చన్ద్రాలోకము/చన్ద్రాలోకః
శ్రీరస్తు
చన్ద్రాలోకః
బుధరఞ్జనీనామక వ్యాఖ్యాసంగ్రహసహితః.
———
మఙ్గళమ్
| | పరస్పరతపస్సంపత్ఫలాయితపరస్పరౌ, | |
1. ఉపమాలఙ్కారః
| | ఉపమా యత్ర సాదృశ్యలక్ష్మీరుల్లసతి ద్వయోః, | 1 |
| | అమరీకబరీభారభ్రమరీముఖరీకృతమ్, | |
ఆథార్థాలఙ్కౌరాణాం మధ్యే ప్రధానత్వాత్ప్రథమముపమా నిరూప్యతే, సా చ సంక్షేపతో ద్వివిధా, పూర్ణా లుప్తా చేతి. తత్రోపమానోపమేయ సాధారణధర్మోపమావాచకానాం చతుర్ణాం ప్రయోగే. పూర్ణే త్యుచ్యతే. తేషామన్యతమానుపాదానే లుప్తేతి. తత్రతావదేకేన శ్లోకేన ఉపమా సామాన్యలక్షణోక్తిపూర్వకం తాముదాహరతి. ఉపమా యత్రేతి అత్ర ప్రథమార్ధం లక్షణమ్ ద్వితీయార్ధ ముదాహరణమ్. ఏవముత్తరత్రాసిప్రా చన్ద్రలోకే, సవ్యాఖ్యానే యశః పూర్వార్ధం లక్షణమ్. ఉత్తరార్ధం లక్ష్యమిత్యవగన్తవ్యమ్, లక్షణవాక్యం వ్యాఖ్యాయతే యత్ర ద్వయోః ప్రసిద్ధోపమానోపమేయయోస్సాదృశ్యలక్ష్మీరుల్లసతి సహృదయహృదయాహ్లాదిత్వేన చారుతరం సాదృశ్య ముద్భూతకయా భౌతి వృఙ్గ్యమర్యాదాం నినా స్పష్టం ప్రకాశకఇతి యత్. సా ఉపమేత్యధ్యాహారేణ యోజనా యత్తదోర్నిత్యసంబద్ధాత్. అథోదాహరణం వ్యాఖ్యాయతే హేకృష్ణ తే తవ కీర్తిః హంసీవ హంసాంగనేవ స్వర్గఙ్గాం ఆకాశగఙ్గాం అవగాహతే తస్యాం నిమజ్జతీత్యర్థః. తావత్పర్యంతం వ్యాప్నోతీతి యావత్. అత్ర కీర్తిహంస్యోస్సాదృశ్యస్య స్పష్టత్వాదుపమాలక్షణసంగతిః అత్ర హంసీ ఉపమానం, కీర్తిరుపమేయం. స్వర్గఙ్గావగాహనం సాధారణో ధర్మః ఇపశబ్ద ఉపమావాచక ఇతి చతుర్ణామప్యుపాదానాదియం పూర్ణోపమా.
ఉపమానమునకు నుపమేయమునకు సామ్య మెచ్చట నుండునో యచ్చట నుపమాలంకారము. ఓకృష్ణుఁడా! నీకీర్తి హంసవలె నాకాశగంగయందు మునుఁగుచున్నది. ఇచ్చట హంస యుపమానము కీర్తి యుపమేయము. ఈరెండింటికి సామ్య మభ్రగంగావగాహనము.
(లుప్తోపమాలఙ్కారః, తద్భేదాః.)
| | వర్ణ్యోపమానధర్మాణాముపమావాచకస్య చ, | 2 |
అవతారికా. అథ లుప్తోపమాం లక్షయన్ తబ్భేదాన్ సంఖ్యయా పరిచ్ఛినత్తి. వర్ణ్యేతి. వర్ణ్యోపమానధర్మాణా ముపమేయోపమానసాధారణధర్మాణాం ఉపమావాచకస్య ఇవశబ్దస్య చేత్యేతేషాం చతుర్ణాం మధ్యే ఏకస్య ద్వయోస్త్రయాణాం వా అనుపాదానాదప్రయోగాత్ భిన్నా సతీ లుప్తోపమాష్టధా అష్టవిధా భవతీత్యర్థః. ఆయమత్ర నిష్కర్షః. ఉపమేయా దీనాం చతుర్ణాం మధ్యే వాచకస్య వా ధర్మస్య వా ధర్మవాచకయోర్వా వాచకోపమేయయోర్వా ఉపమానస్య వా వాచకోపమానయోర్వా ధర్మోపమాన యోర్వా ధర్మోపమానవాచకానాం నా ఉపాదనాభావే యథాక్రమం వాచకలుప్తా ధర్మలుప్తా ధర్మవాచకలుప్తా వాచకోపమేయలుప్తా ఉపమానలుప్తా వాచకోపమానలుప్తా ధర్మోపమానలుప్తా ధర్మోపమానవాచకలుప్తా చేత్యష్టవిధా లుప్తోపమా భవతీతి.
| | తటిద్గౌరీన్దుతుల్యాస్యా కర్పూరన్తీ దృశోర్మమ, | 3 |
అ. తత్రాద్యాంశ్చతురో భేదాన్ శ్లోకేనోదాహరతి. తటిదితి. అస్యార్థః తటిద్గౌరీ విద్యుదివ పీతవర్ణా ఇన్దుతుల్యాస్యా చన్ద్రసదృశముఖీ మమ దృశోః కర్పూరన్తీ కర్పూరమివాచరన్తీ కర్పూరమివ మదీయనేత్రానన్దకరీత్యర్థః. కాన్త్యా స్మరవదూయన్తీ శోభయాత్మానం కామవధూమివ ఆచరన్తీ ఆత్మని స్మరవధూసౌన్దర్యం ప్రకటయన్తీత్యర్థః ఏవం విధా తన్వీ సున్దరీ రహః విజనస్థలే మయా దృష్టా విలోకితా. అత్ర తటిద్గౌరీత్యత్ర తటిదివ గౌరీత్యర్ధే విపక్షితే సమాసే సతి ఇవశబ్దలోపాత్ వాచకలుప్తా అత్ర తటిదుపమానం గౌరత్వం సాధారణో ధర్మః తన్వీ ఉపమేయమ్. ఏతేషాముపాదానమస్తి వాచకస్య తు నోపాదానమ్. అతో వాచకలుప్తా. ఇన్దుతుల్యాస్యేత్యత్ర ఇన్దురుపమానమ్ తుల్యేతివాచకశబ్దః అస్యముపమేయమ్. ఏతేషాముపాదానమస్తి. కాన్త్యాదిసాధారణధర్మస్య తు నోపాదానమ్ కాన్త్యా ఇన్దుతుల్యాస్యేతి ప్రయోగాభావాత్. అతః ఇన్దుతుల్యాస్యేత్యత్ర ధర్మలుప్తా కర్పూరన్తీ దృశోర్మమేత్యత్ర కర్పూరమివా చరన్తీత్యర్థే విపక్షితే క్విపి సతి కర్పూరతన్వ్యోరుపమానోపమేయయోరుపాదానమస్తి. సాధారణధర్మవాచకయోస్తు నోపాదానమ్. అతః కర్పూరన్తీత్యత్ర ధర్మవాచకలుప్తా కాన్త్యా స్మరవధూయన్తీత్యత్ర కాన్త్యా ఆత్మానం కామవధూమివాచరన్తీత్యర్ధే విపక్షితే క్యచి సతి స్మరవధూకాన్త్యోరుపమానసాధారణధర్మయోరుపాదానమస్తి. ఉపమేయస్యాత్మనః వాచకస్య ఇవశబ్దస్య తు నోపాదానమ్. అతోత్ర వాచకోపమేయలుప్తా ఏవ ముపమానలోపరహితాశ్చత్వారో భేదాః తటిద్గౌరీత్యాదినా ఉదాహృతాః.
| | యత్తయా మేళనం తత్ర లాభో మే యచ్చ తద్ర తేః, | 4 |
అ. ఇదానీముపమానలోపసహితాంశ్చతురో భేదా నేకేనోదాహరతి:
యదితి. తత్ర విజనస్థలే తయా పూర్వోక్తయా తన్వ్యా సహ మే మమమేళనం సంఘటనమితి యత్ తదా మే మము తద్రతేః తన్వీసురతస్య చ లాభః ప్రాప్తిరితి యత్. అవితర్కితసమ్భవమ్. అవితర్కితః అవిచారితః సమ్భవో యస్య తత్ ఆయత్నసిద్ధమిత్యర్థః. తదేతత్ తన్మేళనతత్సురతలాభరూపం వస్తు కాకతాళీయమ్. కాకాగమన తాళపతన సదృశం కాకకృతతాళఫలోపభోగసదృశం చేత్యర్థః మమ తన్వ్యా సహ సమాగమ ఇతి యత్. తత్కాకాగమన తాళఫలపతనసదృశమితి సమాసార్థః. మమ తన్వీసురతలాభ ఇతి యత్. తత్కాకకృత తాళఫలోఫభోగసదృశమితి ఛప్రత్యయార్థ ఇతి నిష్కర్షః. తథాచ యథా కాకాగమనసమయే తాళఫలపతనం తథా స్వస్య క్వచిద్గమనసమయే దైవాత్తత్రైవ రహసి తన్వ్యవస్థానమితి స్వగమనం కాకాగమనతుల్యం తన్వ్యా అవస్థానం చ తాళఫలపతనతుల్యమితి నిష్పన్నమ్. తతః స్వస్య తన్వ్యాశ్చ సమాగమః కాకాగమనతాళఫలపతనసమాగమసదృశ ఇతి ఫలితస్సమాసార్థః. తతః కాకతాళమివ కాకతాళమితీవార్థకసమాసాత్ ద్వితీయస్మిన్నివార్థే ఛప్రత్యయే సతి కాకతాళీయ మితి రూపమ్. తథాచ పతనదళితం తాళఫలం యథా కాకేనోపభుక్తం తథా రహోదర్శనక్షుభితహృదయా తన్వీ స్వేనోపభుక్తేతి ఛప్రత్యయార్థః పర్యవసన్నః. తతశ్చ స్వస్య తన్వ్యా సహ సమ్భోగః కాకకృతతాళోపభోగసదృశఇతి ఫలితోర్థః. అత్ర ఛప్రత్యయగతా ఉపమా తత్ర తన్వీసంభోగ ఉపమేయమ్. అవితర్కితసమ్భవత్వం సాధారణో ధర్మః. ఇవార్థకఛప్రత్యయ ఉపమావాచకః తేషాం త్రయాణాముపాదానమస్మి. తాళోపభోగస్య తు నోపాదానం అత్ర ఛప్రత్యయార్థోపమాయాముపమానలుప్తా సమాసార్థోపమాయాం తు తన్వీసమాగమరూపస్య ఉపమేయస్య అవితర్కితసమ్భవత్వరూపసాధారణధర్మస్య చోపాదానమస్తి. కాకాగమనతాళఫలపతనసమాగమరూపోపమానస్య ఇవశబ్దస్య చ నోపాదానమ్. అతస్సమాసార్థోపమాయాముపమానవాచకలుప్తా తదేతత్కాకతాళీయమితి జానీహి హేసఖే ఇతి పాఠే ఉభయత్రాపి సాధారణధర్మో నోపాత్తః. తత్పక్షే ఛప్రత్యయార్థోపమాయాం ధర్మోపమానలుప్తా సమాసార్థోపమాయాం ధర్మోపమానవాచకలుప్తా మిళిత్వా కాకతాళీయమిత్యత్వ లుప్తోమాశ్చతస్ర ఇతి సూక్ష్మదృష్ట్యానుసంధేయమ్. ఏవం తటిద్గౌరీత్యాది శ్లోకద్వయేనాష్టవిధా లుప్తోపమాస్సంగృహీతాః.
2. అనన్వయాలఙ్కారః
| | ఉపమానోపమేయత్వం యదేకస్యైవ వస్తునః, | 5 |
అథానన్వయముదాహరణపూర్వకం లక్షయతి. ఉపమానోపమేయత్వ మితి. ఇన్దురిన్దురివ శ్రీమానిత్యాదినా 'గగనం గగనాకారం సాగరస్సాగరోపమః, రామరావణయోర్యుద్ధం రామరావణయోరివ' ఇత్యాదినంగ్రహః. ఏకస్యైవ వస్తునః ఉపమానోపమేయత్వవర్ణనమితి యత్. తదుపమానోపమేయత్వవర్ణన మనన్వయః. కాన్తిమత్త్వవిషయే ఇన్దురేవ ఇన్దుతుల్యః నాన్యస్తత్తుల్యో౽స్తి ఏవం వైపుల్యవిషయే గగనమేవ గగనతుల్యం నాన్యత్. విస్తారవిషయే సాగరఏవ సాగరతుల్యః నాన్యః, ఘోరతావిషయే రామరావణయుద్ధమేవ రామరావణయుద్ధతుల్యం నాన్యదిత్యేకస్యైవ వస్తునః ఉపమానోపమేయత్వవర్ణనాల్లక్షణసంగతిః. లోకే హి ద్వయోరేవ ఉపమానోపమేయత్వయోగ్యతా ఏకస్య కూపమానోపమేయత్వం నాన్వేతీత్యనన్వయపదం సార్థశమ్. అనన్వయస్యావ్యర్థస్య వర్ణనం సదృశాన్తరవ్యవచ్ఛేదేన సర్వోత్కృష్టత్వద్యోత నర్థం అతో నానుపపత్తిః. పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/9 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/10 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/11 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/12 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/13 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/14 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/15 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/16 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/17 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/18 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/19 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/20 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/21 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/22 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/23 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/24 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/25 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/26 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/27 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/28 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/29 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/30 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/31 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/32 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/33 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/34 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/35 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/36 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/37 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/38 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/39 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/40 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/41 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/42 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/43 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/44 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/45 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/46 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/47 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/48 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/49 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/50 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/51 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/52 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/53 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/54 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/55 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/56 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/57 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/58 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/59 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/60 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/61 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/62 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/63 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/64 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/65 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/66 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/67 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/68 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/69 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/70 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/71 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/72 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/73 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/74 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/75 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/76 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/77 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/78 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/79 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/80 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/81 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/82 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/83 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/84 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/85 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/86 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/87 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/88 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/89 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/90 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/91 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/92 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/93 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/94 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/95 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/96 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/97 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/98 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/99 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/100 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/101 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/102 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/103 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/104 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/105 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/106 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/107 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/108 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/109 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/110 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/111 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/112 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/113 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/114 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/115 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/116 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/117 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/118 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/119 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/120 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/121 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/122 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/123 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/124 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/125 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/126 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/127 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/128 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/129 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/130 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/131 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/132 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/133 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/134 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/135 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/136 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/137 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/138 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/139 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/140 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/141 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/142 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/143 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/144 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/145 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/146 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/147 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/148 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/149 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/150 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/151 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/152 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/153 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/154 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/155 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/156 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/157 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/158 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/159 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/160 పుట:చన్ద్రాలోకః.pdf/161