గ్రంథాలయ సర్వస్వము/సంపుటము 1/సంచిక 1/మనుచరిత్ర నాయకలు
మనుచరిత్ర నాయికలు
వరూధిని
ఆహో ! రసదేవతా ! నీ తారుణ్యము నారాధించిన సహృదయులు ధన్యులు. మహాకవి పెద్ద నార్యుని నీ వెఱుం గుదువు. ఆరౌచికుని కావ్యపుత్రికయు నిను సేవించిన దే; కాని కాల మనేక గతుల భ్రమించినది. ఆమహాకవి నివ సించిన నగరము పాడయినది. విద్యానగరనాగరకతీయం దలి నానాగుణవికాసముల నిపుడు చర్చించుచున్నారు. అమృతాంశుఁడగు చంద్రుని కిరణగుచ్ఛము లేనగరీమతల్లి యందములను బాలించినవో, అచట నిపుడు పొడుపడిన దిబ్బలపై వ్రాలి మాసిపోవుచున్నవి. మనుచరిత్ర నాయి కల నుజ్జీవింపఁజేసిన మనోహరవ్యక్తు లేమయిపోయినవో? పోయినవి. వారిబింబములు రసికులగు ఆంధ్రులహృదయ ఫలకములపై నున్నవి. ఏ సెలయేటి కలకలములలోనో వారి స్మృతిగీతికలు వినవచ్చుచునేయున్నవి. ఇంక స్థూ లరూపప్రసక్తి యెందుకు ? భావనయందుఁ ప్రతిబింబిం చు నాయికాస్వరూపమును విమర్శింతము. లు చరిత్ర. వరూధుని పుట్టిల్లు 'సుధాబ్ధి'. చంద్రుని చెల్లెలగు ల క్ష్మీదేవి 'తోఁబుట్టువు'. దేశము 'కనక నగ' ప్రాంతము. 'రాలుగరఁగించు గాంధర్వము' విద్య. మన్మధశాస్త్రాధ్య యనము ' వెన్న తిన్న నాటినుండియుఁ జేసినది. 'సవనతం త్రములు' ఓలి పెట్టించుకొన్న లాంఛనములు. రచ్చపట్టు కల్పవృక్షచ్ఛాయలక్రింది మరకతమణీ వేదికలు. వై కుంఠ కైలాసములు ఆమెకు నాట్యసభలు. ఇదియంత యు వరూధిని స్వయముగాఁ జెప్పినదే! ప్రవరాఖ్య సంద ర్శనాసమయమందే కవి యీనాయికా పూర్వవృత్తము ను జిత్రించియున్నాడు. నాయిక అపుడు 'అబ్బురపొ టు' లో నున్నది. కాని యింకను 'రయోద్ధతి' కి వశు రాలగు ఉత్కంఠ దీపింపలేదు. ఈ లోపల ఎవ్వ కెవీవ' ను 'భూసుర కౌతవరుసుమ శరాసనునకు బదులు చెప్పిన " ది. వరూధిని వాక్యములయం దివి ప్రధమములు కావు. ఇంతంత కన్నులుండఁగా తెరువెవ్వరి వేడెదవను' తొలిసారి మాటలయందు కేవల నర్మ్యప్రాగల్భ్యము సూచింపఁబడి నది; ‘భయములేదా' యను సుకుమారప్రౌఢిమ కొంతత రువాత తోపకపోదు, కాని ఎల్లిద మైతిమి మాటలేటి కీజ్' అను చివరనుడువులయందే వరూధు నీ స్వభావమున కుఁ గవి బీజబిందువులు వేసినాఁడు. ఈనాయికా ప్రధ మసంభాషణమునుబట్టి కొన్ని నైజవిలక్షణములు విమర్శ కుఁ డూహింపక పోఁడు; ఈ పె మితభాషిణి; కా ని ప్రొసూక్తి యెఱుఁగనిది కాదు. సరళధోరణి కలదు; కాని దేవ దేవీ మేనకల వలె ధారాళ వాచాలత లేదు. నిశితశిక్షాలబ్ధమయిన నాతి ప్రౌఢి మ యెంతయో రుచించుచున్నది; అయితే ఆ జన్మ సిద్ధమగు ధోరణీ చాతుర్యము ఉలూచీనాయి కాదుల యందుంబలె స్ఫురింపదు. వరూధిని స్వభావసిద్ధమయిన సరళనాయిక; అందువలననే భావమును కనువయిన భావ పూవున కనురూపమయిన తొడిమవలె నొప్పులోదవు చుండును. అవస్థలనుబట్టి యాలాపములు మాఱుట ప్ర కృతి సిద్ధము. వరూధునియందు ఛాయలు మాఱును గా ని శైలి సంపూర్ణమగు మార్పును బొందుట గావరాదు. ప్రవరాఖ్యుడు 'పొమ్మంచు ద్రోసిన' సందర్భమును బరి శీలింపుఁడు. ఆబిడ యాశాపతనమువలెనే యామె మా టల మధురిమయును భిన్న మైపోయినది. అపుడు 'కోప మునఁ జూచి 'నదఁట. 'క్రేఁటుగొనుచు' బలికినదఁట. ఆ వస్థలయందెంత తెచ్చుకోలు కోపమున్నను, సహజ సర ళమయిన వాణియం దాపరిణామము వచ్చినదికాదు. క లస్వనములో నేడ్చుచు ఆబ్రాహ్మణుని దిట్టిన తిట్లన్ని యు నాలకింపుఁడు. ఈరహస్యము గోచరింపఁగలదు. వరూధిని ప్రవరాఖ్యుని దూఱు భాగమును సత్యభామ శ్రీ కృష్ణుని దూఱుభాగముతోఁ గలిసి చదువుఁడు. వరూధి ని ప్రవరాఖ్యుని 'భూసురవర్య' యని సంబోధించినది. సత్య (పసులకాపరి, (వల్లవీకింకర' యని తృణీకరించినది. సత్యా తిరస్కారమునకుఁ జిర పరిచయపారమ్యము నొక 78 కొంతసహకారముగ సహృదయులు రసపోషణ' ము ను సమర్థింపవచ్చును; నాకిచట కావలసినదియవ స్థాంతర ప్రసక్తి మాత్రమె.
వరూధిని యాకారము
కవిరచించిన నాయిక పదములలో ఆమె యాకృతి యు నణఁగియుండును. నాయికల కందఱకును సమాన రీతిగల వర్ణన ల సేకములు కలవు. అయినను ప్రతిభావం తుఁడగు సుకవి తననాయికకు (విలక్షణత'ఁ గల్పింప క విడువడు. పాత్రోచితీ నిరూపణమునందు ఈవిలక్షణత్వ చర్చ కవకాశమధికము. పెద్దన మహాకవి. ప్రకృతి వి లాసమును చక్కగా గుర్తించిన రౌచికుఁడు. వరూధుని వంటి నాయికకు ఆకృతి స్వభావములందుఁ బరిస్ఫుటమ గు నైలక్షణ్యమును బాటించి యుండకపోఁడు, వరూ ధిని సర్వాంగ సౌందర్యముగల నాయికయని భావవీధి యందాలో కింతము. ఊహాప్రతిష్ఠితమగు బింబము నం దేమోహనాంగము విలక్షణశోభతో రాణించుచున్నది? పెద్ద నార్యుఁడిచ్చిన వర్ణనలతోఁ జిత్రకారుఁడొక పటము వ్రాయుననుకొందము, అతజేయంగమునందుఁ గళాప్రా ణమగు విలక్షణతను దిద్దవలెను? ఈ ప్రశ్నలకు మను చరి త్ర వర్ణనలే ప్రత్యుత్తరము లియవలసియున్నవి. వరూధినీ సౌందర్యము నేత్రములయందుఁ బరమావధి నందినదని నా యూహ. ఇటంటినని యితరావయవములు యధాసుంద రములు గా పొందు పొంక ములంద లేదని నాయాశయముకా దు. తీర్చిదిద్దిన చక్కదనాల రేకలలో నేది విలక్షణమ యిన శోభను జూపుచున్నదని నాయర్ధము. ప్రవరాఖ్యు నకు గానఁబడిన నాయి కామూర్తిని భావింతము. మొద ట 'విద్యుల్లతా విగ్రహాయని విశేణముతో వరూధిని యాకృతిని మొత్తముమీద సూచించినాఁడు. తరువాత శతపత్రేక్షణయని పలికి నేత్రములకుఁ బ్రధాన సౌభా గ్యము నిచ్చినాఁడు. ఇదియె ఆమె నేత్రలావణ్యమునకుఁ బ్రధమ బీజము. పిదప కొంతసేపటికి వరూధినికి అబ్బు రపాటు' దయించినది. ఆయవస్థయందుఁ గూడ ప్రధమ రాగము నయనాంబుజములు వికసించుట'తో నుదయిం చినట్లు జిత్రించుట కారంభించినాఁడు. అందు కాంతి పెల్లుబ్బినది. కనీనికలు' పూచిన కలువమాలలను గ్రు మ్మరించినవి. అనంతర దశయును కావ్యసౌందర్యమును تلام దోహలించునదె. ఁలేనడు మల్లలు నాడగా' పూచిన పోక బోదియచాటునకుఁ బోయినది. అందెలు రవళించినవి. అచటనుండి దృగంచల ప్రభాతరంగములు త్రోవయందు వెల్లువఁబెట్టినవి. అప్పటికి (ప్రఫుల్ల నేత్రమ్ములతో, యిక నాయకునిఁ జూచినది. అంతట పులకలు మేననం కురించినవి, ఆవాలకమునందు కన్నంగవ... ముఖచం ద్రు నాక్రమించుకొనునో' యను భ్రమ మన్మధునకారో పించిన కవి రసాత్మకుఁడనుట నిర్వివాదము, ఇందును కన్నులయందమె పుష్పించుచున్నది. ఇంకను భ్రమరకీట న్యాయముననుకరించినపుడు గూడ నాయికకు మొట్ట మొదటి మార్పు క్షేత్రాంచలములయందే పొలుపువారిన ది. బిత్తరచూపు అని మేవ స్థితిని మాన్చినది. ఇంతటితో నయ నానందమాగలేదు. కవికి నాయికా కటాక్ష సౌభా గ్యమునందుఁగల యా సమమత యపారమైనదిగఁ దోఁచు చున్నది. "చెలువగు వానిఁజూచినను జెల్వకుఁజూపులఁగావె కూటముల్ అను రసరహస్య పక్షపాతముగూడ వరూధినీ సౌం దర్య రాశియందు కటాక్ష కాంతి కదంబ ప్రాధాన్యము : సూచించుటకే సంఘటించినాఁడు. అనితంబా భోగ ధవ ళాంశుక'మను పెద్దనార్యప్రయోగము నందు సార్ధకమంజి మ యున్నది. ధవళాంకుక ప్రశంసచే తెలుఁగు పడఁతుల సహజ దేశీయ వేషమునకు (విలక్షణత' బోసియున్నా డు. తెల్లచీరలు ధరించు నితంబినీమణులలో తెలుఁగుదే శీయులు ప్రధానులు. వయసు. వరూధినికి తరుణి, నవలా, మున్నగు విశేషణములు వాడఁబడి యున్నవి. ఐనను వయసు నిర్ణయించుట కిం తకంటె సహజరసోచితములును, ప్రత్యేకస్థల ప్రసక్తము లును నగు నిదర్శనములు కావలెను. నాయిక వయస్సు ను నిరూపించుటకుఁ గావ్యమునందే అంతస్సాక్ష్య సంప త్తి నన్వేషింతము, విజయవిలాసమునందు చం. కన్నియఁగాని వేఱ కటిగాదు.....నీకు నే జన్నియఁ బట్టియుంటి నెలజవ్వనమంతయు' అను పద్యమునుబట్టి కావ్యక్రమమున ఉలూచి వయసు నూహింతుము. ఇంత స్ఫుటముగ వరూధిని వయసు ని 79 రూపించుటకు అవకాశములు లేవు. తరుణీ అని ప్రవరా ఖ్యుడు సంబోధించినాఁడు. అందువలన లేక పడతిగా న తనికి గన్పడితీరవలెను. (అనన్యకాంతి యనుట చేఁ గూడ నా మె యీదువాడినది గాదని భావము. నవలాశబ్దమున కు (ఆ ౨.౨గి.) కోమలియను స్ఫురణకలదని కొందఱని రి; కాని అచ్చ తెనుఁగు నిఘంటువులా రూఢార్దమును శాసించుటలేదు. శాచికులగు కవుల రసవద్రచనయందుఁ గూడ ఆయర్థముగానరాదు. వరూధినీ విలాపమునందు (ఆ3_2). ......నోచని యింతిదైన యా చక్కఁదనంబ దేమిటికి జవ్వన మేటికి'... అను పలుకులు వినఁబడుచున్నవి. నాయికకు వియో గదశ యలమినది. త్రోపువడి' 'లజ్జాపరవశ భావముల తో 'గుమారిల్లుచున్నది. నిస్పృహదృష్టితోనున్న నాయికా సంకల్పములు ఆత్మ విలాపమునందు ధ్వనించుట సహజ ము. ఈ చక్క దన జవ్వనములు వరూధిని వేయైయుండు సనుట రసచర్చకు సమీపము. ఇంకను శోధింతము, వన విహారమునందున్న వరూధిని నామెసబులు దర్శించిన భా గమునకుఁ బోవుదము. వారి సంభాషణయందును అను నయాలాపములయందును ఒక సొబగుస్ఫురించుచున్నది. వరూధిని చిన్నతనమందున్నట్లురు. కులనీతులను సామెత లు నెఱిగిన పెద్దము త్తెమరలా 'మెసకియ లయినట్లును తోఁచుచున్నది. ముల్లువుచ్చి కొ ఱ్ఱడచిన చందమాయె పదమా?...... అను సఖీమణుల సంభాషణల నుండి వారియాటి తేటి 'న' లోక జ్ఞాసమూహ్యము. అందఱును లేమ?' అని యా మె నాదేశించిరి. ఇవియన్ని యునటులుంతము. పెద్దనా ర్యుడింతకంటె రసముగ్ధ మైన విశేషణముచే వరూధిని వ యసును సూచించియున్నాఁడు. ఁతకుణాంగుళీ ధూత తంత్రీస్వరంబుతో ...... లేఁతంకము వదలని వ్రేళ్ళచేత మీటబడిన వీణాతం త్రులనుండి లేచు కలస్వనముతో నామె ఁ జిలిబిలి పాట ముద్దులు నటించు'చున్నదని చెప్పినాడు. లేఁతవగు 'వ్రే ళ్ళనుటచే వరూధినీ వయఃతోమలత యంతయు ధ్వనించు చునేయున్నది. న్న వైదగ్ధ్యము. e వరూధిని చక్కని విదుషి. నిశితమయిన సాహిత్య ప చయము ఆమె సంభాషణయం దెందుఁ జూచినను ఉట పడుచున్నది. కాని నాయికయందు వైద్యము కంటె వైదుష్యమెక్కువ, మన్మధశాస్త్రా ధ్యయనము తాను చి నాఁటీనుండియు జేసితినని చెప్పికొనినది; కాని వీణా వాదనమునందును, కీరకారికలకు పలుకులు నేర్పు' ట యందును ఆ స్థలాలసము గానవచ్చుచున్నది. వీణావాద నముఁజేయుచు నాయిక మన కగపడుచున్నది. రామ భూషణుని గిరికానాయిక యును ఈయవస్థయందెచిత్రిం పఁబడినది; కాని ఈనాయి కాద్వయము నడుమ ఒక భేద మును దీయవచ్చును. వరూధిని వీణపాటయందు ఁ ఆలాపగ తియు' పారవశ్య విభ్రమమును' ప్రధానములుగా మ్రో గుచున్నవి. అందువలన గానకళయందు నాయికకు గల స్వాదురస పక్షపాతము సూచ్యము. ఇంక గిరికాగాన మునాలకింతము. (ప్రాణాను బంధములు' వానికిగల 'తాళగ తులు,' ముందుఁ జీవింపబడుచున్నవి. (ఆలాపభంగి' య న్ననో అత్యత్త సంవాది స్వరంబులకు గ్రామంబు'లును చుచున్నవి. ఇందు శాస్త్రీయ సంకేతము అధికము. గిరి కకుగల శాస్త్రప్రవేశ ప్రాగల్భ్యమును, తదాభిముఖ్యము ను ఇందుధ్వనించుచున్నవి. వరూధిని కిన్నరలోగలహాయి, గిరికావాదనములో లేదు. వరూధినికిఁ బ్రకృతి సౌంద ర్యము ననుభవించు నవనీత హృదయము' కలదు. 'భోగ పరుఁడవై' యానందింపుమని ప్రవరాఖ్యుని సంబోధించి నది. అపుడా పరిసర ప్రకృతిని తేనెలూఱునట్లు వర్ణిం చినది. ఆమె కాంక్ష పడీ వలచిన కస్తూరి (సద్యోవినిర్భి న్నమై పడియున్నది;' కాని బంగారపు బరిణలలో లేదు. జవ్వాజి యెండకుఁగరఁగి, కసటువోయినది. పిదప కఱ లనంటి' గుమగుమలాడుచున్నది; కాని కృత్రిమపు రూ పములతో దాపఁబడి యుండలేదు. ఘనసార తరువుల పొరలలోనుండి పచ్చకర్పూరము పొడిపొడిగా యున్నది. పన్నీ కుపూలనుండిజాతినది. ' ఈవర్ణ సమును భా వనయందు జీవింపఁజేయుఁడు. ఎక్కడి సౌందర్యమక్క డనే' ఎచ్చటి పరిమళమచ్చట నే! ప్రకృతిసిద్ధము గాఁ బడిఁయున్నవి. ఇదియే నైసర్గిక సౌందర్యము. ఇందు సఖీజనులు దిద్దిన కృత్రిమాలంకారం మేమియు లేదు. d బ 80 పూ చినపూవును పూచినట్లే దర్శించు మానసికరుచి వేఱు. దానినికోసి యాకులతో దారములతోఁ బొదివిచూచు మనోవికారము వేఱు, సహజముగా కొండదాపున పొరలి పోవు సెలయేటి చక్కదనము నాస్వాదించువాఱు కొంద ఱు. కౌత్తవలతో తవ్విన నిలువు కాల్వలను జూచి యా నందించువాఱు కొందఱు. ఇందు మొదటివారు సహజ శోభనప్రియులు. రెండవవారు కృత్రిమవిలాసపరతంత్రు లు. వరూథిని మొదటిజాతిలోనిది. ప్రవరాఖ్య సంబో ధనముపట్ల నాయికా వైదగ్ధ్యము నిరూపించు భావచి హ్నములు కొన్ని యున్నవి. ఆరంభదశయందు నర్మపరి చితి కొంత కానవచ్చినను, ప్రణయజనమదకలితములగు నానార్థ ప్రచారములు తోపవు. నాయిక వాక్కులలో మధుర మగు నొక దైన్యలాలనము రసజ్ఞుఁడు చవిచూడం అనంతర సంభా'వణయందుగూడ మోహావస్థల యందుఁ జూపట్టు చిక్కులు' వరూధినీ వచనములలో లేవు. గలదు. కం. యిట్లు పలుక వరుసయె వ్రతు లై దినములు గడ పెడు విప్రుల జను నే గామింప...... అని ప్రవరాఖ్యుడు పలుకగా వరూధునికి వదనంబున చిన్న బాటు' వాటిల్లినది. కం. కాముకుఁడగాక ప్రతినై భూమి ప్రదక్షిణముఁ జేయఁ బోయెడువానిం గామించి తోడితే తగవా? అను అర్జునభాషాధ౯ము నూహించిన యులూచికి ఁమోమున మొలకనవ్వు' పేడెత్తినది. ఇట వరూథిని యజకోటియందు 'పావను లౌటకు' మాక వుగిండ్ల సుఖిం చుటేగదా ఫలము? అని యె తిపలికినది. ఆట ఉలూచి 2+ కం. నిను గీతిసాహితీ మో హనవాణులు చెవులువట్టి యాడింపంఁగా గనియుండి కాముకుఁడఁగా నని పలికిన నాకు నమ్మికౌనె నృపాలా ! కం. అతులితవిలాస రేఖా కృతులక్షా వలపించియిట్లు త్రిభువనలీలా వతుల నలయించుటేనా ? వ్రతమనఁ గానీకు? రూపవంచితమదనా ? అని భావగర్భితముగా గడుపైన యెత్తెత్తినది. రసపు . త్రులీ భాగములు తఱఁచినకొలఁది నా యాశయము టలు తేఱఁగలదు. మను చరిత్రనాయికయందు మనోరథ రక్తి యధిక మైనదే; కాని తత్సాధనా నైపుణ్యమునందు విలాసపరములగు త్రిప్పులాటలు' తక్కువ. ప్రణయమువంటి కార్యికరణములయందు పన్నఁబడె డి వలలు మిగుల రహస్యములు. తత్కల్పనములుగూడ క్రమానుగతములై యుండవలెను. అది చతురమకు లక్ష్మణ ము . వరూధునీ రాగసంకల్పముల పరిణామమునందురు ఈ భేదము స్ఫురించుచున్నది. రాగ పుష్పము క్రమక్ర మముగా రేకులు రేకులై వికసించినది ; కాని వశీకరణ వాగురులు మాత్రము పోగు వెంట పోగుతీసి వేసినట్లు. తోపవు. ప్రవరాఖ్యుని ధీరచిత్తము' పరిమళించినతోడ నే నిక్కము దాప నేల ? ధరణీ మురనందన ! యింక నీపయిజ్ | జిక్కె మనంబు నాకు'.. అని ఒక్కసారిగాఁ బలికినది. ఇది ఈ నాయి కాగుణ ములయందొక లోపమని నేను భ్రమింపను; కాని చా తుర్యవతియగు నాయిక యిట్లు ప్రవతింపదు. ప్రవరా ఖ్యునివంటి బుద్ధిజాడ్యోన్మాదుఁడుగూడ 'ఈ పాండిత్య ము నీకు దక్క, మఱి యందేగంటి మే?' యని సాభిప్రా యముగఁ బ్రబోధించి వరూధినీ వైదుష్యమునకు గతిఁ గల్పించియున్నాడు. ఇందు నర్మమయిన వ్యతి రేకథ్వ నియును గలదు. ఎందుకుఁ జెప్పవచ్చితినన నాయిక యందు వైదగ్ధ్యముకన్న వైదుష్యమధికమని ప్రతిపా దించుటకే ! స్వ భావము. వరూధిని పరిస్ఫుటయైన ప్రణయపాత్ర. వెన్నవలె కఱఁగు' హృదయము గలదని కవిసూక్తి చెప్పనట్లు చె ప్పుచున్నది. (ననవిల్తుశాస్త్రము' నావతించినది; కా ని యభిమాన శాస్త్రము రహి పుట్టించు గాంధర్వ'మనక ఁరహిపుట్టించు తీరదు. పాటయందు అన్నిటికన్న హాయి' నెట్లుపా సించినదో ! సౌందర్యార్చనయందు గూడ నైసర్గిక రామ ణీయకము నే యా ప్తముగా నాదరించినది. ఈమె గుణ స్వరూపము నాలోచించినచో ఒక రహస్యము పొడక ట్టుచున్నది. వరూధునీ స్వభావముందు వశీకరణశక్తికన్న వశ్యమార్దవ మధికము, ఆమె సురచారణ విద్యాధర '? కుమారుల నెందఱనో చూచియున్నది. సుందర పురువ సం దర్శన మెఱుఁగనిదికాదు. మఱియు నొక గంధర్వుడు రాగాంధుఁడై యామె చక్క ఁదనమునకుఁ బట్టువడెను. కాని అతనికి హత్తినదికాదు. కవి చిత్రించిన వరూ ధిని యందమునందు కన్నులసోయగము ముఖ్యమయినది. ఆపె నేత్రాభినయ ప్రౌఢిమయును జూచియున్నాము • మొట్టమొదట ప్రవరాఖ్యుని ఆ లేఖ్యతనూవిలాసమునందు నాయి కాదృజ్ ్మహము లగ్న మయినది. ఇందువలన వరూ మునియందు రూపమునకుఁ బట్టువడు మానసికరుచి స్ఫు రించకపోదు. ప్రవరాఖ్యునిఁ గూర్చి నాయిక అదివఱ . ఉలూచి విజయ యశో గానమున నావఱకె యున్మాదినియై యుండెను. నల గుణకథనమధురిమవలన దమయంతి తగులమునకు ఉదయవ్యవస్థ' యేర్పడినది. ఉపాకన్యకు స్వప్న సాంగత్యముచేఁ గవి రసోదయముఁ జేసియున్నాడు. వరూధునియందిట్టి 'దళాచిత్ర' మేమి యు లేదు. నలకూబరసన్నిభునిఁ జూచినది అబ్బురపా టుదయించినది. లేచి నడుమల్లాడగా దాగినది. సంపూ ణ౯మగుచూపుచే అబ్రాహ్మణకుమారుని తారుణ్యవ గ్ధ్యము'లను ద్రావినది. భావమందాతని స్పర్శామంజిమ ననుభవించినది. నా ఉత్తమవిమర్శయందు కేవల రూపవివశమయిన యికాహృదయము ఉదా తస్థానము నాక్రమించుకొన లే దు. ఈరసభేద మెట్లు కలిగినదో తుల్య నాయికల యాచి త్యప్రసక్తివలన తేలఁగలదు. ఁవనిత తనంతఁదా వలచి వచ్చిన చుల్కన గాదె యే రికి" అను కవిమధురచరణమునందు నాయికాశయము 91 కొంత బోధపడుచున్నది. మదనవ్యధా భిన్న తచే ( అలివే `ణులు వాడివత్తు లగుచున్నారని' పలికెను. అనునయ పూర్వమగు భావదైన్య మిందు చాలఁగలదు. నైజసిద్ధ ముగా ఈ నాయిక 'నయభయ' సాధనసంపత్తికలది కా దు. దేవదేవివలె నయచాతుర్య మెఱుఁగదు. భయపె ట్టి కాంక్షా మాధుర్యమును బోషించు ప్రౌఢనాయికా లక్షణములును లేవు. ఇట్టి జాతి నాయికలలో రసవిశిష్ట మగు (మిటార'ముండినను శుకగుప్తతి పాత్రలవలె రుచి 81 నైచ్యమునకు లోనుగాకుండవలెను. అపుడె సాహిత్య చర్చకు యోగ్యమగుదురు, సాహసము తక్కువ. ఆత్మగతమయిన ప్రజ్ఞావిశ్వాస ముగూడ గానరాదు. 'ఇటు జపియించిన విడుతు నే' యని ఉలూచి విజయాపహరణమున కాయ త్తపడినది. మన్మగుని ఏలని బంటుగా, దక్కించుకొనరాదా ? 6న ను వీడు పరిగ్రహించినచో' అని వరూధుని సంకల్పమును కదపినది. వాడు తన్ను పరిగ్రహింపవలసినదే కాని, త న్ను వాని నేలుకొను ముచ్చటలు దోచవు. నాయిక సా త్విక భావవిశిష్టయియిన ట్లూహించు సరసవణ౯నలం చా లఁగలవు. త్రోపువడిన తరువాత గూడ నాయిక నాయ తిట్లు తూఱుపాఱఁబట్టలే దు. విఫలమనోరధమైన దేవయాన కచునకు సంజీవని పని సేయకుండెడుమని శాప మిచ్చినది. పార్థ నిరాకృత యయిన ఊర్వశి కామినీజననిరధణకమయిన నపుంసకత్వ మును వానికిఁ గట్టి పెట్టినది. కాని వరూధిని నేనెక్క డ ? వాని గౌఁగిలెక్కడ?' అని నిస్పృహ విలాపము నారంభించినది. కుని నిందించి యెఱుఁగదు. తరువాత విరహము, వరూధిని ప్రణయిని యని చెప్పి యున్నాను. నిశితమధురమైన యుత్కంఠ నందినది. అచ ట భగ్నదశకుఁ బాత్రమయినది; అయితే దుర్మోహ నై జమగు ఉన్మాద దోషమున కగ్గమయినది కాదు. చూ డుఁడు ! హంసీముఖమున 'ప్రియోదంతమును' ప్రభావతి నీ, ఆరతికిఁగరంబు లైతిరే నవ్విభుఁ గౌఁగిలింపఁగ నబ్బు కరములార! యాయింతికిఁ గుచంబులైతిరే నతని వ నిపీడనమబ్బు కుచములార ! యాల తాంగికిఁ జెక్కులైతిరే నారమ్య శీలు చుంబనమబ్బు చెక్కులార! యా నెలంతకు వీను లైతీరే నాకళా విదు మంతనములబ్బు వీనులార ! గీ. అటుగానోఁచకేల నా కైతిరకట ! యని నిజావయంబుల కాత్మవగుచు 3 వినిన బాల్యమునఁవన్ను రమణ సౌభాగ్యకలిత యనిన సాముద్రికులమాట లరని తిట్టు.
ఆని ఉన్మాద విరహము ననుభవించినది. ఇది యిం కను ప్రద్యుమ్న సహవాసముఖమబ్బకమునుపే, మనవరూ ధిని యన్న నో విసివివి నివితనువు దొ ఱఁగ' దలచినది. రహ దశలయందు వరూధిని యపస్మారము ఆమె స్వభా వస్నిగ్ధతను సహస్రముఖములతోఁ బాడుచున్నది. 'సగము గొఱికినయాకును, సఖులు పిలువ సగ మొసగును త్తరము, తేల్వి సగము, రుఱపు సగము, నయి చింతచే సగమగుచు సరి గె.” ఈ నాయిక యొక్క ప్రేమాదర్శనమును చక్కగా గుర్తించుటకుఁ గొన్ని యవకాశము లున్నవి. నానోముల్ ఫలియించె, నావయసుధన్యం బయ్యె విప్రోత్తమా'? అను వాక్యములె యామె యాదర్శమునకు మాత్రము లు, బాల్యయౌవన కౌమారాదికములగు దశలు నాలుగు. 2 అందొక్కటొక్కటి 'ధన్య'ము గావలయునని యామె యాశయము. బాల్యమునఁ రంభాది సఖీసాహచర్యమబ్బి నది. వెన్నతో ననవిల్తుమినుకు లావర్తించినది. ఇక జవ్వన మాముకొనినది. (మానంజాల'నను ప్రియసల్లాపము చే నది యు ‘ధన్య' మైనట్లు ఆనందించుచున్నది. కవియు నెడఁ గన్నుమూయొ'ట కొప్పుకొనిన నాయికా భావదైన్య మ త్యంత కరుణము. రసోపపత్తి యిందొదుగు నవకాశములు లేవు. ఆనందో బ్రహ్మ' మున్నగు సాంప్రదాయకములు తడవిన యీనాయికకు విమర్శకుఁడు వైష్ణవమత స్పర్శ ను సూచింపకపోఁడు, ఇంకొకమాఱు (మనోరమ'ను దిల కితము.
రాయప్రోలు సుబ్బారావు