కావ్యాలంకారచూడామణి/ప్రథమోల్లాసము
కావ్యాలంకారచూడామణి
ప్రథమోల్లాసము
| శా. | శ్రీవాగాస్పదయోః పరస్పరయుజోః శ్రుత్యుత్సవశ్లాఘయోః | 1 |
| ఉ. | పంకజమున్ దొఱంగి తదుపాంతచరన్మధుపప్రసక్తికిన్ | 2 |
| చ. | వరచతురాననప్రతిభ వాసికి నెక్కఁ బదక్రమంబులన్ | 3 |
| సీ. | శ్రీకంఠచూడాగ్రశృంగారకరణ మేరాజున కన్వయారంభి గురుఁడు | |
| తే. | నంధ్రదళదానవోపేంద్రుఁ డగునుపేంద్ర | 4 |
| శా. | సర్వశ్రీ దనపేరివాఁ డగుటచే సంతుష్టచేతస్కుఁ డై | 5 |
| ఉ. | అశ్రుతవైరివర్గుఁడు సమాశ్రితభర్గుఁడు దివ్యవాహినీ | |
| | న్మిశ్రితరాజనీతి యధమాకృతభూవరభూతి సర్వలో | 6 |
| సీ. | లక్ష్మీధరిత్ర్యుపలాలనప్రౌఢిమ రాజనారాయణప్రభ వహించి | |
| తే. | కదనభీతులఁ బులు మేపి కాచి రాయ | 7 |
| ఉ. | ఎందుఁ జళుక్యవిశ్వధరణీశ్వరురాయఠారిసాళువ | 8 |
| వ. | మఱియును; | |
| సీ. | వేదశాస్త్రరహస్యవిధు లెల్లఁ బరికించి సవిఁ జతుర్వగ్రప్రశస్తి నొంది | |
| తే. | యచట నచ్చట నున్న కావ్యాగమములఁ | 9 |
| మ. | ననుఁ గావ్యక్రమవేది నర్చితబుధానందాదరాలోకితున్ | 10 |
| ఉ. | భావరసప్రపంచమునఁ బర్వునలంకృతిలక్షణంబు, ఛం | 11 |
| క. | అను నవ్విశ్వేశ్వరవిభు, ననుమతి యనునూత్నపోత మాధారముగా | 12 |
షష్ఠ్యంతములు
| క. | లక్ష్మీపుత్త్రునకు నుపేం, ద్రక్ష్మావరనందనునకు ధర్మజ్ఞునకున్ | 13 |
| క. | సింధురసత్త్వునకు మరు, త్సింధురసక్రీడదహితతృప్తికరునకున్ | 14 |
| క. | చాళుక్యవిశ్వధరణీ, పాలునకు నమన్నృపాలపరిపాలునకున్ | 15 |
| వ. | అభ్యుదయపరంపరల కకంపితస్థితి యావహిల్లునట్టుగా మద్వచోరచనీయం బగు | 16 |
| చ. | సరళవిరాజదుచ్చరణశస్తము వర్ణము, వర్ణపక్తివి | 17 |
భావము
| క. | బహిరర్థాలంబనమై, విహరించు మనోవికారవిలసితము సుమీ | 18 |
| క. | ఘనవిజ్ఞానం బాత్మకు, మనసుననే కలుగు నట్టిమనసున కబ్బున్ | 19 |
భావభేదములు
| తే. | అట్టి విజ్ఞానకలిత మై యమరుభావ | 20 |
| క. | నవరసవిస్ఫుటకరణ, ప్రవణము లగు నుచితరుచివిభావము లెల్లన్ | 21 |
విభావములు
| ఆ. | అవ్విభావ మొప్పు నాలంబనంబు ను | 22 |
ఆలంబనవిభావము
| క. | ఆలంబనంబు నాఁగ ర, సాలంబన మైనరూపయౌవనకాంతి | 23 |
ఉదాహరణము
| చ. | నెలవుల నిండుచన్నుఁగవ నిక్కును, గామునితూపు కైవడిన్ | 24 |
ఉద్దీపనవిభావము
| క. | చలియింపక రస మింపుల, నొలయుచు నెవ్వానిచేతి నుద్దీపించున్ | 25 |
| క. | ఆలంబనోక్తగుణములు, నాలంబనచేష్టితములు హారాలంకా | 26 |
| సీ. | రూపలావణ్యతారుణ్యాదిశారీరగుణము లాలంబనగుణము లరయ, | |
| తే. | నిట్టి యుద్దీపనవిభావహితవినోద | 27 |
అనుభావములు
| శా. | భ్రూతారాననరాగదృగ్విలసనంబుల్ పాణిపాదాంగవా | 28 |
| చ. | వదనవికాసమున్, బొలయు వాలికచూపులు, లేఁతనిగ్గుతోఁ | 29 |
సాత్త్వికభావములు
| తే. | సత్త్వ మన మనోవృత్తి, తజ్జంబు లైన | |
| | స్తంభరోమాంచబాష్పవైస్వర్యకంప | 30 |
స్తంభము
| క. | మే నెఱుఁగ కున్నయునికిన, నానాభయహర్షదర్శనశ్రవణములన్ | 31 |
| క. | చాళుక్యవిభుని ఖేల, త్కోలధ్వజపటముఁ జూచి క్రొవ్వఱి, యని ను | 32 |
రోమాంచము
| క. | ఆనందాతిశయంబునఁ, గానఁబడుట రోమహర్షకల్పనము సుమీ | 33 |
| క. | మనమున విశ్వేశ్వరు నిడి, కొని గాఢాలింగనములఁ గొఱలెడిచోటన్ | 34 |
అశ్రువు
| క. | అతిదుఃఖహర్షణాదులఁ, బ్రతిపాదిత మైన నేత్రపాథఃకనుసం | 35 |
| క. | ఆలములో విశ్వేశనృ, పాలునికరవాలు మెఱయఁ బరనృపవనితా | 36 |
వైస్వర్యము
| క. | భయరోషహర్షణాదుల, నియతం బగు గద్గదధ్వనిత్వం బది ని | 37 |
| క. | రాగముగ నలుకఁ దేర్పఁగ, నాగతుఁ డగువిశ్వవిభునియాలోకముచే | 38 |
కంపము
| క. | ఆకస్మికభయదయితా, లోకనహర్షాదిరుజలు లో నగుదానన్ | 39 |
| క. | మృదులతరచంద్రహాసము, గదలించుచళుక్యవిభునిఁ గని భీరువు లై | 40 |
ప్రళయము
| క. | ప్రళయము నా సుఖదుఃఖా, దుల నింద్రియమూర్ఛనంబు దొఱఁగుట దానిన్ | 41 |
| క. | ఇమ్మహి నుపేంద్రపుత్త్రుడు, సమ్మోహనమూర్తి యగుట సత్యం, బతనిన్ | 42 |
వైవర్ణ్యము
| క. | మదరోషవిషాదాదులఁ, గదిరెడుసహజాంగరుచివికల్పమునకుఁ బేఁ | 43 |
| క. | సారమతి విశ్వనృపతిని, గోరిన సమకూఱ కున్నె కోర్కులు ధరణిన్? | 44 |
స్వేదము
| క. | దయితాలింగనసురత, ప్రయాసకలనములఁ జెమరు వాటిల్లు మిథః | 45 |
| క. | ఇల విశ్వనృపతిచంద్రుని, లలితకరస్పర్శనములఁ లలన గరంగెన్, | 46 |
సంచారిభావములు
| తే. | స్థాయిభావంబునందు నిత్యత్వ ముడిగి | 47 |
| సీ. | గ్లాని విర్వేద శంకా మదాసూయలు నాలస్య దైన్య శ్రమాహ్వయములు | |
| తే. | వ్యాధియును వ్రీడయును నన వరుసఁ గృతుల, సాగు ముప్పదిమూఁడు సంచారిభావ | 48 |
గ్లాని
| క. | మానస మెరియఁగ మేనికి, నానాదౌర్బల్యకారణం బై యొంటన్ | 49 |
| క. | శ్రీకరుఁ డగువిశ్వేశ్వరు, భీకరధరణీవరాహబిరుదభరాత్మున్ | 50 |
శంక
| క. | ఇదియును నదియును నట్లయి యొదవెడునొకొ యనఁగఁ బొడము నూహాపోహా | 51 |
| క. | స్తనితము తత్ప్రతినినదము, విని ధాటీపటహనాదవిభ్రాంతిమెయిన్ | 52 |
నిర్వేదము
| క. | దుర్విఫలత నీర్ష్యాదుల, దుర్వారప్రతిభ గలిగి తోఁపమి మొదలై | 53 |
| క. | ఈనోము లేల నోమఁగ? నీ నవశిశిరోపచార మేటికి? నెలఁతన్ | 54 |
మదము
| క. | మదిరాకృతమోహము సం, పదుదితహర్షము గళాదిపాటవమును స | 55 |
| క. | కించి త్సంప దవిద్యో, దంచితమదిరామదావిలాత్ముల నేర్పుల్ | 56 |
అసూయ
| క. | పరబలమదవిద్యాసుం, దరతలకు సహింపలేక తఱు దగురోషా | 57 |
| క. | ఈమహి విశ్వేశ్వరుచే, శ్రీమహిమన్ గన్నకవిగరిష్టు లసూయల్ | 58 |
ఆలస్యము
| క. | పొందుగ నిజకృత్యంబుల, మందోద్యోగంబు చేసి మసలుటయ కదా | 59 |
| క. | చాళుక్యవిశ్వవిభుతో, నాలమునకుఁ గడఁగువిమతు లలసు లగుటయున్; | 60 |
దైన్యము
| క. | విపదాప్తి విత్తహరణ, స్వపతినిరాకృతుల నుద్భవంబయ్యెడు త | 61 |
| క. | పరగండభైరవునియు, ద్ధురధాటీపటుత యెట్టిదోవో రిపుభూభృ | 62 |
శ్రమము
| క. | సురతక్లేశాయాసా, తురనిరమనాదికములఁ దోతెంచు శ్రమం | 63 |
| క. | అడవులకై యద్రులకై, యడుగడుగున నలఁత వొడమ నడలుచుఁ జని రీ | 64 |
స్మృతి
| క. | అమరఁ బురాకృతసుఖదుః, ఖములం దలపోసి పోసి కనుఁగొనుటకు నై | 65 |
| ఉ. | "ఈసురచాపదీప్తులకు నీడు సుమీ మన సాలరత్న వి | 66 |
మోహము
| క. | భయదుఃఖావేశమహా, మయచింతనవిధుల మెఱయ మలఁగొను మూర్ఛో | 67 |
| ఉ. | అద్దముఁ జూచి బిట్టులుకు, నానతిఁ జేసిన సంచలించు, న | 68 |
చపలత
| క. | రాగద్వేషాదులచే, సాగెడు చంచలత పరు చపలత, నిజనా | 69 |
| ఉ. | నెయ్యపుబోటి మున్ను చెవి నించినవార్త లెఱుంగు కున్న యీ | 70 |
చింత
| క. | తనరు ననిష్టాగమనం, బున నగు తలపోఁతపేరు వో చింత యనన్; | 71 |
| చ. | తిరముగ విశ్వభూవిభుడు దేర్చినఁ దేరక త్రోచి పిమ్మటన్ | 72 |
విషాదము
| క. | అబ్బెఁ దగులాభ మని మది, నుబ్బెడుచో మంతరాయ మొనఁగూడుటయున్ | 73 |
| క. | 'ఇనుఁ డరిగెఁ, దిమిర మది కను, కని పర్వెడు, విశ్వనాథుకడ కేఁగెద నే' | 74 |
సుప్తి
| క. | లీనేంద్రియ మై విషయ, ధ్యానంబునఁ గొలువ నంతరంగములోనన్ | 75 |
| క. | నుత్యచరిత్ర విశ్వేశ్వర, కృత్యము సంకల్పసుప్రకీర్ణము నగు సా | 76 |
బోధము
| క. | ఇంద్రియములు చిత్తమున క, తంద్రత లో సగుటఁ జెప్పఁ దగు బోధముగా, | 77 |
| క. | విశ్వేశ్వరుండు పాలిత, విశ్వంభరుఁ డనుచు బుధులు వేదప్రముఖా | 78 |
ఔత్సుక్యము
| క. | గురుబంధు ప్రియ ధరణీ, వరవనితాలోకనారి వాంఛలచేతన్ | 79 |
| క. | ధరణీవరాహలక్ష్మణుఁ, డరిలక్ష్మి వహింప వచ్చునప్పుడు నగధీ | 80 |
ఆవేగము
| క. | అమితవిచిత్రాలోచన, సమయంబుల సంక్రమించు సంభ్రమ మావే | 81 |
| క. | సొబగారువిశ్వభూవరు, ప్రబలజయశ్రీలఁ జూడఁ బఱతెంచుతఱిన్ | 82 |
గర్వము
| క. | రిపుతర్జనవాచాటము, విపులాత్మోత్కర్షకథనవికటము రణలో | 83 |
| క. | బాణకళాగర్వమునఁ గృ, పాణాహంకారగరిమఁ బాటియె సమర | 84 |
హర్షము
| క. | దయితాలోకన విభవో, దయ కదనస్తుతులవలనఁ దగ నుదయించున్ | 85 |
| క. | కరవాలభైరవాంకుని, కరవాలభుజంగి పోరఁ గడు హర్షించున్ | 86 |
అమర్షము
| క. | అపరాధులపై మనమునఁ, గుపితాత్మున కుద్భవించుకోప మమర్షం | 87 |
| క. | పరబలములఁ గనుఁగొని, జము, కరణిం గనుఁకొనల నగ్నికణము లురులు నీ | 88 |
నిద్ర
| క. | అలవున నలసత సురతా, కులతన్ బ్రణయోపపన్నకోపాదులచే | 89 |
| చ. | చెలువ చళుక్య విశ్వనృపుచే మరుతూవుల నెల్ల గెల్చి యొ | 90 |
మతి
| క. | సహజార్థతత్త్వసంశయ, మహితవినిర్వహణశక్తి మతి యనఁబరఁగున్ | 91 |
| ఉ. | పాయక కొల్చువారల సుపర్వులఁ జేయుట, వైరులం బలో | 92 |
అపస్మారము
| క. | భూతావేశక్లమమో, హాతురవికృతులఁ దనర్చి యాత్మలయం దు | 93 |
| క. | భేరీరావంబులు విని, వైరులు కరవాలభైరవభ్రాంతి నప | 94 |
ఉన్మాదము
| క. | చిత్తప్రియవనితాహృతిఁ, బిత్తోద్రేకమునఁ గలుగుఁ బృథులోన్మాదం | 95 |
| మ. | హరిణశ్రేణిఁ దురంగమప్రతతిగా నర్చించి మేఘంబులన్ | |
| | దిరుగన్ జూతురు భ్రాంతు లై తఱుచు ధాత్రీపాలు రున్మాదకా | 96 |
త్రాసము
| క. | చిత్తమున నున్నయునికిని, హత్తెడుభయకలన త్రాస మనఁ జనుఁ గ్రూరో | 97 |
| క. | ధరణీవరాహు భేరీ, విరావ మాలించి వైరివీరులు వికృతా | 98 |
ఉగ్రత
| క. | దండించుచోట నుండెడు, చండతపే రుగ్రతాఖ్య జనుఁ గలియంగా | 99 |
| క. | మ్రొక్కుఁడు బిరుదము లుడిగియు, మ్రక్కుం డటు సేయకున్నమనుజపతుల కా | 100 |
జడత
| క. | జడత యది కడు ముదంబునఁ, బడు నిష్టానిష్టకర్మభంజనములచో | 101 |
| క. | ప్రణయమున రాజనారా, యణుఁ డతిశౌర్యముగ జేయు నాదరణ నుభ | 102 |
వితర్కము
| క. | గుణగణవిగుణోత్కర్షణ, గణన వితర్కంబు, దాని గనుఁగొనఁదగు నై | 103 |
| క. | శ్రీవిశ్వవిభుఁడు చేసిన, యావెరగుల కలుగవలయు నలిగిన పిదపన్ | 104 |
అవహిత్థ
| క. | కడు హర్షంబున మదిలో, నడరెడుననురాగ మొప్ప నణఁచెడువెర వ | 105 |
| క. | అవిరళముగ విశ్వమహీ, ధవుగుణములు పొగడుచోటఁ దద్గతమతి యై | 106 |
ధృతి
| క. | ఎట్టిపదార్ధము లబ్బిన, నొట్టిడిన ట్లంట నోప నొల్లక మదిలో | 107 |
| క. | చాళుక్యవిశ్వవిభుచే, శ్రీలన్ దనరారుబుధులు చేకొన రవనీ | 108 |
మరణము
| క. | గరళానలరోగాయుధ, విరహాదులవలన నగు వివేకింపంగా | 109 |
| క. | కరవాలభైరవుని యని, నరి చావక చచ్చినట్ల యటు పడి యుండెన్ | 110 |
వ్యాధి
| క. | జ్వరమున నైనను విరహ, జ్వరమున నైనను దనర్చుసంతాపము వి | 111 |
| క. | కీలెరియు నొడలు దడివినఁ, గోలంబము లూర్పు లేశిఖుల మండిపడున్ | 112 |
వ్రీడ
| క. | మెయిచెలువులు పరికించుచు, దయితునిఁ గట్టెదురఁ జూచి తల వంచినము | 113 |
| ఉ. | వేడుక విశ్వనాథపృథివీవరసుందరు బిట్టు చూచి తో | 114 |
స్థాయిభావములు
| తే. | ఆత్మసంభావితవిభావకానుభవ | 115 |
| క. | రతి హాస శోక రోషము, లతులోత్సాహంబు భమసమాఖ్య జుగుప్సా | 116 |
రతి
| క. | సంభోగానాప్తకృతా, రంభస్పృహసాంపుపేరు రతి యనఁ బరఁగున్ | 117 |
| క. | మంగళరూపవిలాసజి, తాంగజుఁ డగువిశ్వనాథునంద మెలఁగు నీ | 118 |
హాసము
| క. | అతివికృతదర్శనాభా, షితచేష్టాగతులచేతఁ జేపడుహాస | 119 |
| క. | చాళుక్యవిభునిఁ దలఁచిన, హేలలు నీనుదుటిచేత నెఱిఁగితి మనుడున్ | 120 |
శోకము
| క. | శోకం బనఁగను మదిలో, నాకస్మికవిపదవాప్తి నడరెడుదుఃఖ | 121 |
| క. | ఈకోలధ్వజు నని పెను, బోకులచే నఱ్ఱుఁగడుపుఁ బొలిసిన యరినా | 122 |
రోషము
| క. | పరకృతధిక్కారాదుల, నరు దగుకలుషంబు రోష మనఁగాఁ బేర్చున్ | 123 |
| క. | ఏపోరిలోన నైనను, నేపారు చళుక్యవిభుని యెసకపురూపా | 124 |
ఉత్సాహము
| క. | మత్సరమర్దనమును ద్రిజ, గత్సంకీర్తితము నైనకడిమి నడరు నా | 125 |
| క. | శంకింపక సురవనితా, శంకరు లగువిశ్వవిభుని సమదభటులకున్ | 126 |
భయము
| క. | భయ మనగఁ బూరుషత్వ, వ్యయకరణం బగుచు నంతరంగమునందున్ | 127 |
| క. | కరవాలభైరవునికర, కరవాలప్రభలసొబగు గలుగుటనె కదా | 128 |
జుగుప్స
| క. | హేయాపాదకవస్తుని, కాయశ్రవణావలోకకథనంబులచే | 129 |
| క. | బిరుదములు పెట్టుకొని తుది, బిరుదార్ధము నిలుపలేని బిరుసునృపులకున్ | 130 |
విస్మయము
| క. | శ్రవణాలోకాపూర్వ, ప్రవరచమత్కారమైన బంధురకృత్యం | 131 |
| క. | అసముఁ డగువిశ్వభూవిభు, నసిధారాశీతజలము లరినారీదృ | 132 |
శమము
| క. | దూరీకృతసంసారవి, కారము శమ మనఁగ నిగమసారం బై పెం | 133 |
| క. | చాళుక్యవిశ్వవిభుఁడు మ, హీలలనాపాలనమున నెసక మెసఁగుచో | 134 |
| మ. | ఇది నానావిధభావబోధపద మిం దేరాజు రాజత్కళా | 135 |
| ఉ. | సోమకులాబ్ధిచంద్రుఁడు యశోధవళీకృతదిగ్గజేంద్రుం డు | 136 |
| క. | కంఠీరవశూరుఁడు శ్రీ, కంఠపదస్మరణవిగతకల్మషుఁ డసుహృ | 137 |
| మాలిని. | అతులవిభవశక్రుం డర్థసంపన్నచక్రుం | 138 |
గద్యము
ఇతి శ్రీమదుమారమణచరణారవిందవందన గోవిందామాత్యనందన
వివిధబుధవిధేయ విన్నకోట పెద్దయనామధేయవిరచితం బైన కావ్యా
లంకారచూడామణి యను నలంకారశాస్త్రంబున భావప్ర
పంచప్రకటనసముద్దేశ్యం బనఁ ప్రథమోల్లాసము.
—————