చంద్రాలోకము
అడిదము సూరయ
| క. |
శ్రీరామచంద్రపురకే
ళీరసరసికాంతరంగలేఖర్షభకో
టీరమణిఘటితపదకా
ళీరమణీలోల రామలింగ మహేశా.
| 1
|
| గీ. |
బాలురకైననుఁ దెలియఁగా గాళిదాసు
మును రచించెఁ జంద్రాలోకమును, ద్రిలింగ
భాషఁ జేసితి నీ కృప భవ్యముగను
దీనిఁ గరుణించి కైకొమ్ము దేవదేవ.
| 3
|
| క. |
లలి నొండొరులతపంబుల
ఫలంబులై యమరియుండి ప్రాణులకెల్లం
దలిదండ్రులగుచుఁ దగు తొలి
యలదంపతుల నుతియింతు ననయము భక్తిన్.
| 4
|
| క. |
అమరీ కబరీభార
భ్రమరీ ముఖరీకృతంబు పరమోజ్జ్వలమౌ
హిమవత్తనయాశుభపద
కమలము దూరీకరిం చఘంబులు సతమున్.
| 5
|
| క. |
బాలురకు నలంకృతులన్
సౌలభ్యమునం బ్రవేశ సంసిద్ధిఁ దగున్
మూలమగు లక్ష్యలక్షణ
మాలాసంగ్రహ మనుక్రమంబునఁ జేతున్.
| 6
|
ఉపమాలంకారము
| గీ. |
వర్జ్య ముపమాన ముపమానవాచకము స
మానధర్మము సంఘటింపనగు నుపమ
హంసిచందాన నీకీర్తి యబ్జనాభ
యభ్రగంగావగాహనం బాచరించు.
| 7
|
లుప్తోపమ
| గీ. |
వర్ణ్య ముపమాన మౌపమ్యవాచకు స
మానధర్మంబు ననువానిలో నొకండు
|
|
| |
హంసిచందాన నీకీర్తి యబ్జనాభ
యభ్రగంగావగాహనం బాచరించు.
| 7
|
లుప్తోపమ
| గీ. |
వర్ణ్య ముపమాన మౌపమ్యవాచకు స
మానధర్మంబు ననువానిలో నొకండు
రెండు మూఁడు వచింపకయుండ లుప్త
యుపమ యెనిమిదివిధముల నొప్పగునది.
| 8
|
వాచకలుప్త, ధర్మలుప్త, ఉపమానలుప్త, ధర్మవాచకలుప్త, వాచకోపమేయలుప్త, వాచకోపమానలుప్త, ధర్మోపమానలుప్త, ధర్మోపమానవాచకలుప్త
| గీ. |
చంచలాగౌరి శశిధరసన్నిభాస్య
చూడఁ గర్పూర దాకృతి శోభస్మర వ
ధూ యదాత్మిక వాచక తుల్యధర్మ
తద్ద్వితీయ వర్ణలుప్తలై దనరు వరుస.
| 9
|
| గీ. |
కాకతాళీయ మయ్యె నక్కాంత మేల
నమును రతియు నతర్క్యోపనతి ననంగఁ
బొల్చు నుపమానవాచకంబు లుపమాన
మును వికల్పంబునన్ ధర్మమును విడుచుట.
| 10
|
అనన్వయాలంకారము
| క. |
జగతి నొకవస్తువునకే
తగ నుపమానోపమేయత ఘటించుట చె
న్నగు నేని నది యనన్వయ
మగు శశి శశి భంగి కాంత్యుదగ్రుడను క్రియన్.
| 11
|
ఉపమేయోపమాలంకారము
| క. |
మునుపటివలెఁ బర్యాయం
బున నుపమానోపమేయమున నది గల్పిం
చిన నుపమేయోపమ యనఁ
దనరారుచునుండుఁ గృతు దర్పక మథనా.
| 12
|
| గీ. |
ధర్మ మర్థముభంగి నర్థంబు ధర్మ
మట్లు నీయందు లక్ష్మీసమన్వితంబు
లతను డిందుండుఁబలె నిందుఁ డతనుఁడుఁబలె
విరహపీడన దక్షు లన్కరణి శర్వ.
| 13
|
ప్రతీపాలంకారము
| గీ. |
అలరును బ్రతీప ముపమాన మైనయట్టి
వస్తు వుపమేయ మగుచును వరలెనేని
నీ విలోచనసదృశముల్ నీరజములు
నీ ముఖసముండు పరిపూర్ణసోముఁ డనఁగ.
| 14
|
| గీ. |
పరగ నన్యోపమేయలాభంబుచే న
నాదరము వర్ణ్యమున కిడ నదియ యగును
గర్వ మొందగ నేల మొగంబ నీకుఁ
|
|
| |
గాంతిని భవాదృశుఁడు తారకావిభుండు.
| 15
|
| గీ. |
ఒరుని ననాదరంబు వర్ణ్యోపమేయ
లాభమునఁ గల్గ నదియుఁ జెలంగు; మిత్తి!
క్రౌర్యదర్పంబు నీకేల? కలరు చాలఁ
ద్వత్సమములైనయట్టి కాంతాజనములు.
| 16
|
| గీ. |
వర్ణ్యమున నుపమానాన్యవస్తువునకు
దగ ననిష్పత్తి వచనంబు దవుల నిదియ
ధవళనయన! మృషాపవాదంబు యుష్మ
దానన సమాన మౌనంట యంబుజంబు.
| 17
|
| గీ. |
తనరు నుపమాన కైమర్ద్యమును ప్రతీప
మనగఁ గావ్యములందు నీయలరుఁబోడి
నెమ్మొగము చూడఁబడెనేని నీరజముల
తోడ నేమి? సుధాంశునితోడ నేమి?
| 18
|
రూపకాలంకారము
రూపకాలంకారము అభేదరూపకాలంకారము, తాద్రూప్యరూపకాలంకారము అని రెండురకములు. ఈరెండును మరల అధికోక్తి, న్యూనోక్తి, అనుభయోక్తి అని మూడేసివిధము లగుచున్నవి. దీనినిబట్టి అధికాభేదరూపకము, న్యూనాభేదరూపకము, అనుభయాభేదరూపకము, అధికతాద్రూప్యరూపకము, న్యూనతాద్రూప్యరూపకము, అనుభయతాద్రూప్యరూపకము అని మొత్తము ఆరువిధములు.
| గీ. |
ప్రకటమగునట్టి విషయంబునకు విషయ్య
భేదతాద్రూప్యరంజనం బేది యదియ
రూపకం బిది మూఁడుతీరులఁ దనర్చు
నధికతా న్యూనతా నుభయవచనాప్తి.
| 19
|
| క. |
ఈతండే కద సాక్షా
ద్భూతేశుఁడు క్షణములోనఁ బురములు భస్మీ
భూతంబులయ్యె నెవ్వని
చేత ననగ లక్ష్య మమరు శేషవిభూషా!
| 20
|
| గీ. |
ఉన్నవాఁడీతఁడే తిగ కన్నులేని
శంభుఁడవుచును; శంభుఁ డీసమయమునను
విశ్వమేలెడి సమదృష్టి స్వీకరించి
యనఁగ విని లక్ష్యములగు శశాంకమౌళి!
| 21
|
| క. |
దీని ముఖేందునిచే నే
త్రానందము నాకు లబ్ధమగుచుండంగా
నానిండుకలువ నెచ్చెలి
చే నేమగునన్న యట్లు శీతాంశుధరా!
| 22
|
| గీ. |
సాధ్వి యిది యసుధార్ణవజాతయైన
|
|
| |
యపరలక్ష్మి కళంకి యైనట్టి విధుని
కంటె మీఱెడు ముఖసుధాకరుఁ డనంగ
లక్ష్యములుగాఁ దనర్చు నిలాశతాంగ!
| 23
|
పరిణామాలంకారము
| గీ. |
విషయి విషయాత్మతను గ్రియాన్వితమైన
నదియుఁ బరిణామ మనఁగఁ బ్రఖ్యాతి కెక్కు
నవనిలోనఁ బ్రసన్నేక్షణాంబుజమున
నాయతేక్షణ చూచెడి ననఁగ శర్వ!
| 24
|
ఉల్లేఖాలంకారము
| గీ. |
పెక్కువిధముల నొక్కనిఁ బెక్కువార
లెన్న నుల్లేఖ మగునది యెటులనన్న
అతఁడు గన్పట్టె నింతుల కతనుఁ డనఁగ
అర్థులకుఁ గల్పకము, కాలుఁ డరుల కనఁగ.
| 25
|
| గీ. |
అమితగతులగు విషయభేదముల నొకని
చేత నుల్లేఖ మొదవినఁ జెలఁగు నదియు
గురుఁడు వచనంబులందున నరుఁడు గీర్తిఁ
జాపమున భీష్ముఁ డతఁడన్న చందమునను.
| 26
|
స్మృతి, భ్రాన్తి, సందేహాలంకారములు
| గీ. |
అలరు స్మృతి భ్రాంతి సందేహ పదములఁ
దగు నలంకారములు మూఁడు; తమ్మిఁజూచు
నాదు డెందంబు వికసితనలిననేత్ర
యాస్యమున కగ్గమయ్యెడి ననఁగ శర్వ.
| 27
|
| ఆ. |
ఈ ప్రమత్తమధుప మెఱిఁగెడి నీ మోము
పంకజం బఁటంచుఁ బంకజంబొ
యమృతకరుఁడొ నిర్ణయము లేదు మాకైన
ననఁగ లక్ష్యములు సుధాంశుమకుట.
| 28
|
అపహ్నుత్యలంకారము
అపహ్నుతి యనగా కప్పిపుచ్చుట. ఇది ఆరువిధములు – శుద్ధాపహ్నుతి, హేత్వపహ్నుతి, పర్యస్తాపహ్నుతి, భ్రాంతాపహ్నితి, ఛేకాపహ్నుతి, కైతవాపహ్నుతి.
| గీ. |
అన్యధర్మంబు నిలువ, లేదందు ధర్మ
మనిరయేని శుద్ధానహ్నుతి నెగడుఁ గృతి
నితఁడు గాఁడు సుధాంశుఁ డదేమి యనిన
వభ్రగంగాసరోరుహం బన్నయట్లు.
| 29
|
| గీ. |
అదియకద యుక్తిపూర్వక మయ్యెనేని
|
|
| |
హేత్వపహ్నుతి యనఁగను గృతులఁ బేర్చుఁ
గాఁడు శశి తీవ్రుఁ, డర్కుండు లేఁడు రాత్రి
వనధిగర్భ సముత్థితౌర్వం బితండు.
| 30
|
| క. |
కృతి నగుఁ బర్యస్తాప
హ్నుతి పెరచోట నుపమానము నునుచుటకై ని
హ్నుతిఁ జేసినఁ గాఁ డితఁడు
సితకిరణుఁడు విధుఁడు ప్రేయసీ ముఖ మనగన్.
| 31
|
| గీ. |
భ్రాంతి వారింపబడెనేనిఁ బరుని శంకఁ
దేజరిల్లు భ్రాంతాపహ్నుతి యనఁ గృతులఁ
దాప పఱచెడి మిత్ర! సోత్కంపముగను
జ్వరమ? యది కాదు మరుఁ డన్న చందమునను.
| 32
|
| గీ. |
తేజరిల్లు ఛేకాపహ్నుతి పరశంక
వలనఁగద తధ్యనిహ్నవం బలరెనేని
రొద యొనర్చుచుఁ దవిలె మత్పదములందు
నధిపుఁడా? కాఁదు, నూపురం బన్నయట్లు.
| 33
|
| గీ. |
వ్యాజముఖపదముల నిహ్నవంబు నెగడఁ
గైతవాపహ్నుతి యఁటండ్రు కవిజనములు
కామినీజనదృక్పాతకైతవమున
నతను శరములు వెలువడు నన్న యట్లు.
| 34
|
ఉత్ప్రేక్షాలంకారము
| క. |
విదితము లుత్ప్రేక్షలు పెం
పొదవెడుఁ గావ్యములయందు నుక్తానుక్తా
స్పదమును సిద్ధాసిద్ధా
స్పదము ననన్ వస్తుహేతుఫలరూపమునన్.
| 35
|
| గీ. |
చక్రవాకీవియోగాగ్నిజనితధూమ
సమితి యని శంకచేసెదఁ దిమిరపటలి
తమము కురిసెడిఁబలె నుండె ఖగము గనియెడు
నంగము లలఁదునది బలె నంజనంబు.
| 36
|
| గీ. |
అవని మోచుటవలన సూయరుణములు భ
వన్మృదుపదాంబుజములు ధ్రువంబనంగఁ
ద్వన్ముఖాభేచ్ఛచేతఁ బద్మములతోడఁ
బగయొనర్చెడి యామినీభర్త యనఁగ.
| 37
|
| గీ. |
కట్టఁబడెనేమొ మధ్యంబు కనకదామ
|
|
| |
ములను వక్షోజధారణంబునకు ననఁగఁ
ద్వత్పదైక్యము గనఁగఁ బద్మములు నీటఁ
దపము చేసెడి ననెడి చందమున శర్వ.
| 38
|
| క. |
వలెనను పదంబు మొదలుగఁ
దగ ధ్రువముగ శంకఁ జేసెదను నిశ్చయమన్
పలుకులతోఁ బాసిన వ
ర్తిలు గమ్యోత్ప్రక్ష యనఁగఁ గృతుల మహేశా.
| 39
|
అతిశయోక్త్యలంకారము
ఇది ఎనిమిది విధములు. రూపకాతిశయోక్తి, సాపహ్నవాతిశయోక్తి, భేదకాతిశయోక్తి, సంబంధాతిశయోక్తి, అసంబంధాతిశయోక్తి, అక్రమాతిశయోక్తి, చపలాతిశయోక్తి, అత్యంతాతిశయోక్తి.
| గీ. |
రూపకాతిశయోక్తి పేర్చు నుపమాన
మాత్రము వచించి వర్ణ్యంబు మాటిరేని
నల్ల దొవకవఁ గ్రొవ్వాడి నారసములు
వెలువడె ననంగ లక్ష్యమౌ నలికనేత్ర.
| 40
|
| గీ. |
అగు నవహ్నుతు గర్భత్వ మయ్యెనేని
నదియ సాపహ్నవాఖ్యయౌ యతిశయోక్తి
యుష్మదుక్తుల సుధ వెల్గుచుండ దాని
భ్రాంతు లీక్షించుదురు నిశాభర్తయందు.
| 41
|
| గీ. |
అన్యథా కౢప్తి యద్దాని కయ్యెనేని
భేద కాతిశయోక్తి నాఁ బెంపు మీఱు
వింత యీతని గాంభీర్యవిలసనములు
వింత యీతని ధీరతావిభవ మనఁగ.
| 42
|
| క. |
ఇంబడరు కావ్యములయో
గం బొదవకయుండ యోగకల్పనమైనన్
సంబంధాతిశయోక్తి పు
రిం బలుసౌధములు విధుని స్పృశియించెడి నాన్.
| 43
|
| గీ. |
యోగ మొదవుచునుండి సుయోగ మొదవ
కున్న మును చెప్పునదియయై యొప్పుఁ గృతుల
దాత వీ వగుచుండఁగ ధరణినాథ!
యాదరింపము దివిదద్రుమాలి నాగ.
| 44
|
| గీ. |
అక్రమాతిశయోక్తి ప్రఖ్యాతి కెక్కు
హేతుకార్యంబులకు సహవృత్తి గలుగ
జ్యాపరీరంభణైకదక్షత వహించె
నీ శరంబులు నీ శత్రునృపులతోడ.
| 45
|
| గీ. |
ఒప్పు కృతిఁ జపలాతిశయోక్తి కార
ణప్రసక్తిజకార్యమైనను, విభుండు
చనియెద నఁటన్నమాత్రనే చాన కయ్యె
వలయ ముంగరమన్నట్లు వామదేవ.
| 46
|
| క. |
ప్రియ మత్యంతాతిశయో
క్తి యనన్ మును కార్య ముప్పతిలఁ గారణమా
పయి నగుట, యింతి మానము
పయనంబాయెను బ్రియుండు పదపడి సనియెన్.
| 47
|
తుల్యయోగితాలంకారము
ప్రకృతగోచరతుల్యయోగిత
| గీ. |
వర్ణ్యములకు నితరవస్తువులకు ధర్మ
మొక్కటైన తుల్యయోగిత యగు
ముకుళితంబులయ్యె ముగ్ధాబ్జములు కుల
టాననములు నన్న యట్లు శర్వ!
| 48
|
అప్రకృతగోచరతుల్యయోగిత
| గీ. |
సఖియ! నీ మృదుతనుత దృష్టమగునేని
చిత్తమున నెవ్వనికిఁ బ్రకాశింపకుండు
కదళికామాలతీలతికాశశాంక
రేఖల కఠోరతయటన్న రీతి శర్వ.
| 49
|
తుల్యయోగిత
| గీ. |
ఆప్తరిపులందు వృత్తి తౌల్యమగునేని
నదియు నొక తుల్యయోగిత యండ్రు గృతుల
రాజ! నీచేత మిత్రశాత్రవుల కియ్యఁ
బడె నరిష్టం బనిన మాడ్కి ఫాలనేత్ర.
| 50
|
| గీ. |
ప్రాకటగుణాఢ్యుతోడ సమీకరించి
కృతి వచించినఁ దుల్యయోగతి యటండ్రు
లోకపాలురు వజ్రి, కాలుండు, వరుణుఁ
డర్థపతి నీవు నన్నట్లు నలికనేత్ర!
| 51
|
దీపకాలంకారము
| క. |
తనరారుఁ గృతుల దీపక
మన వర్ణ్యావర్ణ్యధర్మ మైక్యమయిన నా
మునను కలభము ప్రతాపం
బునను నృపాలుఁ డలరునన భుజగవిభూషా!
| 52
|
ఆవృత్తిదీపకాలంకారము
పదావృత్తిదీపకము
| గీ. |
పదము నర్థంబు నుభయ మిబ్బడిగఁ బలుక
త్రివిధమైయుండు నావృత్తిదీపకంబు
వారిదావళి దుస్సహవర్ష మయ్యె
వనిత కారేయి దుస్సహవర్ష మయ్యె.
| 53
|
ఉభయావృత్తిదీపకము
| క. |
వికసించెఁ గదంబంబులు
వికచత్వము నొందెఁ గుటడవృక్షోద్గమముల్
ప్రకటమదము లయ్యెం జా
తకములు శిఖులుం బ్రకటమదము లయ్యె నిలన్.
| 54
|
ప్రతివస్తూపమాలంకారము
| క. |
ఏపారుఁ గృతులఁ బ్రతి వ
స్తూపమవాక్యములు రెంటి కొకసమత తగన్
దాపమున నలరు సూర్యుఁడు
చాపంబున శూరుఁ డొనరు జగతి ననుక్రియన్.
| 55
|
దృష్టాంతాలంకారము
| క. |
కృతిబింబ ప్రతిబింబా
కృతిఁ దగ దృష్టాంత మగును నృప! నీవ సము
న్నతకీర్తిసమన్వితుఁడవు
సితకిరణుఁడు కాంతియుతుఁడు క్షితి ననుపోల్కిన్.
| 56
|
నిదర్శనాలంకారము
వాక్యార్థవృత్తినిదర్శనము
| గీ. |
అగు నిదర్శనసదృశవాక్యార్థములకు
నేకతారోపణ మొనర్చిరేని దాత
కెద్ది సౌమ్య యదియ పూర్ణేందునకును
నిష్కళంకత యన్నట్లు నిఖిలకృతుల.
| 57
|
పదార్థవృత్తినిదర్శనము
| గీ. |
ఒక్కటి పదార్థవృత్తి సంయుక్తిఁ దనరు
వేఱొకనిదర్శన యనంగ వినుతి కెక్కుఁ
దాలిచెడి నల్లకలువలఠీవి నీదు
కన్నుదోయి యనంగ లక్ష్యము మహేశ.
| 58
|
అసదర్థబోధనరూపనిదర్శనము
| గీ. |
కీడు మేలు నొండె క్రియచేత బోధింప
నదియు నగు నిదర్శనాఖ్య నొందు
రాజు వైరి చేటు ప్రకటించుఁ జీకటి
చందమామ యుదయమందుఁ జెడుచు.
| 59
|
సదర్థబోధనరూపనిదర్శనము
| క. |
ఉదయించునంతనే సం
పద నొసంగున్ భాస్కరుండు పద్మంబుల క
భ్యుదయములకు ఫలము సుహృ
త్సదనుగ్రహమే యటంచు సంబోధింపన్.
| 60
|
వ్యతిరేకాలంకారము
| గీ. |
మానుగ విషయివిషయులలో నొక్కఁ
డధికముగఁ జెప్ప వ్యతిరేక మనఁగఁబరగు
నగముల విధంబునను సమున్నతులుగాని
ప్రకృతి కోమలు లార్యు లన్నగిది శర్వ.
| 61
|
సహోక్త్యలంకారము
| క. |
తనరును సహోక్త్యలంకృతి
జనరంజన మగుచుఁ దనర సహభావం బా
తని కీర్తి యాక్రమించెను
ఘనశాత్రవకోటితోడఁ గకుబంతములన్.
| 62
|
వినోక్త్యలంకారము
హేయస్వరూపవినోక్తి
| గీ. |
ఇంచుకగు వస్తువును బాసి హీనముగను
బ్రస్తుతము పల్కఁబడెనేని రహి వినోక్తి
ప్రణుతి కెక్కును వినయసంపదను బాసి
హృద్యయయ్యును విద్య యవిద్య గాదె.
| 63
|
రమ్యస్వరూపవినోక్తి
| గీ. |
అల్పవస్తువు బాసి రమ్య మగునేని
నదియును వినోక్తి యనఁగఁ బ్రఖ్యాతి కెక్కు
ఖలజనంబులతోఁ బాసి యలరె మిగుల
నీభవత్సభ ధరణీతలేంద్ర వంద్య.
| 64
|
సమాసోక్త్యలంకారము
| గీ. |
ప్రస్తుతంబు వచింప నప్రస్తుతంబు
దోఁచెనేన సమాసోక్తి యేచుఁ గృతుల
ముద్దుఁ గొనియెడి నీయైంద్రి ముఖముఁ జూడు
రక్తుఁ డగుచున నిశీధినీరమణుఁ డనఁగ.
| 65
|
పరికరాలంకారము
| క. |
సాభిప్రాయవిశేషణ
మై భాసిల్లినను బరికరాలంకృతి నా
శోభిల్లు మాకు హిమధా
మాభరణుఁడు శివుఁడు తాప మడచు ననుక్రియన్.
| 66
|
పరికరాంకురాలంకారము
| గీ. |
అది యభిప్రాయయుతవిశేష్యముగఁ జెప్పఁ
బరికురాంకుర మనఁగను బ్రణుతి కెక్కు
భువిఁ జతుర్విధపురుషార్థములకు దాత
దేవుఁడు చతుర్భుజుండను ఠీవిఁ గృతుల.
| 67
|
శ్లేషాలంకారము
| గీ. |
అర్థములు రెండు ప్రకృతంబు లయ్యెనేనిఁ
దనరు నది ప్రకృతశ్లేష మనఁగఁ గృతులఁ
బ్రకృతమున నప్రకృతము చూపట్టెనేని
నదియ యప్రకృతశ్లేష మగు మహేశ.
| 68
|
| క. |
ప్రకృతార్థంబును మఱి య
ప్రకృతార్థముఁ దోఁచెనేని భాసిలుఁ బ్రకృతా
ప్రకృతశ్లేష యనంగను
ముకుటీకృతశిశిరకిరణ మునినుతచరణా.
| 69
|
ప్రకృతశ్లేష
| గీ. |
మమ్ము పుష్కరనేత్రుండు మాధవుండు
భువనరక్షణచతురాత్మభుజపటిష్ఠుఁ
డసమబాణాంతకుఁడు కలాసావతంసుఁ
డగనివాసుఁడు ప్రోవుత ననుదినంబు.
| 70
|
అప్రకృతశ్లేష / ప్రకృతాప్రకృతశ్లేష
| గీ. |
అబ్జసుందరముఖప్రవాళాధరోష్ఠి
కాంచనాభాంగి యచలోరుకటి యనంగ
నుచ్చలద్భూరికీలాలుఁ డొనరె వాహి
|
|
| |
నీశ్వరుండను భంగినిఁ గృతుల శర్వ.
| 71
|
అప్రస్తుతప్రశంసాలంకారము
| గీ. |
ఎచటనేఁ బ్రస్తుతాశ్రయ మేని నదియ
జగతి నప్రస్తుతప్రశంస యనఁబరఁగు
ఖగకులమునందు సుకృతి యొక్కటియ యొరుని
వేఁడ దయ్యది దేవతావిభునిఁ దక్క.
| 72
|
ప్రస్తుతాంకురాలంకారము
| గీ. |
ప్రస్తుతం బగుదానిచేఁ బ్రస్తుతంబు
తనరె నేఁ బ్రస్తుతాంకుర మనఁగఁ బరఁగు
మాలతీలత గలుగంగ మధుప నీకుఁ
గంటకనిషేధకేతకీకాంక్ష యేల?
| 73
|
పర్యాయోక్తాలంకారము
| గీ. |
అమరభంగ్యంతరమున గమ్యార్థసిద్ధి
యది చెలంగుఁ బర్యాయోక్త మనఁగఁ గృతుల
వందనం బిదె యతని కెవ్వానిచే ము
ధాకృతము లయ్యె రాహువధూకుచములు.
| 74
|
| గీ. |
వ్యాజ్యమున నిష్టసాధనం బయ్యెనేని
నదియుఁ బూర్వోదితాలంక్రియయ యఁటందు
రిచట మీరిర్వు రుండుఁడి యేను మావి
గున్నఁ గనుగొని వచ్చెద నన్న మాడ్కి.
| 75
|
వ్యాజస్తుత్యలంకారము
| గీ. |
నిందచే స్తుతి స్తుతిచేత నింద దోఁప
నదియు వ్యాజస్తుతి యనంగ నలరుచుండు
గంగ నీకు వివేక మెక్కడిది? స్వర్గ
మందఁజేసెదు పాపాత్ములైన జనుల.
| 76
|
| గీ. |
మంచిదానవు దూతిక మంచిదాన
వింతకంటెను గర్తవ్యమేమి కలదు
అతనిశిత నఖదంతలూనాంగి వైతి
వెందువలన మదర్థమునందు హహహ!
| 77
|
వ్యాజనిందాలంకారము
| గీ. |
నిందచే నింద విస్ఫూర్తి నెగడెనేని
వ్యాజనింద యనంగఁ బ్రఖ్యాతి కెక్కు
నేమియనవలె విధిని మున్నేకశిరము
|
|
| |
నలియఁజేసిన హరు నెన్నవలయుఁగాక.
| 78
|
ఆక్షేపాలంకారము
ప్రతిషేధాభాసము
| గీ. |
ఊహసేయుట వలన నిజోక్తవాఙ్ని
షేధ మాక్షేప మనఁగను జెలఁగుఁ గృతుల
గలువ చెలిచూపు నిన్నది గానినాఁడు
నున్నయది ప్రేయసీముఖం బన్నయట్లు.
| 79
|
నిషేధాభాసము
| గీ. |
బుధజనులు నిషేధాభాసమును వచింతు
రింపు మీఱంగ నాక్షేపమే యఁటంచు
దూతికను గాను కాలాగ్నితుల్య మౌను
దాని తనుతాప మనియెడి దారి శర్వ.
| 80
|
భ్యంగ్యంతరము
| గీ. |
తనరుచుండంగ విధి, నిషేధము తిరోహి
తముగ వేఱొక యాక్షేపణమగుఁ గృతులఁ
జనుము చనియెదవేని నచ్చటనె నాకు
జవన మయ్యెడుఁ గాంత! యన్ చందమునను.
| 81
|
విరోధాభాసాలంకారము
| క. |
తనరు విరోధాభాసం
బనఁ గృతుల విరోధమునకు నాభాసత గల
ల్గిన, హారములను బాసియు
ననృతోదరి నీ కుచములు హారులుగావే.
| 82
|
విభావనాలంకారము
| గీ. |
కారణము లేక కార్యంబు గలుగఁజెప్ప
నది విభావన యనఁగఁ బ్రఖ్యాతి గాంచుఁ
దరుణి లాక్షారసానిషిక్తములు గాక
యరుణములు నీదు చరణంబు లన్నయట్లు.
| 83
|
| ఆ. |
హేతువులకు బలిమి యెనయకుండినఁ గార్య
మొదవఁ జెప్ప నదియె యొప్పుఁ గృతులఁ
గాయజుం డతీక్ష్ణకఠనాస్త్రములచేత
గెలుచుచున్నవాఁ డఖిలజగములు.
| 84
|
| గీ. |
కార్య మొదవినఁ బ్రతిబంధకంబు గలుగ
|
|
| |
నది తృతీయవిభావన యండ్రు గృతుల
దొరల తలమానికమ! నరేంద్రులనె కఱచు
చున్నయది యుష్మదీయఖడ్గోరగంబు.
| 85
|
| గీ. |
కార్య మొదవిన యెడల నకారణమున
నాల్గవవిభావన యనం దనర్చుఁ గృతుల
గలిత వీణారవంబు శంఖంబువలన
జననమందెడి నిది వింత యను విధమున.
| 86
|
| గీ. |
అతిరుద్ధమువలనఁ గార్యంబు గలుగ
నదియు నొక్కవిభావన యనఁగఁ దనరుఁ
దాపమందఁగఁ జేసెడి తన్వి నహహ
శీతలాంశుని కరములన్ రీతి శర్వ.
| 87
|
| గీ. |
కారణము కార్యము వలనఁ గలిగెనేని
వేఱొకవిభావన యటండ్రు విబుధవరులు
నీకరంబను కల్పకానోకహంబు
వలనఁ బుట్టె మహాకీర్తి వారిరాశి.
| 88
|
విశేషోక్త్యలంకారము
| గీ. |
కారణము పుష్కలంబుగాఁ గలుగు కార్య
ముద్భవింపమి యగు విశేషోక్తి యనఁగ
అహహ! స్నేహక్షయంబు గాదయ్యె మదిని
విపులమన్మథదీపంబు వెలుఁగుచుండ.
| 89
|
అసంభవాలంకారము
| గీ. |
అర్థనిష్పత్త్యసంభావ్యతానువర్ణ
నం బసంభవ మనఁగఁ దనర్చుఁ గృతులఁ
గోపబాలుండు దానిట్లు కొండయెత్తఁ
గలఁడనుచు నెవ్వఁ డెఱుఁగునన్కరణి శర్వ.
| 90
|
అసంగత్యలంకారము
| గీ. |
అవు నసంగతి కార్యహేతువుల కతివి
రుద్ధతయు భిన్నదేశత రూఢమైన
వనధరమ్ములు విషము ద్రావంగఁ బధిక
కామినులు మూర్ఛ చెందిరన్ కరణి శర్వ.
| 91
|
| ఆ. |
అగు నసంగతి యనునది యొక్కచోఁ జికీ
ర్షితము నితరమునకుఁ జేసెనేని
క్షితి నపారిజాతఁ జేయంగబూని స్వ
ర్గము నపారిజాతము సలిపితి.
| 92
|
| గీ. |
ఒకటి సేయంగఁబూని దానికి విరోధ
కరము నొనరించటయు నసంగతి యనఁబడు
నతఁడు గోత్రోద్ధరణము సేయంగఁబూని
సలిపె గోత్రోద్దలనమని పలుకునపుడు.
| 93
|
విషమాలంకారము
| గీ. |
తగని వస్తుద్వయంబు సందర్భ మెచట
నైనఁ వర్ణింపబడెనేని నదియ విషమ
మనఁగఁ దగు నీ శిరీషమృద్వంగి యేడ
నిట్టి చేతోభవజ్వరం బేడ ననఁగ.
| 94
|
| గీ. |
అగు విరూపకార్యోత్పత్తి యయ్యెనేని
నపరవిషమంబు ధరణీశ్వరావతంస
ధవళకీర్తిని నీనెడిఁదావకీన
మేచకకృపాణి యన్నట్లు మృగధరాంక.
| 95
|
| గీ. |
ఇష్టసంసిద్ధిఁ గోర ననిష్టసిద్ధి
యయ్యెనే న్విషమాహ్వయం బనఁగఁ బరఁగుఁ
గొక్కు భక్ష్యాశ ఫణి పేటిఁ గొఱికి దాని
చేత భుజియింపఁబడినట్లు శేషభూష.
| 96
|
సమాలంకారము
| గీ. |
పొగడఁబడె నేస్థలంబునఁ దగినవస్తు
యుగ మది సమం బనంగను నెగడుఁ గృతుల
నమలహారంబుచేత నాత్మానురూప
మందిరము సేయఁబడెఁ గుచమండలంబు.
| 97
|
| ఆ. |
కారణంబుతోడఁ గార్యమునకు సరూ
పత లభింపఁ జెప్పఁబరఁగు సమము
నీరజాత వగుట నీచప్రవణత నీ
కుచితమౌనుగద పయోజసదన.
| 98
|
| ఆ. |
ఇష్టసిద్ధి యగుట నిష్టంబు లేకుండ
యదియు సమవిభేదమండ్రు బుధులు
వారణంబు గోరువాని కర్హముగాదె
ద్వారమందుఁ గలిగె వారణంబు.
| 99
|
చిత్రాలంకారము
| గీ. |
క్షితిని విపరీతఫలవాంఛచేతఁ దత్ప్ర
యత్న మగునేని నది చిత్ర మనఁగఁ బరఁగు
నమ్రులై యుండెదరు సజ్జనంబు లెల్ల
|
|
| |
ముజ్జగంబులకంటె సమున్నతిఁ గన.
| 100
|
అధికాలంకారము
| గీ. |
తోరమైన యాధారవస్తువులకంటె
ఘనత యాధేయమునకుఁ గూర్చిన నధికము
నలువ యెయ్యెడనో నీట ములుఁగు నచట
ములుఁగఁబడవు భవద్గుణంబులను కరణి.
| 101
|
| గీ. |
ఎంతపెద్దది యాధేయ మంతకంటె
నధిక మాధారమగుటయు నధికమయ్యె
నెంతపెద్దదొ వాగ్బ్రహ్మ మెన్నరాని
నీ గుణంబులు దనలోను నింపెననఁగ.
| 102
|
అల్పాలంకారము
| గీ. |
అలఁతి యాధేయమునకంటె నల్పభావ
మధిక మాధారమున కది యల్ప మగును
ఇపుడు నీకేల నూర్మికజపవటాయ
మాన మగుచున్నయది యనుమాడ్కి శర్వ.
| 103
|
అన్యోన్యాలంకారము
| గీ. |
భ్రాజిలుఁ బరస్పరోపకారముగఁ జెప్ప
నది కృతులయందు నన్యోన్య మనెడు పేర
రాత్రి శశిచేఁ బ్రకాశించు రాత్రిచేత
శశి ప్రకాశించు నన్నట్టి చందమునను.
| 104
|
విశేషాలంకారము
| గీ. |
తనరును విశేష మాధారమునను బాసి
నపుడు నాధేయ వర్ణన మయ్యెనేని
నర్కుఁ డరుగ దీపస్థము లగుచుఁ దత్క
రము లిరులఁ దున్మెడి ననంగ రాజమకుట.
| 105
|
| గీ. |
అదియును విశేషముఁ బెక్కులైన యట్టి
యెడల నొకవస్తు వగ్గింపఁబడినయేని
వెలుపలను లోన ముందర వెనుక నన్ని
దెసలఁ గానబడియె నన్నతెఱఁగున శివ.
| 106
|
| గీ. |
అల్పయత్నముచేత శక్యంబుగాని
యన్యవస్తువు సమకూర్ప నదియె యగును
నిన్నుఁ గనుఁగొను నాచేత నేడు లబ్ద
మయ్యెఁ గల్పద్రుమేక్షణం బన్నయట్లు.
| 107
|
వ్యాఘాతాలంకారము
| గీ. |
ఒక్కవిధమైనదాన వేఱొక్కపనికి
సర్వముగఁ జేయ వ్యాఘాత మండ్రు దాని
నెవ్వి జగమున కింపగు నవ్వు హింస
సలువ కరణములుగఁ బంచశరుఁ డొనర్చె.
| 108
|
| గీ. |
అభిమత నిమిత్తమని పల్కునదె విరుద్ధ
మైన నదియును వ్యాఘాత మండ్రు బుధులు
నేను బాలుఁడ నని దయ నీకుఁ గలిగె
నేని నను విడనాడుట యెట్లు గూడు.
| 109
|
కారణమాలాలంకారము
| గీ. |
వరుస దప్పని కారణావళులతోడఁ
గీలు కొల్పినఁ గారణమాల యగును
నీతిచే సిరి సిరిచేత దాతృతయును
దాతృతను భూరియశ మన్నరీతి శర్వ.
| 110
|
| క. |
నరకములు పాపమునఁ జే
కుఱుఁ బాపము లేమిచే నగును లేమి పరి
స్ఫురణం బీకుండుటచేఁ
బరఁగు నటులుగాన దానపరుఁడవు గమ్మా.
| 111
|
ఏకావళ్యలంకారము
| గీ. |
అలరును గృహీతముక్తరీత్యర్థపంక్తి
యగుచు నేకావళి యనంగ నఖిలకృతుల
దీనికి వచింతు లక్ష్యంబు దెలియ వినుము
శైలజానాథ! ప్రమథసంచయసనాథ!
| 112
|
| గీ. |
కన్ను లాశ్రవణాంతదీర్ఘములు శ్రవణ
ములు భుజనికాయభావితంబులు భుజములు
జానులంబముల్ జానువు ల్చారుముకుర
సదృశములు చోళ వసుమతీశ్వరున కనఁగ.
| 113
|
మాలాదీపకాలంకారము
| గీ. |
దీపకైకావళీసంగతిం దనర్చి
ఖ్యాతి కెక్కు మాలాదీపకం బనంగ
స్మరుఁడు వసియించెఁ దన్మానసమున దాని
మనసు నీయందు వర్తించె నను విధమున.
| 114
|
సారాలంకారము
| గీ. |
సారమను పేరుగల యలంకార ముత్త
రోత్తరోత్కర్షగతి నొప్పుచుండుఁ గృతుల
దేనె యమృతంబు మధురము ల్వానికంటెఁ
గవిజనంబుల పలుకు లన్కరణి శర్వ.
| 115
|
యథాసంఖ్యాలంకారము (క్రమాలంకారము)
| గీ. |
వరుసనే క్రమికాసమన్వయము గలుగ
నది యథాసంఖ్య మనఁగఁ బెంపారుఁ గృతుల
నహితకోటుల నాప్తుల నాపదలను
గెలుము రంజిల్లఁజేయుము గెడపు మనఁగ.
| 116
|
పర్యాయాలంకారము
| గీ. |
తనరుఁ బర్యాయ మొకవస్తువున కనేక
సంశ్రయతభాతిచేతను సంభవింపఁ
దమ్మి విడిచి సుధాకరుఁ దవిలెఁ గామి
నీ ముఖప్రభ యన్నట్లు నీలకంఠ.
| 117
|
| గీ. |
ఒక్కట ననేక మగునేని నొప్పుచుండు
నదియు వేఱొకపర్యాయ మనఁగఁ దొల్లి
ఎచట జనియించెను బ్రవాహ మచట నిప్పు
డిసుకతిన్నియ యన్న ట్లహీనభూమ.
| 118
|
పరివృత్త్యలంకారము
| గీ. |
కావ్యములయందు న్యూనాధికముల వినిమ
యంబు పరివృత్త్యలంకృతి యండ్రు బుధులు
ఏకవిశిఖంబు విడిచి గ్రహించె నాతఁ
డరినృపాలకలక్ష్మీకటాక్షములను.
| 119
|
పరిసంఖ్యాలంకారము
| గీ. |
ఒక్కచోట నిషేధించి యొకట వస్తు
యంత్రణము సేయఁ బరిసంఖ్య యనఁగఁ బరఁగు
లేదు స్నేహక్షయంబు నాళీకముఖుల
డెందములయందు దీపములందుఁ గాని.
| 120
|
వికల్పాలంకారము
| గీ. |
కృతిఁదగు వికల్పమను నలంకృతి సమాన
బలములకు విరోధంబు గలుగుచుండ
మస్తకము లొండె విడ్లొండె మనుజనాథు
|
|
| |
లపుడు వంతురు గాక యన్నట్టు లీశ.
| 121
|
సముచ్చయాలంకారము
| ఆ. |
యౌగపద్యభాజనావళీగుంభనం
బైన నది సముచ్చయం బటండ్రు
సమయుదురు గనుదురు జాఱిపోదురు పాఱు
దు రని నీ రిపు లన నురగభూష.
| 122
|
| గీ. |
ఏకమగు కారణముచేత నెనయు కార్య
మునకు బహుకారణము లుంపనొనరు నదియుఁ
గులము రూపును వయసును గలిమి విద్య
యితని మత్తిల్లఁజేసెడి నెంతయు నన.
| 123
|
కారకదీపకాలంకారము
| క. |
తనరును గారకదీపక
మనఁ గ్రమికైకగతగుంభనమైనను గృతులన్
జనియెడిఁ గ్రమ్మర వచ్చెడిఁ
గనియెడిఁ బాంథజనుఁ డడుగఁ గడఁ గెడి ననఁగన్.
| 124
|
సమాధ్యలంకారము
| గీ. |
కార్యసుకరత వేఱొక్కకారణాప్తి
వలనఁ గలుగ సమాధినా నలరుఁ గృతులఁ
గులట వాంఛను బొందె నర్కుఁడును గ్రుంగె
ననెడు చందాన శైలకన్యాసహాయ.
| 125
|
ప్రత్యనీకాలంకారము
| గీ. |
ప్రబలతరనిజశాత్రవపక్షవర్తి
నిరసనముసేత యగు ప్రత్యనీక మనఁగ
తన్ను గెలిచిన చూడ్కుల దాకియున్న
చెవుల నుత్పలములు క్రిందుఁ జేసికొనియె.
| 126
|
కావ్యార్థాపత్త్యలంకారము
| క. |
ఏపారుచుండుఁ గావ్యా
ర్థాపత్తి యనంగఁ గృతులయందును గైము
త్యాపాదితార్థసిద్ధత
శ్రీపర్వతదుహితృరమణ శేషాభరణా!
| 127
|
| గీ. |
శక్రనీలతిరస్కారచారుచికుర
గెలిచితివి నీముఖంబుచే జలజరిపునిఁ
బంకజంబుల వార్తఁ జెప్పంగనేల
|
|
కావ్యలింగాలంకారము
| గీ. |
సాధనీయార్థసిద్ధికి సాధనంబు
కావ్యలింగ మనంగఁ బ్రఖ్యాతి కెక్కు
మనసిజుఁడు గెల్వబడియెడు మన్మనంబు
లో నిలిచియున్నవాఁడు త్రిలోచనుండు.
| 129
|
అర్థాంతరన్యాసాలంకారము
| గీ. |
సర్వసామాన్యమును విశేషంబు నుక్తి
యమర నర్థాంతరన్యాస మనఁగఁ బరగు
నాంజనేయుఁడు లంఘించె నంబురాశి
యహహ! దుస్తర మెద్ది మహాత్ములకును.
| 130
|
| గీ. |
అల్పవస్తువైన నధికగుణాఢ్యసం
బంధమునను గౌరవంబు గాంచు
కుసుమమాలతోడఁ గూడుటచేఁ గాదె
త్రాడు తలలచేతఁ దాల్పఁబడియె.
| 131
|
వికస్వరాలంకారము
| గీ. |
సరవిగా విశేషసామాన్యములు విశే
షంబులును వికస్వరం బనఁబడు
నతఁ డజయ్యుఁ డయ్యె నట్లనౌ గంభీరు
లప్రధృష్యు లగుదు రబ్ధు లట్ల.
| 132
|
ప్రౌఢోక్త్యలంకారము
| గీ. |
ఎసగు ప్రౌఢోక్తి యుత్కర్ష హేతుతావి
హీనమైనది యతిశయహేతు వనినఁ
దరుణి కురులు కళిందజాతటతమాల
సముదయశ్యామలము లనుచందమునను.
| 133
|
సంభావనాలంకారము
| గీ. |
ఎనయు నీకార్య మిది యయ్యెనేని ననెడు
నూహ సంభావన యనంగ నొప్పుఁ గృతుల
నహికులాధీశ్వరుఁడు వక్త యయ్యెనేని
నెన్నఁదగు నీదు సుగుణంబు లన్నయట్లు.
| 134
|
మిథ్యాధ్యవసిత్యలంకారము
| గీ. |
అల్పతరమైన యట్టి మిథ్యాత్వసిద్ధి
కన్యమిద్యార్థకల్పనం బయ్యెనేని
|
|
| |
నగును మిథ్యాధ్యవసితి యార్యను భజించు
ది నభస్స్రజ మూనుచు నన్నకరణి.
| 135
|
లలితాలంకారము
| గీ. |
ప్రస్తుతం బగుచుండ వర్ణ్యవచనార్థ
మపుడు ప్రతిబింబవర్ణనం బయ్యెనేని
లలితమన నలరుచునుండు జలము దొలఁగఁ
గట్ట గట్టెడి నిది యను కరణి ధరణి.
| 136
|
ప్రహర్షణాలంకారము
| గీ. |
అప్రయత్నంబుచే వాంఛితార్థసిద్ధి
యయ్యెనేనిఁ బ్రహర్షణం బనఁగఁ బరఁగు
దానిని మనంబునందునఁ దలఁచుచుండ
నదియె దూతికయై చనె నతనికొఱకు.
| 137
|
| గీ. |
అన్యగతి వాంఛితాభ్యధికార్థసిద్ధి
యును బ్రహర్షణాలంకార మనిరి కృతుల
నెంతవడి దివ్వె వెలిఁగించె నంతలోన
నర్కుఁ డభ్యుదితుండయ్యె ననఁగ శర్వ.
| 138
|
| గీ. |
అభిమతార్థ ముపాయ సిద్ధ్యర్థయత్న
మునను సాక్షాత్కరించినఁ దనరు నదియ
కోరి నిధ్యంజనౌషధివేరు ద్రవ్వు
నతనిచే నిధి సాధితంబయ్యె ననఁగ.
| 139
|
విషాదనాలంకారము
| గీ. |
అభిమతార్థంబునకు విరుద్ధార్థసిద్ధి
యైనను విషాదనం బన నలరుఁ గృతుల
నెంత వడి దివ్వె వెలిగించె నంతలోన
నది నశించె ననంగ లక్ష్యము మహేశ.
| 140
|
ఉల్లాసాలంకారము
| గీ. |
ఒప్పు నుల్లాస మన్యునం దొక్కనిగుణ
దోషములచేత నవి రెండు దొరలెనేని
నన్ననఘఁ జేయుఁగాత స్నానం బొనర్చి
సాధ్వి యని యిచ్చగించెడు జహ్నుకన్య.
| 141
|
| గీ. |
కఠినత కుచంబులకుఁ జేసెఁగాక చరణ
ములకు నీఁడయ్యె మార్దవంబునె యొసంగె
నకట యిట్లేల చేసెనో యంబుజభవుఁ
|
|
| |
డనుచు నిందించు నీ ధాటి యరివధూటి.
| 142
|
| గీ. |
సజ్జనుని నాశ్రయింపదు స్వాపతేయ
మాయభాగ్యంబు దానిదే యరసి చూడ
వధము లేకున్కి నీదు సేవకజనులకు
పరమలాభంబు గాదె భూపాలవర్య!
| 143
|
అవజ్ఞాలంకారము
| గీ. |
వానిచే నవి రెండు గావేనిఁ గృతుల
నది యవజ్ఞ యనంగఁ బ్రఖ్యాతికెక్కుఁ
దోయ మల్పముఁ జెందెడిఁ దూము వారి
రాశి చెందియు నన్నట్లు రాజమకుట
తన యుదయమందు నిద్రించు తామరసము
లట్లయిన చంద్రనకు నేమి హాని యభవ.
| 144
|
అనుజ్ఞాలంకారము
| గీ. |
గుణ మచటఁ జూచిఁ దోషంబు గోరెనేని
నది యనుజ్ఞ యనంగఁ బ్రఖ్యాతికెక్కు
నాపదలె యుండుఁగాక మా కనయమును వి
పత్తులను శౌరి కీర్తింపఁబడు ననంగ.
| 145
|
లేశాలంకారము
| క. |
సముచితవృత్తిని దోషగు
ణములకు గుణదోషకల్పనము గల్గిన గా
వ్యములన్ లేశాలంకా
ర మనం బ్రఖ్యాతికెక్కు రాజవతంసా.
| 146
|
| గీ. |
వలసి నట్టులు దిరుగు నఖిలవిహంగ
రాజియందున రాజకీరంబ నీకుఁ
గటగటా! పంజరంబునఁ గట్టువడుట
యనుపమములైన మధురవాక్యముల ఫలము.
| 147
|
ముద్రాలంకారము
| గీ. |
ప్రణుతి కెక్కును బ్రకృతార్థపరపదాళి
చేత సూచ్యార్థసూచన చేయ ముద్ర
హరుని కీర్తించుచున్నవాఁ డతఁడు వినుము
సాటి లేనిది సువ్వె యీ తేటగీతి.
| 148
|
రత్నావళ్యలంకారము
| |
కృతార్థసంచయము వరుసఁగీలు కొలిపినన్
జతురాననుండు లక్ష్మీ
పతి సర్వజ్ఞుండు నీవ పార్థివ యనఁగన్.
| 149
|
తద్గుణాలంకారము
| క. |
స్వగుణత్యాగంబున న
న్యగుణావ్యాప్తి యగునేని నది తద్గుణమౌఁ
దొగకంటి నత్తు ముత్తెము
పగడమువలెఁ దోఁచె నధరభాభాసితమై.
| 150
|
పూర్వరూపాలంకారము
| క. |
తనరారుఁ బూర్వరూపము
పునరాత్మగుణాప్తియైనఁ బురహరకంఠాం
శు నిలిప్తుఁడయ్యు నీ యశ
మున శుభ్రశరీరుఁడయ్యె భుజగేంద్రుఁ డనన్.
| 151
|
| గీ. |
వస్తువు వికృతమైన పూర్వదశ జెడక
యమరుటయు పూర్వరూపభేద మగుచుండు
దీప ముపశమితంబైనఁ దేజరిల్లె
మున్నువలె మేఖలారత్నములు వెలుంగు.
| 152
|
అతద్గుణాలంకారము
| క. |
జానొందు సంగతానుగు
ణానంగీకృతి యతద్గుణాలంకినాఁ
జాన! చిరరాగయుతవును
మానసహితవు నయియుండి మనసీవుగదే.
| 153
|
అనుగుణాలంకారము
| గీ. |
అనుగుణంబగుఁ బూర్వసిద్ధాత్మగుణము
అన్యసన్నిధివలనఁ బెంపందెనేని
నల్లతొవలు కటాక్షేక్షణములచేత
నధికనీలిమఁ దాల్చెడు నన్నయట్లు.
| 154
|
మీలితాలంకారము
| గీ. |
మీలితంబగు భేద మేమియును సమత
వలనఁ గానంగబడదేని వామనయన
కానఁబడ దించుకేని లాక్షారసంబు
సహజశోణమ్ములైన నీ చరణములను.
| 155
|
సామాన్యాలంకారము
| గీ. |
అమరు సామాన్యమన విశేషము సదృశత
కంటెఁ జూపట్టదేని సత్కావ్యములను
దమ్మికొలఁకుల దాఁకొన్న తలిరుఁబోండ్ల
యాననము గుర్తుపట్టరా దనిన కరణి.
| 156
|
ఉన్మీలితాలంకారము
| గీ. |
భేదవిస్ఫురణంబు గల్పించుచుండఁ
దనరుఁ గృతులందు నున్మీలితం బనంగ
నీయశోలగ్నమైన దానిఁగ హిమాద్రి
నమరు లెఱిఁగెద రివముచే ననువిధమున.
| 157
|
విశేషాలంకారము
| క. |
అలరు విశేషక మనియెడు
నలంక్రియ విశిష్టభావ మలరుచునుండన్
నెలవొడమఁ దెలియఁబడియెడు
జలజంబులు నెమ్మొగములు జనుల కనుక్రియన్.
| 158
|
ఉత్తరాలంకారము
గూఢోత్తరము
| గీ. |
గూఢమగు నుత్తరంబు సాకూతమైన
నాయలంకార ముత్తరం బనఁగఁ బరఁగు
పాంథ! యా ప్రబ్బపాదయున్న పట్టునందు
నీతరంగిణి దాఁటుట యెల్లిదమన.
| 159
|
చిత్రోత్తరము
| క. |
పరఁగుఁ గృతులందు ప్రశ్నో
త్తర మనఁగ నలంక్రియావతంసము ప్రశ్నో
త్తరము లొకటైన నెద్దీ
శ్వరవాహన మనఁగ సరససమ్మత మగుచున్.
| 160
|
| గీ. |
కృషికు లెద్దాని వాంఛింతు రెల్లయప్డు?
వక్క నెద్దాన నొక్కంగ వలయు చెపుమ?
పంటనని యుత్తరము చెప్పువాఁడ! సఖుఁడ!
రెండిటికి నది యొక్కటే లెక్కగాను.
| 161
|
సూక్ష్మాలంకారము
| గీ. |
ఒరుల యాశయ మెఱిఁగిన యొరులు సేయు
|
|
| |
సరససాకూతచేష్ట సూక్ష్మ మనఁబరఁగు
నేను చూచుచునుండ నా యింతి తనదు
కచములను మౌళిరత్నంబు గప్పె ననఁగ.
| 162
|
పిహితాలంకారము
| గీ. |
ఇతరగూఢప్రవృత్తి దా నెరిఁగినట్టు
దెలుపు చేష్ట పిహిత మన దెలియఁబడును
దయితుఁడు గృహంబునకుఁ బ్రభాతమున రాఁగఁ
దల్పకల్పన యొనరించె దరుణి యనఁగ.
| 163
|
వ్యాజ్యోక్త్యలంకారము
| గీ. |
ఆత్మకృతచిహ్నగోపనం బమరఁ గార
ణాంతరము దెల్ప వ్యాజోక్తి యనఁగ నమరు
గంటివె యిప్పుడే చెలి! యింటిదోఁట
లోని కెంధూళి పడియె నామేన ననఁగ.
| 164
|
గూఢోక్త్యలంకారము
| గీ. |
ఒకని యుద్దేశమునను వేఱొక్కదాని
నుగ్గడించుట దనరు గూఢోక్తి యనఁగ
నొరుని చేనున నీవు మేయుట పొసఁగునె
వృషభమా! దాని కర్షకుం డేఁగుదెంచె.
| 165
|
వివృతోక్త్యలంకారము
| గీ. |
శ్లిష్టగుప్తము కవి వివేచించి దెలుప
నదియ వివృతోక్తి యనుపేర నమరుఁ గృతుల
వృషభమా! పరక్షేత్రంబు విడిచి తొలఁగు
మని ససూచనముగఁ జెప్పె నన్నయట్లు.
| 166
|
యుక్త్యలంకారము
| గీ. |
పరుని వంచించి మర్మగోపనము క్రియను
జేయునది యుక్తియని వివక్షింపఁబడియె
యింతి నీ రూపు వ్రాయుచు నితరుని గని
చేతఁ బూవిల్లు లిఖియించె శీఘ్రమె యన.
| 167
|
లోకోక్త్యలంకారము
| క. |
తనరును లోకోక్తి యనన్
జను లాడెడు నుడువులట్ల సత్కృతులం జె
ప్పిన యేనియుఁ గొన్నినెల
ల్కనుగవ మూసికొనియుండు కలికి యనంగన్.
| 168
|
ఛేకోక్త్యలంకారము
| గీ. |
కథితలోకోక్తి యన్యార్థగర్భితమయి
కృతుల ఛేకోక్తి యనఁగ సమ్మతికి నెక్కు
బన్నగము పాదములజాడఁ బన్నగంబ
యెఱిఁగెడు ననంగ లక్ష్య మహీనభూష.
| 169
|
వక్రోక్త్యలంకారము
| గీ. |
అవును వక్రోక్తిశ్లేష కాకువులచేత
నమర నపరార్థకల్పనం బయ్యెనేని
సూరకవి వేలు పెవ్వఁడు? సోముఁ డుత్ప
లాప్తుఁడా? కాఁడు గౌరీసహాయుఁ డనఁగ.
| 170
|
స్వభావోక్త్యలంకారము
| గీ. |
అగు స్వభావోక్తి జాత్యాదులందుఁ గల స్వ
భావ మెంతేని వర్ణింపఁబడియెనేని
హరిణములు చూచె నుత్తరంగాక్షములను
స్తబ్దకర్ణము లగుచు నన్చందమునను.
| 171
|
భావికాలంకారము
| గీ. |
అలరు భావక మనఁగ గతాగతార్థ
ములు పదంపడి ప్రత్యక్షముగ వచింప
నిప్పటికి నేను జూచెద నిచట దివిజ
దనుజు లని యొనరించెద రనిన మాడ్కి.
| 172
|
ఉదాత్తాలంకారము
| గీ. |
శ్లాఘనీయంబు నన్యోపలక్షణంబు
నైన చరితం బుదాత్తమై యతిశయిల్లు
నా హరకిరీటులకు యుద్ధ మయ్యె నెచట
నదియ యిది యను చందాన నహివిభూష.
| 173
|
అత్యుక్త్యలంకారము
| గీ. |
తనరు నత్యుక్తి యద్భుతాతధ్యశౌర్య
వితరణాదికవర్ణనాన్వీత మగుచు
దాత నీ వగుచుండఁగ ధరణినాథ!
యాచకులు కల్పశాఖు లన్నట్లు కృతుల.
| 174
|
నిరుక్త్యలంకారము
| గీ. |
అధికయోగమువలన నన్యార్థఘటన
నామములకైనను నిరుక్తి నా నెసంగు
|
|
| |
నీదృశచరిత్రములచేత నే నెఱిఁగెద
నీవు దోషాకరుండవు నిజ మనంగ.
| 175
|
ప్రతిషేధాలంకారము
| గీ. |
కృతిఁ బ్రసిద్ధనిషేధానుకీర్తనంబు
పనుపడినయేనిఁ బ్రతిషేధ మనఁగఁ బరఁగు
గితవ! యతిశితసాయకక్రీడనబు
గాన కాదిది జూద మన్కరణి శర్వ!
| 176
|
విధ్యలంకారము
| గీ. |
సిద్ధమగు నర్థమును వెండిఁ జెప్పిరేని
విధ్యలంకృతి యనంగను వినుతిఁ గాంచుఁ
బంచమం బెత్తుగడ చేయఁబడియెనేనిఁ
గోకిలం బప్పు డవుఁగదా కోకిలంబు.
| 177
|
హేత్వలంకారము
| గీ. |
కార్యకారణములు రెండు గలియఁ బలికె
నేని యది హేత్వలంకృతి నా నెసంగు
నుదయ మందెడు నీశశి మదవతీక
దంబమానము ల్విచ్చు చెయ్దంబు కొఱకు.
| 178
|
| గీ. |
కార్యకారణములకు నైక్య మగునేనిఁ
గృతులఁ గొందఱు హేత్వలంకృతియ యండ్రు
సత్కవులకున్ రామావిలాసములు వేంక
టేశ్వరకటాక్షము లనంగ నిందుమౌళి.
| 179
|
| క. |
ప్రాచీనుల మతములు న
ర్వాచీనుల మతములు గని గ్రంథముగా నా
లోచించి శతాలంకృతి
వాచకముగఁ జేయఁబడియె భర్గుని కరుణన్.
| 180
|
గద్యము
ఇది శ్రీమదశేషమనీషిహృదయంగమ మృదుపదరనీంధ్ర శుద్ధాంధ్ర
రామాయణఘటనావైదుషీధురంధర అడిదము బాల
భాస్కరకవితనూభవ సరసకవిత్వవైభవసౌ
జన్యనిధాన సూరయాభిధానప్రణీ
తం బైనచంద్రాలోకంబునందు
సర్వంబు నేకాశ్వాసము.
