షయంబు
వరపుత్త్రలబ్ధియు వైరినాశనము - సరినొప్పు ధనధాన్యచయసమృద్ధియును
నేవిఘ్నములు లేక నిండ్లలో నధిక - లావణ్యయుతులైన లలనలపొందు
కొడుకులతో నెప్డు గూడియుండుటయు - నెడగాక నాపద లెల్లఁ బాయుటయు
సమ్మదంబున బంధుజనులఁ గూడుటయు - నిమ్ములఁ గామ్యంబు లెపుడుఁ గూడుటయు
సతతంబు దేవతాసంతర్పణంబు - పితృగణతృప్తియుఁ బెంపారుచుండు1760
నిది మోక్షసాధనం బిది పాపహరము - ఇది దివ్య మిది భవ్య మిది శ్రీకరంబు
వ్రాసినవారికి వరశుభోన్నతులు - వాసవభోగాదివాసులఁ జేయు
నెందాఁక కులగిరు లెందాఁక తార - లెందాఁక రవిచంద్రు లెందాఁక దిశలు
ఎందాఁక వేదంబు లెందాఁక ధరణి - యెందాఁక భువనంబు లేపు దీపించు
నందాఁక యీకథ యక్షతానంద - సందోహదోహళాచారమై పరఁగు.1765

అయోధ్యాకాండము సంపూర్ణము

————