ఈశానసంహిత
శ్రీరస్తు
ఈశానసంహిత
మొదటి కూర్పు
వెల 8 అణాలు
శివరాత్రిమాహాత్మ్యము - ఈశానసంహిత
పీఠిక
శ్రీపరమేశ్వరానుగ్రహమున ఆంధ్రసాహిత్యపరిషత్తువారి యమోఘపరిశ్రమమువలనఁ జిరకాలమునకుముందు శ్రీనాథకవిసార్వభౌముఁడురచించిన శివరాత్రిమాహాత్మ్యము ఆంధ్రమహాశయుల హస్తము లలంకరించినది. చెన్నపురి దొరతనమువారి ప్రాచ్యవిద్యాపుస్తకభాండాగారమువారి యమూల్యపరిశ్రమమున స్కాందపురాణాంతర్గతమగు ఈశానసంహిత లభించింది. శ్రీనాథుఁడు రచించిన శివరాత్రిమాహాత్మ్యమునకు ఈశాససంహిత మూలమని శివరాత్రిమాహాత్మ్యమునందే కలదు. పుస్తకముల సేకరించి ప్రాచ్యపుస్తకభాండాగారమున నిలువఁజేయుటే దొరతనమువారి పనిగాని ముద్రించి ప్రకటించుట వారి కవసరముగాదు. శివరాత్రిమాహాత్మ్యము చదివినవారికి ఈశానసంహితావిషయపరిజ్ఞానముగూడ నత్యావశ్యకమే. కావున దానివిషయమై కొంచెము వ్రాయవలసివచ్చినది. సుమారు పదిపండ్రెండేండ్లకుఁ బూర్వము ఓరియంటల్ లైబ్రరీ పండితులు సుగృహీతనామధేయులు బ్రహ్మశ్రీ వేటూరి ప్రభాకరశాస్త్రిగారు ఈశానసంహిత లభించినదనియు, నూఱుశ్లోకములగ్రంథము నాలుగాశ్వాసములుగాఁ బెంచి యనువదించినాఁడనియు, నింక నొక్కయాశ్వాస ముండవలయుననియు, నాకు జాబుమూలమునఁ దెలిపియుండిరి. ఆవిషయము నే నొకవ్యాసములోఁ బ్రకటించియు నుంటిని. ఆగ్రంథముప్రతి శ్రీశాస్త్రిగా రాంధ్రసాహిత్యపరిషత్తున కొసంగిరి. దానిపై నొకవిమర్శనవ్యాసము నాచే వ్రాయింపుఁడనికూడ వారు పరిషత్తునకు వ్రాసిరఁట. పరిషత్తువారు ఆప్రకారమే నన్ను నియోగించుట జరిగింది. తొలుదొల్త శివరాత్రిమాహాత్మ్యమునకుఁ బ్రతి వ్రాసి పత్రికలోఁ బ్రకటించి, అది పుస్తకరూపమునఁ బ్రకటింపఁబడినపుడు దానికిఁ బీఠిక వ్రాసి, తరువాత ననేకవివాదములకు గుఱియైన నా కిప్పు డీవిమర్శనము వ్రాయుట తటస్థపడుట విచిత్రముగానే యున్నది. ఇతరు లెవ్రైన నీసంహితను విమర్శించి ప్రకటించినయెడల వివాదమునందు న్యాయముఁ దెల్పినవారయి యుండెడివారు. నే నన్ననో వాది ప్రతివాదులలో నొక్కఁడనై యున్నాను. కాలక్రమముననైన న్యాయము ప్రకటముకాక తీఱదుగదా? పరిషత్తువారు నాకు సంహిత పంపిన కొలఁదిదినములలోనే "ప్రాచ్యలిఖితపుస్తకాలయమునకు లభించిన సంహిత తాటాకుప్రతియా? కాగితపుఁబ్రతియా? ఏకాలమున వ్రాయఁబడినది? ఏ ప్రాంతమున లభించినది? "అత్రగ్రంథపాతః” అను వాక్యము మూలమం దున్నదా? ప్రతి లేఖకులు వ్రాసినదా? వ్రాఁతకత్తు ఏదేశపుది?" అని ప్రశ్నించుచు వ్రాసియుంటిని. కాని రెండునెలలైనను సమాధానము రామిచే నిరాశుఁడనై ప్రకృతవ్యాస మారంభించుచున్నాఁడను.
గ్రంథస్వరూపము
ప్రాచ్యలిఖితపుస్తకాలయమం దున్నప్రతిసంఖ్య Restored copy No. R 5583 T. 6. 38 Original No. 5.4.28. దీనికి ప్రతి వ్రాసి శ్రీప్రభాకరశాస్త్రిగారు పరిషత్తునకుఁ బంపిరి. దానిని జూచి పరిషత్తు మేనేజరు బ్ర. శ్రీ. చిలుకూరి పాపయ్యశాస్త్రిగారు వ్రాసినప్రతి నాకుఁ బంపినారు.
ఆప్రతి నాలుగధ్యాయములు గలదిగా నుండవలసిన ట్లగపడుచున్నను రెండధ్యాయములఁవఱకు మాత్రమే కలదు. పుల్ స్కేపు సైజు 1/4 పుటలు ముప్పదివాలుగు గలవు. పుటకు సగటున 22 పంక్తులు చొప్పునఁ గలవు. మొత్తము శ్లోకములు 339. అన్నియును అనుస్టుప్ శ్లోకములు. ఈభాగము కేవలము శివరాత్రిమాహాత్మ్యము నుద్దేశించియే యెత్తి వ్రాయబడిన ట్లగపడుచున్నది. అసలు సంహితయంతయు నింతియే యేమో యనుసంశయముగూడఁ గలుగుచున్నది. దీని హేతువులు ముందుఁ దెలుపుకొందును. ఈప్రతి 70 అధ్యాయముతో నారంభమై 73 అధ్యాయాంతముతో ముగియుచున్నది. 70 అధ్యాయాంతమున "జమిత్యాదిమాహాపురాణే శ్రీస్కాందే ఈశాసనసంహితాయాం శివరాత్రిప్రాదుర్భావతద్వ్రతపూజావిధానం నామ సప్తతమో౽ధ్యాయః" అని కలదు. దీనిచే నందలి కథయు విదితమే. తరువాత 71½ శ్లోకములు కలవు. అందు 10 శ్లోకములలో వ్రతముయొక్క ఫలస్తుతి మొదలగునవి యున్నవి. తరువాతి 61 శ్లోకములందును సుకుమారునిచరిత్రము చెప్పబడింది. అక్క-డ "అత్రగ్రంథపాతః" అని కలదు. 72 అధ్యాయప్రశంసయే లేదు. కాని చివరిఅధ్యాయము 129 శ్లోకములందు శంకరయమసంవాదము వర్ణింపబడినది. చివర "జమిత్యాదిమహాపురాణే శ్రీస్కాందే ఈశానసంహితా శంశరియమసంవాదో నామత్రిసప్తతితమో౽ధ్యాయః" అని కలదు. ఈసంహితలోని కథకును శివరాత్రిమాహాత్మ్యములోని కథకును గొన్నిమాత్రము భేదము లగపడుచున్నవి. కాని అనేకాంశములు రెంటను సమానముగానే యున్నవి. ఉన్న స్వల్పభేదములు పాఠకుల సౌలభ్యమునకై యీసొరిది నుదహరించుచున్నాఁడను.
పోలికలు - భేదములు
మాహాత్మ్యమున శివుఁడు అష్టాదశవిద్యలను దొలుత బ్రహ్మ కుపదేశించెను. అనంతరము శంకరాజ్ఞాప్రచోదితుండై కృష్ణద్వైపాయనుఁ డావిర్భవించి సర్గప్రతిసర్గాదిపంచలక్షణలక్షితంబులగు నష్టాదశపురాణంబులు నాల్గులక్షలపరిమితి గలవి రచించెను. అందుస్కాందము లక్షపరిమాణము గలది. అందు శివరాత్రిమాహాత్మ్యము గలదు. ఆశివరాత్రివ్రత మెవ్వ రాచరించి రేఫలంబులు దానం గలుగునో చెప్పుమని మును లభ్యర్థింప సూతుఁడు మొదట ప్రళయవర్ణనమును, దరువాత నారాయణుఁడు క్రోడాకారమున మహార్ణవమగ్నయగు భూమి నుద్ధరించి తన్నిమిత్తాహంకారమునఁ దానే జగత్కర్తనని గర్వించి క్షీరసాగరమునఁ పాససెజ్జపైఁ బవ్వళించియుండెను. అనంతరము స్వయంభువగు బ్రహ్మ నిద్ర మేల్కాంచి సృష్టిసేయం దలంచి క్రమము దెలియక చీకాకుపడి చివరికి శివధ్యానమున లబ్ధప్రజ్ఞుండై చరాచరాత్మకప్రపంచమెల్ల సృజించి తత్కారణమునఁ దానే జగత్కర్తనని గర్వించి స్వవిరచితమగు సృష్టి నాలోకింప హంసము నధిరోహించి యెల్లలోకములు విలోకించుచు వచ్చి క్షీరసాగరమునఁ బవ్వళించియున్న హరిం గాంచి యెవ్వఁడ వీవు జగత్కర్త నగు న న్నాలోకించి యేల లేచి మర్యాద చేయవని ప్రశ్నించెను. నారాయణుఁడు తానే జగత్కర్తనని బ్రహ్మను దిరస్కరించెను. అంత వారిరువురకు యుద్ధ మొనరించి పరస్పరవిజిగీష చేఁ బాశుపతాస్త్రంబు లొండొరులపైఁ బ్రయోగించుకొనిరి. తదస్త్రజ్వాలాదహ్యమానమగు లోకములఁ గావను, హర్యజులచర్యంబు మాన్పను, నస్త్రముల నడుమ ననుష్ణాశీతమగు నగ్నికంబంబు ప్రాదుర్భవించెను. అదియే శివలింగము. అది ప్రాదుర్భవించిన మాఘకృష్ణచతుర్దశీనిశికే శివరాత్రియని పేరు; అని తెలుపబడినది.
సంహితయందు "మహాపాతకోపపాతకము లొనిరించిన యే సంకరులైనను లఘూపాయమున శివలోక మొందు నుపాయ మేదైనఁ గలదా? యని మునులు ప్రశ్నింప సూతుఁడు పూర్వము పార్వతి యీయర్థమునే ప్రశ్నింప నామెకు శివుడు శివరాత్రివ్రతవిధాన ముపదేశించెను. ఆమె దానిని షడాననునకుఁ జెప్పెను. నేను గృష్ణద్వైపాయనుఁవలన నాకథ వింటిని. దాని నారర్ణింపుఁడు. నాల్గువేలయుగములు బ్రహ్మ కొకపగలు; అంతకాలమే రాత్రియు నగును. విష్ణువు వరాహరూపమున భూమి నుద్ధరించి విశ్రాంతికై పాలకడలిం బరుండెను. బ్రహ్మ సృష్టిని యథాక్రమమునఁ గావించి లోకము లాలోకించుచు వచ్చి నారాయణుని గాంచి యధిక్షేపించుచు నాతనితో సమరం బొనరించెను. అందు వారిరువురు నన్యోన్యవధకాంక్షులై పాశుపతాస్త్రములం ప్రయోగించిరి. అస్త్రసంపాతము మాన్పను, హర్యజులఁ గావను, శాంభవంబగు స్తంభ మానడుమ నావిర్భవించెను. దానిఁ గాంచి కోప ముడిగి హర్యజులు కూడఁబలుకుకొని స్తంభాద్యగ్రములం బొడగాంచుటకు వరాహరూపమునను హంసవాహనంబునను నేఁగి కనలేక తిరిగివచ్చిరి. అంత శివుఁడు వారికిఁ బ్రత్యక్షమయ్యెను. వారు వృస్తముగను సమస్తముగను శివుని స్తుతించిరి. శివుఁడు ప్రసన్నుఁడై మీ రస్త్రములు ప్రయోగించుటచే దాని తేజంబున మీతేజంబులు దగ్ధములైనవి. కావున మీరలు మీమీపదముల కనర్హులరు. మీరు శివరాత్రివ్రత మొనరించితిరేని మీమీపదములు మరల మీ కొసంగెదను అని చెప్పి వారిప్రార్థనముపైని శివరాత్రికాలనిర్ణయము వ్రతవిధానమును వారి కాననిచ్చెను. అని వర్ణింపఁబడినది.
మాహాత్మ్యమునం దీచెప్పఁబడినకథకే ఉరులింగోద్భవమను సంజ్ఞ నిర్దేశింపఁబడినది. సంహితయందు "శివరాత్రి ప్రాదుర్భావతద్వ్రతవిధానములు" అని నిర్దేశింపఁబడినది.
మాహాత్మ్యమునందు తొలుతనే మునులప్రశ్నమున శివరాత్రివ్రతంబు చెప్పఁబడియుండు దాని నెవ్వ రాచరించి, రేఫలంబు నొసంగు, మాకుఁ దేటపడ న్వివరింపు మనుటయు, ఫలమును కుదాహరణముగా సుకుమారచరిత్రము చెప్పఁబడినది. సంహితయందు వ్రతవిధానశ్రవణావంతరము మునులు ఆవ్రత మేఫల మొసంగునని ప్రశ్నింప ఫలము వర్ణించి యుదాహరణముగా సుకుమారచరితము చెప్పఁబడినది.
సంహితయందు 61 అనుష్టుప్ శ్లోకములలో వర్ణింపఁబడిన సుకుమారచరిత్రము మాహాత్మ్యమున మూఁడశ్వాసములలో మూడువందలపది గద్యపద్యములలో వర్ణింపఁబడినది.
సంహితయందు సుకుమారుని జన్మభూమి — వింధ్యోత్తరదిగ్భాగమున ఇరావతీశతద్రూవిపాట్సింధువితస్తానదులు ప్రవహించు రమణీయమైన దేశము గలదు. అందు సింధునదీతీరమున కుబ్జకాభిధాననగరంబు గలదు. అందు గొప్పరాజు గలఁడు. అతఁడు వ్యవహారార్థము నయకోవిదుండగు బ్రాహ్మణుని స్థాపించెను. అతనికి సుకుమారుఁడని పిరు. అని రాజామాత్యతచ్భార్య లనామకులుగా వర్ణింపఁబడిరి. మాహాత్మ్యమున వింధ్యపర్యంతభూవిపినంబునడుమ రత్నపురమను రాజధాని కలదు. దానిని హేమాంగదుఁడను శబరరాజు పాలించుచుండెను. అతనికి యజ్ఞదత్తుఁడను మంత్రి కలఁడు. మంత్రిభార్య సుశీలాభిధాన. ఆదంపతులకుఁ బెక్కువ్రతము లాచరింప సుకుమారుఁ డుదయించెను. అపట్టణముచుట్టును ఇరావతీశతద్రువిపాట్సింధునదీమాతృకంబులగు జనపదంబులు గలవు. ఆపట్టణపరిసరమున నర్మదాతీరకాంతారభూమిని మఱ్ఱియను పేరి కల్పద్రుమంబునీడ నోంకారనాథుఁడు శంభుఁడు పాయకయుండును. అని పేర్కొనబడినది.
సుకుమారుని విద్యాభ్యాసము రెంటను సమానము. యౌవనమదోద్ధతుఁడై కులస్త్రీలఁ జెఱుచుటయు రాజనిష్కాషితుఁడై దేశాంతర మేగుటయు రెంటను సమమే. తొలుత కీకటదేశంబునకు దరువాత హూణమండలమునకుం జనినట్లు మాహాత్మ్యమునను, తొలుత నేదో యొకదేశంబునకును దరువాత హూణమండలమునకును జనినట్లు సంహితయందును గలదు. హూణమండలమునఁ జండాలీసమాగమము సంహితయందును కీకటదేశము విడిచి హూణభూమి కేఁగుత్రోవలో చండాలీసమావేశనము మాహాత్మ్యమునందును వర్ణింపఁబడినది.
చండాలీసమాగమమాదిగ నాతఁ డామాలెతం గూడి నానావిధమాంసము లాహరించుచు బాటసారులగు విప్రుల సంహరించి, వారిధనంబు లపహరించి నానావిధదుష్కార్యము లాచరించినట్లు సంహితను, ప్రథమసమావేశనానంతరము జనంగమప్రమదానిర్దిష్టమగు భద్రకాళీనికేతనమున కరిగి యట బ్రాహ్మణులతో వసించుచు నానావిధవిద్యలచే వారిని మెప్పించుచు వంచన బయల్పడనీకుండ మాలెత మాలబాలకునిచేఁ బంపిన విందు లారగించుచు దినదినము రేపైన మాపైనఁ దనవారి నెట్లో కనుబ్రామివచ్చిన మాలెతతో నిధువనంబు సాగించుచు బ్రాహ్మణుల కెఱుకపడనీయకయే పక్కణశబరులం గూడి మృగయావినోదంబు సాగించుచు నొంటిపాటున వచ్పు విప్రుల మొత్తి వారిద్రవ్యం బపహరించుచుఁ గొంతకాలము తనదుష్కార్యము బయల్పడకుండనే యున్నట్లు మాహాత్మ్యమునను గలదు.
హూణమండలమందే యాతఁ డాచండాలియందుఁ బంచపాతకసన్నిభులగు సుతులను సుతాద్వయంబునుం బడసి యామాలెత కాలగతి నొందిన పిదపఁ దనచిన్నికూఁతుల నేరమెంచుదు నిరువురు కొమరులం గని యొకనాఁడు రాజుచేఁ బహుధన మంది వచ్చువిప్రుల నూర్వురఁ బరిసూర్చి వారిధన మపహరించి తద్వార్తాశ్రవణమునఁ గుపితుండైన రాజుచేఁ దన్నుఁ చంపుటకు దూతలు పంపఁబడిరని తెలిసి కూఁతు నొక్కతెను దోడుకొని కిరాతదేశమునకుఁ బలాయనమై యొక్కశివరాత్రినాఁడు శివపూజాదు లాలోకించి విగతపాపుఁ డైనట్లు సంహితయందుఁ గలదు.
హూణమండలమున నతనిదుర్వ్యాపారంబులు ప్రకటంబగుటయు నట వసింప నోడి, యాతఁడు చండాలితోఁ గూడి హూణమండలము విడిచిపోయి తదనంతరము సుతులను నిరువురు సుతలను గనినట్లును చండాలీమరణానంతరము తనయ లిరువుర రమించుచు నిరువురుకొడుకులం బడిసినట్లును మాహాత్మ్యమునఁ గలదు.
మహాపాతకియగు వీనిసంసర్గదోషమునకు హూణమండలవిప్రు లుత్తప్తకృఛ్రచాంద్రాయణవ్రతాదిప్రాయశ్చిత్తము లాచరించినట్లు మాహాత్మ్యమునఁ గలదు. సంహితయం దీవృత్తాంతమే లేదు.
హూణమండలము విడచి సుకుమారుడు కిరాతదేశమున కేఁగినట్లును, అట వణిక్పదమున కనతిదూరమున నాగేశాహ్వయుఁడగు శివుని' యాలయంబున శివరాత్రివ్రతాదుల నాలోకించినట్లును సంహితయందుఁ గలదు. మాహాత్మ్యమున దుర్గమాటవీవిషమంబు హూణమండలంబు గడిచి యెడనెడ (కొంతగ్రంథపాతము) వణిక్పదమునకు గప్యూతిమాత్రదూరమున ఆదిమధ్యంబు (ధ్యాంత) నాగేశ్వరాహ్వయంబగు పుణ్యక్షేత్రంబున శేషప్రతిష్టితుండై యనేకకల్పంబులనుండి వెలసియున్న నాగేశ్వరునియాలయంబున శివరాత్రినాఁడు శివపూజాదు లాలోకించి విధూతకల్మషుండైనట్లు గలదు.
సుకుమారుని మరణానంతరము యము నానతిని యమకింకరు లేతెంచి వాని లింగశరీరము బంధించి కొనిపోవుచుండ శివదూతలు శివాజ్ఞాచోదితులై వచ్చి వారి నాఁపి యుద్ధమున జయించినట్లు చెప్పఁబడిననిదప “అత్రగ్రంథపాతః” అని సంహితయందుఁ గలదు. మాహాత్మ్యమునందు శివదూతలు యమకింకరులు సంకులసమరము గావించుతఱి నొకయమభటుఁడు యమునికడ కేగి యుధ్ధవృత్తాంతము విన్నవింప నాతఁడు లుంబరుఁడను సేనానిని పెక్కుసైన్యములను నూఱుమృత్యువులను శివగణములపైకిఁ బంపినట్లును వారెల్లరును బ్రమథులచే భంగపడినట్లును వర్ణింపబడి "భటులు ప్రమథులచే నట్లు భంగపడినఁ జిన్నబోయి యముం డేమి చేసె చెపుమ” అను మునుల ప్రశ్నముతో నాశ్వాసము ముగియుచున్నది. అంతతోనే గ్రంథముకూడ సమాప్తమైపోయినది. తద్గ్రంథద్వయమునకును భేదములు సంహితయందు 73 అధ్యాయమున శివదూతలచేఁ దనభటులు పరాజయమొందుటయు పాపియగు సుకుమారుఁడు శివసాయుజ్య మొందుటయు జూచి, విస్మయావిష్టుఁడును భీతచిత్తుఁడునై శివలోకంబున కరిగి శివుని దర్శించి తనకు గలిగిన పరాభవము విన్నవించుటయు శివుఁడు శివరాత్రివ్రతప్రభావంబున సుకుమారుఁడు గతకల్మషుఁ డయ్యెనని చెప్పి యమునకు శివరాత్రివ్రతవిధానము సవిస్తరముగ వర్ణించి చెప్పెను. అంత సంతుష్టహృదయుఁడై యముఁడు తనపురంబునకు తిరిగిపోయెను. అను గ్రంథము అధికముగాఁ గలదు. అంతతో 73 అధ్యాయమును (బహుశః) సంహితయుఁగూడ ముగిసినవి.
విశేషములు
మన కింతవఱకు నుపలబ్ధములగు నేకైకశిథిలాతిశిథిలములగు నీప్రతులు రెంటివలననే శివరాత్రిమాహాత్మ్యసమగ్రతాసమగ్రతలు నిర్ణయించుకొనవలసి యున్నది. పీఠికలో శ్రీనాథుఁడు నాల్గాశ్వాస ములు మాత్రమే రచించెననుటకుఁ గొన్నిహేతువులు చూపఁబడినవి. సంహితవలనఁగూడ నావిషయమే దృఢముగుచున్నది. పీఠికలో యమదూతలు పరాజితులైన పిదప యముఁడు స్వయముగా వచ్చి శివునిచే నిర్జింపఁబడిన అపరమార్కండేయచరిత్ర ముండి యుండునేమో యను సంశయము చూపఁబడినది. ఇప్పు డట్టిసంశయ మక్కఱ లేదు. స్వభటపరాజయమున ఖిన్నుఁడై యముఁడు శివలోకమున కేఁగి తనయధికారలాంఛనమగు దండముద్రను శివున కిచ్చివేసి సహాయనిరాకరణ మవలంబించినట్లును శివుఁడు శివరాత్రిప్రభావము బోధించి యాతనిని సమ్మతపఱచినట్లును సంహితయందుఁ గలదుగదా? కేవల కాదంబరీరసాస్వాదనలోలుపుఁడును లోకజ్ఞపరివృఢుండునగు శ్రీనాథకవిసార్వభౌముఁడు పేలవములగు నాచేలఘట్టములఁ దడవలేదనియే మనము నిశ్చయించుకొనవచ్చును. అందు ముప్పదియెనిమిది శ్లోకములలో శివలోకవర్ణనమును, పిదప నైదుశ్లోకములలో శివవర్ణనమును పిమ్మట నిరువదినాలుగు శ్లోకములు శివుని నుతించుటయు, తరువాత పదునాల్గు శ్లోకములలో సుకుమారుని దుష్కార్యములు నివేదించి దండముద్ర నర్పించి నాన్కోఆపరేషను చూపుటయుఁ గలదు. అనంతరము శివుఁడు శివరాత్రిప్రభావము వర్ణించుట నాలుగు శ్లోకముల నున్నది. యమప్రశ్నమున కుత్తరముగా వ్రతవిధానము నుపదేశించి సుకుమారుని కాఫలము లభించినప్రకారము వివరించి నాభక్తులు నీకు సదా పూజ్యులని నిర్దేశించి భక్తలక్షణమును నాజ్ఞాపించుట, యముఁడు పరితోషమంది తనపురమున కేఁగుటయు మిగిలిన శ్లోకములందు వర్ణింపఁబడినది. ఈ గ్రంథమంతయు మిక్కిలి ఛాందసవైఖరిని బ్రకటించుచున్నది. పరమమాహేశ్వరుఁడగు కవిసార్వభౌముఁడు శివనుతులఁ గాని భక్తస్తోత్రములఁగాని మిగుల నాదరించువాఁడేయైనను కేవల నమకచమకపారాయణముఁ గావించు వేదాభ్యాసజడుఁడు మాత్రము గాఁడు. ఆయాపట్టులందు శివవర్ణనములు భక్తబృందస్తోత్రములు దేవాలయాది మహిమలును మిక్కిలి రసోత్తరములుగాఁ గూర్చియే యున్నాఁడు. వాస్తవము విమర్శించి చూచిన నాతని మనీష కాదరణీయాంశ మొక్కటియు నీయధ్యాయమున లేనేలేదు. కావున నాతఁ డీకథాభాగ మాంధ్రీకరింపలేదనియే సిద్ధాంతముగా శివరాత్రిమాహాత్మ్యమునకు వేరొకప్రతి లభించువఱకు మన మంగీకరించుటే సమంజసము. శ్రీనాధుఁ డీ యీశానసంహితనే యాంధ్రీకరించె నను నిశ్చయము జనించుచో సారవంతములైనను నిస్సారములయినను గ్రంథభాగములన్నియు నాంధ్రీకరించెననుట కొంత యుక్తముగా నుండునుకాని యాతఁ డీసంహితను జూడనేలేదేమో యనునూహకు నవకాశము గలుగుచున్నపు డావాద మంగీకరించుట కెట్లు వీలగును. ఈ క్రింది విషయములు పాఠకులు బాగుగా గమనింతురు గాక.
పరిషత్తువారికి లభింపకపూర్వము శివరాత్రిమాహాత్మ్య మెట్లు నామరూపశూన్యమో సంహితయు మొన్న మొన్న దొరతనమువారికి లభించువఱకు నామరూపశూన్యము. మాహాత్మ్యమునకుఁ బ్రత్యంతర మింతవఱకు నగపడదు. సంహితకు నట్లే. మాహాత్మ్యము శిథిలాతిశిథిలము, ఘుణాక్షరబహుళము, గ్రంథపాతభూయిష్టమును. సంహితాప్రతి శిథిలమగునో కాదో యెఱుఁగ రాలేదుగాని గ్రంథపాతములు భూయిష్టములుగానే యున్నవి. విశేషించి యందు "అత్రగ్రంథపాతః" అను వాక్యము మిక్కిలిసంశయమున కాస్పదమైయున్నది. మాహాత్మ్యమున నేసందర్భమున గ్రంథపాతమని యూహింపఁబడుచున్నదో ఆసందర్భముననే సంహితియందు "అత్రగ్రంథపాతః" అను వాక్యము కంఠోక్తిగా నుండుటకుఁ బ్రబలకారణ ముండవలదా? ఈశానసంహితయనుపేర నీనాఁటికి లభించిన యీయసమగ్రగ్రంథ మొక్కటితక్క మఱి యెక్కడ నేదియుఁ గానరాలేదు. ఖండములు గలది యొకటియు సంహితలు గలది యొకటియు రెండు స్కాందములు గలవు. అం దొకటి మహాపురాణము, నింకొకటి యుపపురాణము నని వ్యవహరింపఁబడుచున్నవి. అవి యిపుడు ముద్రితములయ్యు నముద్రితములయ్యు ననేకబ్రతు లగపడుచున్నవి. వానిలోని సంహితలును ఖండము లును విడివిడిగఁగూడ ముద్రితాముద్రితము లగపడుచున్నవి. కాని యెందు నీయీశానసంహిత పేరైనఁ గనవినరాలేదు. పోనిండు. కొన్ని కథలైన నీసంహితలోని వనుపేర నగపడుచున్న వన నట్లును లేదు. నాలుగధ్యాయములు మనకు లభించిన దీనికిముందు నఱువది తొమ్మిదధ్యాయములు నేమైనవి. వీనికిఁ దరువాత నింకను గొన్ని యధ్యాయము లున్నవా? లేక వీనితోనే సంహిత ముగిసినదా? యనుసంశయములు వీడు టెట్లో యెఱుకపడకున్నది.
శివరాత్రిమాహాత్మ్యమున ఈశానసంహితానామ మొక్కతావుననే యొక్కమాటే పేర్కొనఁబడినది.
"స్కాందంబునం దీశానసంహితం జెప్పబడ్డయురులింగోద్భవంబును శివరాత్రిమాహాత్మ్యంబును” ఆ 1. ప 3.
“స్కాందపౌరాణికంబైన కథలలోన, ఘనత శివరాత్రిచరితంబు దెనుఁగుగాఁగ।" ఆ 1. ప 37.
“నూఱువేల్గ్రంథములతోడ నుతివహించి, శ్రీమహాస్కాందసంహిత శివుని జెప్పు" ఆ 1. ప 47.
"శంకరసంహితా కథాదీపిత భవ్యమార్గమున” ఆం 1. ప 47.అని నాల్గుతావులందు మాత్రమే శ్రీనాథుని గ్రంథమునకు మూలము పేరు చెప్పఁబడినది. నాల్గుతావులందు నాల్గువిధములుగా నున్నది; కాని యీశానసంహితయేయని చెప్పుటకుఁ గారణము గానరాలేదు. ఈగ్రంథవిషయమై గొప్పపరిశోధనము గావించి నాతోడి వివాదమునఁ బెక్కువ్యాసములుర చించిన శ్రీ బండారు తమ్మయ్యగారుగాని యింకను గల పెక్కురు శైవపండితులుగాని యీశానసంహితయొకటి కలదనియో లేదా శివరాత్రిమాహాత్మ్యమునకు మూల మీసంహితయం దిట్లు కలదనియో దెలుపకుండుట చూడ శ్రీనాథుఁ డీగ్రంథము నాంధ్రీకరింపలేదనుటకు గొప్ప ప్రమాణము కాకపోదు.
ఈయీశానసంహితను జూచియే శ్రీనాథుఁడు శివరాత్రిమాహాత్మ్యము రచించెనని యంగీకరించుచో నా కవి యిప్పుడు మన కుపలబ్ధమైన యీప్రతిని జూచియే యాంధ్రీకరించెనని తేలును. కావున సంహితయం దెటనెట పాతములు గలవో యవి యట్లే మాహాత్మ్యమున నెట్లుండఁ గలవు? మఱియు నాలవయాశ్వాసము చివరనున్న “చిన్నబోయి యముం డేమి చేసెఁ జెపుము" యను మునుల ప్రశ్నమునకుఁ జేటభారతమంత సమాధానముండగా దాని నేల విడచును? మహాకవియగు నాతఁడు పెక్కుస్థలములందు సంహితలోని చప్పిడికల్పనములు, వర్ణనములు, కథలు మొదలగువానిని స్వప్రతిభచే సానఁబట్టినరత్నములవలె వెలయించినవాఁడు కొన్నిగ్రంథపాతములఁ బూరించుకొనలేకపోయెనా? లోపముల సవరింప శక్తిలేనివాఁడా? యని సహృదయులు విమర్శించుకొనఁదగును. కావున నీ ప్రతిని శ్రీనాథుడు చూడలేదనియు నీశానసంహితనాంధ్రీకరింపలేదనియు నమ్మవచ్చును.
ఈశానసంహితాకాలము
పైవిషయములవలన నీశానసంహిత శ్రీనాథునికిఁ బూర్వము లేదని తేలినట్లే. అట్లయిన నిది యెప్పు డెవ్వడిచే రచింపఁబడియుండును; అని యాలోచింపఁగా నీక్రిందివిషయములు దోఁచుచున్నవి.
శ్రీనాథుఁడు మృతినొందిన పిదప అవతారికాభాగము నవతరింపఁజేసి కృతిని స్వయంగ్రహణము గావించిన మాహాత్మ్యకృతిపతియనుమతినో లేక స్వయముగనో యప్రౌఢశైవపండితకవి దీనిని రచించియుండును. ఆతఁ డీకథయందలి భక్తిచేతనైన నేమి భక్తులఁ బ్రోత్సాహ పఱుప నీగ్రంథ ముత్తమోత్తమసాధనమని నమ్మికచే నేమి దీనిని సంస్కృతభాషలోని కనువదించినాఁడు. అతనికి సంస్కృతభాషాజ్ఞానము బాగుగ లేదనియు, కవితాశక్తికూడఁ దగినంత లేదనియు నీగ్రంథము వేనోళ్ళఁ జాటుచున్నది. మహతామ్రాక్షః అధ్యా 70 శ్లో. 27 మొదలగు నపప్రయో గము లీగ్రంథమునఁ గలవు. వర్ణనములు పదములును కేవల పేలవములుగా నున్నవి. "సతు కామకళాశాస్త్రం సర్వ మభ్యస్య రాగవాన్" అధ్యా. 71. శ్లో. 17. కామకళాశాస్త్రమను పద మెట్టిప్రాచీనమో తెలిసికొన్న నీకవిప్రాచీనతయుఁ దెలియఁగలను. ఈభక్తకవి యీగ్రంథము రచించునాఁటికే శివరాత్రిమాహాత్మ్యము శిథిలమైయుండును. అందలి పాఠములు లోపములు నాతనికి సవరించుకొన నలవికానివి. ఆకారణమున వానినెల్ల నట్లే విడచినాఁడు. పైపెచ్చుగ అత్ర = ఈస్థలమున అనఁగా శివరాత్రిమాహాత్మ్యగ్రంథమున సని యభిప్రాయము. గ్రంథపాతః = గ్రంథము లోపించినది; అని కంఠోక్తిగఁ జెప్పివైచినాఁడు. అకారణమున నీయీశానసంహిత మిక్కిలి అర్వాచీనమనియే తలంచవచ్చును. ఆంధ్రభాషలోని గ్రంథములు సంస్కృతీకరింపఁబడుట యొకవింతకాదు. వసుచరిత్ర మొకానొకపండితునిచే సంస్కృతీకరింపఁబడినదని విన్నాము. భాస్కరపంతులను నప్రౌఢాంధ్రకవిచే తెలుఁగునఁ దొలుత రచింపఁబడిన కన్యకాపురాణము సంస్కృతీకరించబడి ముద్రింపఁబడియున్నది. శ్రీశైల శైవమఠాధిపులలోఁజేరిన శ్రీశ్రీ కఱ్ఱి బసవశాస్త్రి గారను మహాపండితులు పాల్కురికి సోమనాథరచితమగు బసవపురాణము మొదలగు గ్రంథములను సంస్కృతీకరించి ప్రకటించుచున్నారు. కావున నీసంహితయు నట్టివానిలోఁ జేరిన యొకటి యగును.
తాను విశేష ప్రతిభావంతుఁడు కాకున్నను గ్రంథము పాతభూయిష్ఠమైయున్నను దానిని దాను సంస్కృతీకరింపఁబూనుటకుఁ గారణమేమా? యనుప్రశ్నము రాకపోదు. శ్రీనాథుఁడు శివరాత్రిమాహాత్మ్యము రచించుటలో నేయభిప్రాయము మనమున నుంచికొనియెనో దానినే సంహితాకారుఁడుగూడ మది నెంచియుండును. పెక్కు తావులందు శివపూజామాహాత్మ్యములను వర్ణించిన శ్రీనాథునకు నాయాగ్రంథములందు శివరాత్రిమాహాత్మ్యముఁ దెలుపుటకుఁ దగినమహాపాతకము లుదాహరణ ములుగా నగపడలేదు. తొలుత బ్రాహ్మణజన్మము. అందును రాజసత్కారము. సకలశాస్త్రపారంగతత్వము. వీనినెల్లఁ బాఱఁద్రోలి వావివరుస లుజ్జగించి కంటి కగపడిన స్త్రీ నెల్ల రమించుట. దొరకిన కల్లు నెల్ల ద్రాగుట. పచ్చిమాంసము భుజించుట. దేవాలయములఁ బాడుచేయుట. చండాలి నాలిగాఁ జేకొనుట. దారిఁ గాచి గోవిప్రహత్య లాచరించుట తనకూఁతులనే దాను రమించుట. ఇట్టి మహాపాతకములు వంచనములును, తిర్యక్కులకును జెల్లవు. అట్టి మహాపాతకము లాచరించిన మహాపాపిష్ఠుఁడు, ఒడలు తెలియక కామవశంవదుఁడై తన మిండతకుఁ గల్లు మాంసము గొనిపోవుచు మార్గమధ్యమున ననిచ్ఛాపూర్వకముగ శివరాత్రివ్రతపూజాదుల నాలోకించినంతమాత్రమున విగతాఘుఁడై కైలాసమున కేఁగుట, ప్రమథత్వ మొందుట, శివున కత్యంతప్రీతిపాత్ర మగుటయును శివరాత్రిమాహాత్మ్యమునకుఁ జాలిన యుదాహరణము లని యాకవిసార్వభౌముఁ డెంచెను. ప్రతినాయకుని యుత్కర్ష మెంతయున్న వానిని జయించిన నాయకుని యుత్కర్ష మంత కధికమగును గాదా? ఆతలంపుననే శ్రీనాథుఁ డీకథను స్వకపోలమున సాధించి యటనట రసోత్తరములగు కాదంబరీవచనములఁ జొప్పించి మహోత్తమప్రబంధము రచించినాఁడు. ఇంతియేకాని తా నేసంహితను నాంధ్రీకరింపను లేదు. ఆంధ్రీకరింపఁ దలంపను లేదు.
గ్రంథరచనమున వీరిరువురదృక్పథములు వేఱువేఱుగా నగపడుచున్నవి. శ్రీనాథుఁడు రసోత్తరములగు వర్ణనములు కల్పనములు గూర్చి కథను లోకోత్తరముగావించి తద్వారమున సహృదయుల మనములందు గాఢతమభక్తిప్రరోహముల నాట నెంచివాఁడు. సంహితాకారున కిట్టిసుకుమారాలోచనము లేదు. అతఁడు మహాభక్తుఁడేకాని కేవలము జనులను మూఢభక్తులుగాఁ జేసి వారిచే వ్రతము లాచరింపఁజేయు మతప్రచారకుఁడో లేక పురోహితుఁడో కాఁదగును. కావుననే శ్రీనాథుఁడు శివరాత్రియను మహాపర్వము ప్రవర్తించుటకుఁ గారణమగు "ఉరులింగోద్భవకథను” ఆపర్వమహత్త్వమును దెలుపుటకు సుకుమారచరిత్రమును బ్రధానాంశములుగా గ్రహించినాఁడు. సంహితాకారుఁడు అట్లుకాక శివరాత్రివ్రతవిధానము తత్ఫలస్తుతిరూపమగు శంకరయమసంవాదమును గథావస్తువులుగా గ్రహించినాఁడు. మఱియు సంహితయం దఁఱువదిశ్లోకములు దక్కఁ దక్కినభాగమంతయు పూజావిధానములు నామములు స్తోత్రములతోడనే కదా నిండియున్నది. అతఁడు కేవలము పౌరోహిత్యమే యాలంబించినవాఁడు కాకున్న ప్రథమాధ్యాయాంతమున “శివరాత్రిప్రాదుర్భావతద్వ్రతపూజావిధానంనామ" అను నక్షరములు వెలసియుఁడఁగలవా? అవియైనను సంహితాకారుని యప్రతిభత్వమురు ఛాందసత్వము నవీనత్వమును రుజువు చేయఁజాలవా?
సారాంశము
పైవిషయములన్నియు నాలోచింపఁగా నీశానసంహిత మిక్కిలి అర్వాచీరమే కాని ప్రాచీనము గాదనియు శ్రీనాథునిగ్రంథమున కిది మాతృకకాదు సరేకదా పుత్రికయనియు, నిది యొకయప్రౌఢపురోహితపండితునిచే రచింపఁబడినదనియు పండితాభిప్రాయము ప్రకటితమగుచున్నది. వింతలలో వింత. శ్రీనాథరచితమగు శివరాత్రిమాహాత్మ్య మిట్లు సంస్కృతీకరింపఁబడుటచే నామాహాత్మ్యము నవతారికాపద్యములు కూడ నతఁడు రచించినవి కావనియు సంహితాకారునిబోలు మహానుభావుఁ డెవరో దానిని బూరించెననియు వ్రాయఁబడిన పీఠికావాక్యముల కుపోద్బలము గలుగుచున్నది.
ముగింపు
గ్రంథద్వయము ననేకపర్యాయములు మిక్కిలి శ్రద్ధతోఁ జదివినమీఁదట నాకుఁ దోచిన విషయములు నేను వ్రాసితిని. నాకు సత్య ములని తోఁచినవానినే నేను బ్రకటించితిని గాని యితరుల నిందింపను వంచింపను వాదోపవాదము లాచరింపను వ్రాసినవాఁడను గాను. పరిషత్తువారు చిన్నగ్రంథమగు దీనిని ప్రత్యేకపుస్తకముగాఁ బ్రకటించినచో శివరాత్రివ్రతపరాయణుల కామోదమును శివరాత్రిమాహాత్మ్యగ్రంథవిమర్శనాభిలాషులకు సంశయవిచ్ఛేదమును గలుగును. త్వరలో నట్లు చేయుదురు గాక.
లోకాస్సమస్తా స్సుఖినోభవంతు.
శ్రీశ్రీశ్రీ
కఱ్ఱి సాంబమూర్తిశాస్త్రి
శ్రీరస్తు
ఈశానసంహితా
| ఋషయః:- | |
| | కృతాని పాతకా నీహ త్వయోక్తాని మహామతే | 1 |
| | బ్రాహ్మణా క్షత్రియా వైశ్యా శ్శూద్రా వా యతినో౽పి వా | 2 |
| | విలోమజాశ్చ యేకేచి త్తథా చైవానులోమజాః | 3 |
| | కేనాగ్నినాచ దగ్ధ్వా తం శివలోకం వ్రజన్తి తే | 4 |
| సూతః:- | |
| | వక్ష్యా మ్యహం మునిశ్రేష్ఠా స్సర్వపాపప్రణాశనం | 5 |
| | పురా కైలాసశిఖరే సాంబ స్పానుచర శ్శివః | 6 |
| | ఏకదాతు మహాదేవీ శివ మక్షర మవ్యయం | 7 |
| శ్రీదేవ్యువాచ:- | |
| | సంతి పాపాని దేవేశ బహూని వివిధానిచ | 8 |
| | దేవదేవ మహాదేవ వద కారుణ్య మస్తిచేత్ | |
| సూతః :- | |
| | ఉక్తో దేవ్యా మహాదేవః పార్వతీ మభినంద్యచ | 9 |
| | షణ్ముఖాయ పురా ప్రోక్తం పార్వత్యా శివభాషితం | 10 |
| | శివరాత్రివ్రతం నామ సర్వపాపతృణానలం | 11 |
| ఋషయః :- | |
| | కదా ప్రసిద్ధ మభవ ద్ర్వత మేత న్మహామునే | 12 |
| సూతః :- | |
| | ఏవ మేత న్మయా పృష్టః పురా ద్వైపాయనో మునిః | 13 |
| | శృణుధ్వం మునయ స్సర్వే వ్యాసోక్తం కథయామి వః | 14 |
| | తద్వ ద్యుగసహస్రంతు తథా రాత్రి రితిశ్రుతిః | 15 |
| | ఉద్ధృత్య స్థాపయామాస యథాపూర్వం గదాధరః | 16 |
| | మయా సమధికో వాపి నాస్తి లోకే సురోత్తమః | 17 |
| | నిశాసుస్తోత్థితో బ్రహ్మా సంసృజ్య సకలాః ప్రజా | 18 |
| | విస్మయే నాన్వితో బ్రహ్మా ఉవాచై వాత్మ నాత్మని | 19 |
| | మయా సమధికో వాపి నాస్తి లోకే సురోత్తమః | 20 |
| | సముద్రాన్ సరితోద్రష్టుం క్షీరోదధి ముపాగమత్ | 21 |
| | నారాయణ మనాద్యంతం యోగనిద్రాపరాయణం | 22 |
| | తతఃప్రబోధితో విష్ణు రువాచ చతురాననం | 23 |
| | కిమర్థ మిహ సంప్రాప్తః కస్త్వం కథయ మే స్ఫుటం | 24 |
| | మయి స్థితే జగన్నాథే భవాన్ లోకేశ్వరః కథమ్ | 25 |
| | బ్రహ్మణో వచనం శ్రుత్వా విష్ణుః కోపసమన్వితః | 26 |
| | ఇత్యుక్త్వా స హృషీకేశో యుద్ధోద్యోగం చకార చ | 27 |
| | జ్యాఘోషం తలఘోషంచ చకార మధుహా పునః | 28 |
| | శర మారోప్య ధనుషి వికృష్య సశరం ధనుః | 29 |
| | శీఘ్రం చిచ్ఛేద బాణాం స్తాం సత్రవిష్ణో శ్చతుర్ముఖః | 30 |
| | తదస్త్రజాల మఖిలం విష్ణు శ్చిచ్ఛేద సంయుగే | 31 |
| | హరిణా ప్రేరితాన్ బాణాన్ దృష్ట్వాపి చతురాననః | 32 |
| | ముసలై రాయసై శ్శూలై శ్ఛాదయామాస సంగరే | 33 |
| | చక్రం ముమోచ వేగేన హతో౽సీ త్యవద ద్ధరిః | 34 |
| | అస్త్రం బ్రహ్మశిరోనామ ప్రత్యస్త్ర మసృజ ద్విధిః | 35 |
| | క్రోధేన మహతా యుక్తో హన్తుం బ్రహ్మాణ మాహవే | 36 |
| | అస్త్రం పాశుపతం నామ విససర్జ విధి స్తదా | 37 |
| | విష్ణునా ప్రేషితాస్త్రస్య జ్వాలాః పేతు స్సమస్తతః | 38 |
| | విష్ణునా ప్రేషితం చాస్త్రం బ్రహ్మాణం హన్తు మాగతః | 39 |
| | జ్వాలామాలాసమాకీర్ణౌ బ్రహ్మావిష్ణూ తదాస్థితౌ | 40 |
| | స శివ స్సర్వలోకానాం కృపాం చక్రే తయోరపి | 41 |
| | మాఘకృష్ణచతుర్దశ్యాం తయో ర్మధ్యే మహానిశి | 42 |
| | అధోభాగ మహం యాస్యే త్వం చోర్ధ్వం చతురానన | 43 |
| | వరాహరూప మాస్థాయ ద్రష్టుం హరి రధోయయౌ | 44 |
| | బ్రహ్మా స్థితో దక్షిణతో వామభాగే హరి స్స్థితః | 45 |
| | కృతాంజలిపుటౌ భూత్వా శివం స్తోతుం సముద్యతౌ | 46 |
| బ్రహ్మోవాచ:- | |
| | నమస్తే సర్వలోకానా మాదికర్త్రే మహాత్మనే | 47 |
| | చక్రభ్రమణకర్తా త్వం సదా శంభో నమో౽స్తు తే | 48 |
| | త్వన్మాయాపహృతజ్ఞానో నజానే త్వాం మహేశ్వరం | 49 |
| | వాచా మగమ్యతాం యాతో విశ్వరూపో౽సి సర్వగః | 50 |
| | ఏవంస్తుత్వా పద్మయోని స్తూష్ణీమాస ద్విజోత్తమాః | 51 |
| విష్ణురువాచ:- | |
| | సర్గస్థితివినాశానాం కర్తా త్వం సర్వదా శివ | 52 |
| | పశవో హి వయం సర్వే సదేవాసురమానవాః | 53 |
| | హతాని విష్ణుబృందాని గీర్వాణా బ్రహ్మకోటయః | 54 |
| | అసమర్థోయథా ద్రష్టుం లోకోహి రవిమండలం | 55 |
| | వికారషట్కరహితనిరుద్యోగీ బృహద్వపుః | 56 |
| సూతః :- | |
| | ఏవంస్తుత స్తదా తాభ్యాం కృపయా పరమేశ్వరః | 57 |
| | బభాషే భగవాన్ శంభుః మహాదేవో ఘృణానిధిః | 58 |
| | ఆవిర్భూత మజం శంభుం బ్రహ్మా విష్ణుశ్చ సాంప్రతం | 59 |
| | అర్ధనారీశ్వరం జీవం త్రిణేత్రం నీలలోహితం | 60 |
| | సర్వాభరణసంయుక్తం చంద్రకోటిసమప్రభం | 61 |
| | దృష్ట్వావిస్మయ మాపన్నౌ భక్త్యా సంపూజ్య శంకరం | 62 |
| | శిఖయా ధర్వశిరసా సూక్తై ర్బహువిధైరపి | 63 |
| | బ్రహ్మావిష్ణుశ్చ దేవేశం సర్వలోకమహేశ్వరం | 64 |
| | ఉవాచ వచనం చారు పరిపూర్ణార్థ మీశ్వరః | 65 |
| | అహమేవ జగత్కర్తా యవయోః కారణం త్వహం | 66 |
| | ఉభయో రస్త్రతేజోభి ర్దగ్ధం తద్యువయోః పదం | 67 |
| | తస్మాతీతః పదం దాస్యే యువయో ర్లోకపూజితౌ | |
| బ్రహ్మావిష్ణూ ఊచతుః :- | |
| | వ్రతస్యాస్య విశేషేణ తిథింబ్రూహిమహేశ్వర. | 68 |
| | యస్మిన్ కృత్వావ్రతం సమ్యక్ త్వత్సాయుజ్య మవాప్నుయాత్ | |
| ఈశ్వరః :- | |
| | యువయో రైక్యశాంత్యర్థం శస్త్రాగ్నిశమనాయచ. | 69 |
| | మాఘకృష్ణచతుర్దస్యాం మహాదేవో మహానిశి | 70 |
| | లింగమధ్యే సమభవ మర్ధనారీశ్వరో౽ప్యహం | 71 |
| | తత్రకృత్వా మహాపుణ్యం భవిష్యతి నసంశయః | 72 |
| | వ్రతిభి స్తిథయో యత్నా ద్వర్జయిత్వా వ్రతం త్విదం | 73 |
| | నైవ తత్ర వ్రతం కుర్యా దాయురైశ్వర్యహాన్యథ | 74 |
| | తస్యా మేవ వ్రతం కార్యం మత్ప్రసాదార్థిభిర్నరైః | 75 |
| | వ్యాప్తా సా దృశ్యతే యస్యాం తస్యాం కుర్యాద్వ్రతం త్విదం | 76 |
| | తదూర్ధ్వాధోనోన్వితా వాపి సాగ్రాహ్యా వ్రతిభి స్సదా | 77 |
| | అస్మి న్నేత ద్వ్రతం కృత్వా మమ సాయుజ్య మాప్నుయాత్ | |
| బ్రహ్మావిష్ణూ :- | |
| | వ్రతస్యాస్య మహాదేవ విధానం సకలం వద | 78 |
| | తత్ర పూజావిధిం ద్రవ్యం విస్తరేణ మహేశ్వర | |
| ఈశ్వరః :- | |
| | శృణు బ్రహ్మన్ వ్రతవిధిం శృణు విష్ణో గదాధర | 79 |
| | మమ ప్రియకరీ హ్యేషా మాఘకృష్ణచతుర్దశీ | 80 |
| | పూర్వేద్యురేకదా శ్నీయా ద్దంతధావనపూర్వకం | 81 |
| | బ్రాహ్మే ముహూర్తే చోత్థాయ కృతశౌచవిధిక్రమః | 82 |
| | శివస్య సన్నిధిం గత్వా ప్రణమ్య వృషకేతనం | 83 |
| | నిర్విఘ్నం కురు దేవేశ భక్తిగ్రాహ్య మహేశ్వర | 84 |
| | పూజోపకరణంద్రవ్యం సర్వం సంపాదయే త్తథా | 85 |
| | సరిత్కుల్యాదికం గత్వా స్నాయా దేవం విధానతః | 86 |
| | శివస్య యజనస్థాన మలంకృత్య సమాహితః | 87 |
| | వితానధ్వజమాల్యైశ్చ ఫలపక్వాన్నలంబితైః | 88 |
| | పూజోపకరణం ద్రవ్య మాదాయ సుసమాహితః | 89 |
| | ఉపవి శ్యాసనే శుద్ధే ప్రాణా నాయమ్య వాగ్యత: | 90 |
| | శివం దేవంచ సంస్కృత్య విమృ జ్యాంగాని సంస్పృశేత్ | 91 |
| | త్రియంబకేన చామంత్ర్య తత స్సమ్మృజ్య వారిణా | 92 |
| | రుద్రాక్షాన్ ధారయేత్పశ్చాత్ వ్రతీ నియమ మాశ్రితః | 93 |
| | భక్తై స్సంభూయ దేవేశం పూజయేచ్చ సమాహితః | 94 |
| | ఆసనం పాద్య మర్ఘ్యంచ మధుపర్కాదికం తతః | 95 |
| | పంచామృతేన సంస్నాప్య స్నాపయేచ్చ ఫలోదకైః | 96 |
| | రత్నోదకైశ్చ దేవేశం తథా కర్పూరవారిభిః | 97 |
| | పుష్పోదకేన సంస్నాప్య స్నాపయే చ్ఛీతలాంబుభిః | 98 |
| | దద్యాదాచమనం భక్త్యా పాద్య మర్ఘ్యాదికం తతః | 99 |
| | భూషణై ర్భూషయే ద్దేవం హేమరత్నాదినిర్మితం | 100 |
| | పుష్పై స్సంపూజయే ద్దేవం కమలోత్పలపూర్వకైః | 101 |
| | అర్కద్రోణై రపామార్గైః శమీబృహతిపూర్వకైః | 102 |
| | ఘృతాక్తం గుగ్గులుం దద్యా దీప మాజ్యేనయోజితం | 103 |
| | లేహ్యచోష్యాదిసంయుక్త మాజ్యే నాన్విత మాదరాత్ | 104 |
| | సకర్పూరంచ కస్తూరీయుక్తం తాంబూలమేవచ | 105 |
| | చామరం వ్యజనం దత్వా దర్పణంచాపి దర్శయేత్ | 106 |
| | పురాణవచనై శ్చైవ కుర్యా జ్జాగరణం వ్రతీ | 107 |
| | ఏవమేవ యజే ద్దేవ ముపచారై ర్వ్రతీ నిశి | 108 |
| | ఏవమేవ తదా రాత్రిం పూజా జాగరణం నయేత్ | 109 |
| ఋషయః :- | |
| | కిం తత్ స్తోత్రం మహాభాగ కాని నామాని సువ్రత | 110 |
| సూతః :- | |
| | శృణ్వంతు ఋషయ స్సర్వే వ్యాసేనోక్తం వదా మ్యహం | 111 |
| | నమ స్సకలకల్యాణదాయినే శూలపాణయే | 112 |
| | అఘ్నిహస్నేహరూపాయ వార్తాతిక్రాంతివర్తినే | 113 |
| | యత్ర సర్వం యత స్సర్వం సర్వం యత్ర స సర్వతః | 114 |
| | దిశి రక్షణ మారుహ్య ధీసద్మాని వికాసయన్ | 115 |
| | హృదయాకాశసంక్రాంత మహామోహాభ్రమాలికం | 116 |
| | వామదక్షిణపార్శ్వేతు సంజాతాది విమర్దికా | 117 |
| | భవామయపరిక్రాంతమర్త్యానాం స్మృతిమాత్రతః | 118 |
| | యస్మిన్ సూర్యో నభాతీశే చంద్రమా నానిలో౽పివా | 119 |
| | ఆత్మారామం మహాత్మానం సర్వభూతహృదిస్థితం | 120 |
| | ఏకో౽పి బహుధా భ్రాతి ప్రతిదేహసముద్రకే | 121 |
| | బ్రహ్మవిష్ణ్వాదిదేవేషు నృపక్షిమృగయోనిషు | 122 |
| | త్రసరేణూపమం ప్రాహు స్తం వందే శివ మన్యయం | 123 |
| | ఆత్మకో౽సి త్వమే వేశ నమామి త్వాం మహేశ్వర | 124 |
| | పాహి మా మపరాధేభ్యః పితా పుత్రమివ ప్రియం | 125 |
| | శివరాత్రివ్రతఫలం తయో ర్దాస్యతి శంకరః | 126 |
| | వ్రతస్య పరిపూర్ణార్థం శివప్రియకరాణిచ | 127 |
| | హరికేశో విరూపాక్షః పినాకీ త్రిపురాంతకః | 128 |
| | చతుర్థ్యంతం సముచ్చార్య దద్యా త్పుష్పాంజలిం వ్రతీ | 129 |
| | సుకృతాం శివపూజాంచ శివాయ వినివేదయేత్ | 130 |
| | ప్రాతఃపూజాం విధాయైవం శివాయ వినివేదయేత్ | 131 |
| | యచ్చ దక్షిణయా హీనం పూర్ణం కురు మహేశ్వర | 132 |
| | సర్వాన్కామా నవాప్నోతి ప్రీత్యా దేవేషు మానవః | |
ఓమిత్యాదిమహాపురాణే శ్రీస్కాందే ఈశానసంహితాయాం
శివరాత్రి ప్ర్రాదుర్భావ తద్వ్రతపూజావిధానం
నామ సప్తతితమో౽ధ్యాయః134
| | శరచ్చంద్రప్రకాశేన వపుషా శీతలద్యుతిం | 135 |
| ఋషయః:- | |
| | ఏవ ముక్తప్రకారేణ శివరాత్రివ్రతం త్విదం | 136 |
| | కృత్వా యత్ఫల మాప్నోతి తన్నో వద మహామతే. | 137 |
| సూతః:- | |
| | ఏవం కృత్వా మునిశ్రేష్ఠా శ్శివరాత్రివ్రతం త్విదం | 138 |
| | రాజసూయాయుతం కృత్వా యత్ఫలం లభతే నరః | 139 |
| | కపిలాదానకోటీనాం కర్తా య ల్లభతే ఫలం | 140 |
| | సప్తసాగరపర్యంతాం మహీం దృష్ట్వాతు యత్ఫలం | 141 |
| | శివరాత్రివ్రతం కృత్వా సద్యో ముచ్యేత బంధనాత్ | 142 |
| | వీరహత్యాసహస్రాణి నశ్యంతి వ్రతదర్శనాత్ | 143 |
| | శివరాత్రివ్రతం కృత్వా తాని నశ్యంతి తత్క్షణాత్ | 144 |
| | మహాపాతకలక్షైశ్చ ఉపపాతకకోటిభిః | 145 |
| ఋషయః:- | |
| | శివరాత్రివ్రతం దృష్ట్వా కథం పాతకకోటిభిః | 146 |
| సూతః:- | |
| | అస్త్యస్మిన్ వసుధాపీఠే దేశో విపులకోటిశః | 147 |
| | వింధ్యా దుత్తరదిగ్భాగే నానాజనపదావృతే | 148 |
| | సింధు రిత్యపి విఖ్యాతా వితస్తా చేతి నామతః | 149 |
| | తాసాం సింధునదీతేరే నగరం కుబ్జకాభిధం | 150 |
| | కల్పద్రుమసమో౽ర్థీనాం స్త్రీణాం కామ ఇ వాసరః | 151 |
| | స్థాపయామాస భూపాలో బ్రాహ్మణం నయకోవిదం | 152 |
| | సతు కామకళాశాస్త్రం సర్వ మభ్యస్య రాగవాన్ | 153 |
| | సర్వా నార్యస్తమాహూయ తేనైవసహ రేమిరే | 154 |
| | సర్వాన్ త్యజన్తి భార్యాశ్చ భర్తౄ ను త్సుజ్య రేమిరే | 155 |
| | అశక్తా స్సర్వ ఏవాథ రాజపార్శ్వ ముపాగమన్ | |
| నాగరాః :- | |
| | ఆకర్ణయ మహీపాల వృత్తాంత మయశస్కరం | 156 |
| | ధర్మస్య యశసశ్చైవ కశ్చి చ్ఛత్రురిహాస్తినః | 157 |
| | జారో భూత్వాతు న స్స్త్రీణాం ధర్మస్య యశసో౽న్తకః | 158 |
| | సర్వాసా మంత్యనారీణాం షిద్గో భర్తృత్వ మాగతః | 159 |
| | న భర్తుౄన్ ప్రతిగచ్ఛన్తి తస్మిన్ సతి దురాత్మని | |
| | అన్యాయసదృశం దండం తస్య శీఘ్రం నిపాతయ | 160 |
| | నోచే దపయశోయుక్తో నరకం దైవ గచ్ఛతి. (?) | |
| సూతః :- | |
| | ఏత చ్ఛృత్వా మహీపాల స్తమాహూ యాథ సత్వరం | 161 |
| | వాగ్దండై ర్దండయిత్వా తం స్వదేశా న్నిరవాసయత్ | 162 |
| | తస్మా ద్దేశా దథాక్రమ్య హూణమండల మావిశత్ | 163 |
| | హంసకారండవాకీర్ణం చక్రవాకోపశోభితం | 164 |
| | తస్మి న్నథజలక్రీడాం కర్తు మాగత్య సంస్థితః | 165 |
| | చంద్రబింబాభవదనా బింబోష్ఠీచ కృశోదరీ | 166 |
| | స్నానార్థ మాగతం షిద్గం రూపయౌవనసంయుతం | 167 |
| | తం దృష్ట్వా కామసంతుష్టా తస్య పార్శ్వ ముపాగతా | 168 |
| | కామసంతప్తహృదయః గృహీత్వాతాం రహో యయౌ | 169 |
| | సాతేన సురతం కృత్వా మనసా తోష మాగతా | 170 |
| | తవ భార్యా భవిష్యామి మామేవ భజ సుందర | 171 |
| | తతః ప్రభృతి షిద్గో౽సౌ చందాల్యాసహ సంగతః | 172 |
| | మృగా న్నానావిధాన్ హత్వా పక్షిణో౽థ జలేచరాన్ | 173 |
| | తేషాంమాంసాని పాపాత్మా బుభుజే చ తయా సహ | 174 |
| | వనోద్దేశేషు మార్గేషు హత్వా విప్రాన్ సహస్రశః | 175 |
| | ఏవంవిధా న్యనేకాని కుర్వన్ పాపాని భూరిశః | 176 |
| | ఏవం సప్తతివర్షాణి చండాల్యాసహ సంయుతః | 177 |
| | పుత్రా నుత్పాదయామాస పంచపాతక సన్నిభాన్ | 178 |
| | తాని సర్వాణి కృతవాన్ చండాల్యాసహ పాపకృత్ | 179 |
| | ద్వే కన్యే రూపనిత్యౌచ చండాలీ సుషువే పురా | 180 |
| | తత్రా ప్యుత్పాదయామాస పాపీ పుత్రద్వయం తథా | 181 |
| | స్వదేశం ప్రస్థితా గంతుం శతం బ్రాహ్మణ పుంగవాః | 182 |
| | మార్గ మారుధ్య తాన్ హత్వా తద్విత్తం హృతవాన్ బహు | 183 |
| | వధార్థం ప్రేషయామాస చోరాణాం స్వబలం మహత్ | 184 |
| | సకార్యం (?) గతవాన్ శీఘ్రం సుతా మాదాయ పాపకృత్ | 185 |
| | వణిక్పథ మితి ఖ్యాతం పట్టణం సుశ్రుతం భువి | 186 |
| | పట్టణ స్యాతిదూరేతు లింగం గవ్యూతిమాత్రతః | 187 |
| | మాఘకృష్ణ చతుర్దస్యాం సర్వే పట్టణవాసినః | 188 |
| | అలంకృతాశ్చ తే సర్వే నాగేశ్వర ముపాగతాః | 189 |
| | ఖాత్వా బహువిధం మాంసం సురాపానం ముహు ర్ముహుః | 190 |
| | గీతవాదిత్రఘోషేణ రాత్రౌ జాగరణం తథా | 191 |
| | దూరా ద్దేశాత్ స్థిత స్సర్వం మహానిశి కృతార్చనం | 192 |
| | ఏవం హి వసత స్తస్య చాయుః క్షీణ మభూ త్తదా | 193 |
| | పాశముద్గరసన్నద్ధాః ఖడ్గతోమరపాణయః | 194 |
| | ఏతస్మిన్నేవ కాలేతు శివదూతా శ్శివాజ్ఞయా | 195 |
| | శుద్ధస్ఫటికసంకాశాః సునేత్రా స్సుకపర్గినః | 196 |
| | కేచి దంకుశహస్తాశ్చ గదాహస్తా స్తథా పరే | 197 |
| | భిండివాలై స్తథా చాన్యే కేచి త్పరిఘపాణయః | 198 |
| | భస్మోద్ధూళితసర్వాంగా స్త్రిపుండ్రాంకితమస్తకాః | 199 |
| | బధ్వా పాశేన తం పాపం గ్రహీతుం గంతు ముద్యతాన్ | |
| శివదూతాః :- | |
| | యస్య ప్రసాదలేశేన బ్రహ్మా బ్రహ్మత్వ మాగతః | 200 |
| | విష్ణు ర్విష్ణుత్వ మాపన్న స్తస్య దూతా వయం భటాః | |
| యమకింకరాః :- | |
| | శివదూతా భవంతో హి కిమర్థ మిహ చాగతాః | 201 |
| | యే యజంతి మహాదేవ మనన్యమనసో౽మలాః | 202 |
| | అయం త్వతీవ పాపిష్ఠ స్సర్వలోకవిగర్హితః | 203 |
| | యస్యాజ్ఞయా వయం ప్రాప్తా కర్తుం శాసన మస్యతు | 204 |
| సూతః :- | |
| | ఏతచ్ఛ్రు త్వాతివేగేన శివదూతా మహాబలాః | 205 |
| శివదూతాః :- | |
| | హరికేశాజ్ఞ యా ప్రాప్తా నేతు మేన మకల్మషం | 206 |
| సూతః :- | |
| | గణేశ్వరవచ శ్శ్రుత్వా భటా దర్పసమన్వితాః | |
అత్ర గ్రంథపాతః
| | ఏవం విధో౽పి పాపాత్మా గత శ్శివపురం కథం | 1 |
| | భీతాత్మా విస్మయావిష్టో లోకనాథం దిదృక్షయా | 2 |
| | త్రయోవింశతిసంఖ్యాకాన్ స్వర్గలోకా నతీత్యచ | 3 |
| | సత్యలోకం దదర్శాథ బ్రహ్మాశ్చర్యమనోహరమ్ | 4 |
| | బ్రహ్మాశ్చర్యసమాయుక్తం పశ్య న్నూర్ధ్వం చ యయౌ యమః | 5 |
| | ద్వాత్రింశత్కోటిసంస్థానం యోజనై రతివిస్తరం | 6 |
| | మణిరత్నమయై ర్యానై ర్వజ్రవైడూర్యనిర్మితైః | 7 |
| | బహ్వాశ్చర్యగణై ర్యుక్తం శివలోక మనుత్తమం | 8 |
| | కోటియోజనవిస్తీర్ణాం చతుర్ద్వారసమన్వితాం | 9 |
| | దివ్యరత్నవితానాఢ్యాం దివ్యచ్ఛత్రోపశోభితాం | 10 |
| | అనంతాశ్చర్య సంయుక్తాం ప్రవివేశ తతో యమః | 11 |
| | భస్మోద్ధూళితసర్వాంగం త్రిపుండ్రాంకితమస్తకం | 12 |
| | తస్మై ప్రణామం కృత్వాతు ధర్మః కార్యం వ్యజిజ్ఞ పత్ | 13 |
| | తవ ప్రసాదా త్ప్రక్ష్యామి భృత్యభూతో౽వ్యహం తవ | 14 |
| | కృత్వా ప్రణామం దేవస్య కృతాంజలి రువాచహ | 15 |
| | చిత్రగుప్తాదిభి స్పార్థం కి మాగచ్ఛతు గచ్ఛతు | 16 |
| | యమం ప్రావేశయామాస చిత్రగుప్తాదిభిస్సహ | 17 |
| | గణేశ్వరాన్ దదర్శాథ ధర్మరాజో మహాయశాః | 18 |
| | కాలాముఖా స్తథా చాన్యే కేచి న్మాహేశ్వరా జనాః | 19 |
| | చతుర్భుజా స్త్రిణేత్రాశ్చ శైవసిద్ధాంతకోవిదాః | 20 |
| | అనేకకోటిసంఖ్యాతా శ్శివతుల్యపరాక్రమాః | 21 |
| | యమో దృష్ట్వాతిహృష్టాత్మా తదా విస్మయ మాగతః | 22 |
| | చరాచర మిదం సర్వం జగజ్జాలం యదిచ్ఛయా | 23 |
| | అష్టాదశప్రభేదేవ లోకం వ్యాప్య తు యా స్థితా | 24 |
| | అంగిరో వామదేవశ్చ వసిష్ఠాద్యా మునీశ్వరాః | 25 |
| | ఏతే చాన్యేచ బహవ శ్శివదక్షిణత స్స్థితాః | |
| | తత్ర స్థితాన్ మహాకాయాన్ శివతుల్యపరాక్రమాన్ | 27 |
| | బ్రాహ్మ్యాదిమాతర స్సర్వాః కుమారస్యాపి మాతరః | 28 |
| | కరాళీ వికరాళీ చ బలప్రమథనీ తథా | 29 |
| | ప్రచండ శ్చండకోపశ్చ కాలభైరవసంజ్ఞికాః | 30 |
| | ఏతే చాన్యేచ బహవ స్సిద్ధా స్సంహారకర్మణి | 31 |
| | తత్ర స్థితాన్ మహాభాగాన్ యమ స్సర్వాన్ దదర్శహ | 32 |
| | చతుర్భుజ ముదారాంగం కౌస్తుభోద్భాసితోరసం | 32 |
| | ఏకవింశతిభేదేన లోక మాపూర్య యా స్థితా | 33 |
| | వసవో౽ష్టౌ స్థితా స్తత్ర రుద్రా ఏకాదశ స్థితాః | 34 |
| | గంధర్వాప్సరసో యక్షా భుజంగా గుహ్యకా స్తథా | 35 |
| | హృషి తాత్మా యమ స్తూర్ణం శివపార్శ్వ ముపాగమత్ | 36 |
| | వేదోక్తేన విధానేన కృత్వా పాశుపతం శుభం | 37 |
| | పరమాద్వైతతత్త్వజ్ఞా నాత్మారామాన్ శివాత్మకాన్ | 38 |
| | దివ్యసింహాసనాసీనం సర్వదేవై స్సమన్వితం | 40 |
| | కైవల్యం ప్రతిపద్యన్తే తయా దేవ్యా సమన్వితం | 41 |
| | యయా విశ్వ మిదం నశ్యే త్తయా దేవ్యా సమన్వితం | 42 |
| | నీలగ్రీవం త్రిణేత్రంచ చంద్రార్ధకృతశేఖరం | 43 |
| | పపాత పాదయో ర్భక్త్యా సాంబస్య జగతీపతేః | 44 |
| | కరాభ్యా మంజలిం కృత్వా స్తోతుమే వోపచక్రమే. | |
| యమః:- | |
| | నమ స్సకలలోకానాం సర్గస్థిత్యంతహేతవే | 45 |
| | సర్వజ్ఞాయ వరేణ్యాయ భక్తిగమ్యాయ శంభవే | 46 |
| | శివలోకం ప్రపద్యనస్తే తం నమామి సదాశివం | 47 |
| | తీర్త్వా తే నరకం ఘోరం ప్రయాంతి శివమందిరం | 48 |
| | నిష్కల్మషా భవిష్యన్తి తం ప్రపద్యే మహేశ్వరం | 49 |
| | ఇంద్రనీలే య మభ్యర్చ్య ధ్రువేణ శతతారకే | 50 |
| | పద్మరాగే య మభ్యర్చ్య కృత్తికాయాం తు భద్రయా | 51 |
| | నీలలింగే య మభ్యర్చ్య జ్యేష్ఠాయాం వజ్రభృ ద్యయా | 52 |
| | మణిలింగే య మభ్యర్చ్య మమాయాం వసువిద్యయా | 53 |
| | యస్య ప్రసాదలేశేన సర్వేషం ప్రాణినా మహం | 54 |
| | అయోలింగే య మభ్యర్చ్య దైత్యదానవరాక్షసాః | 55 |
| | కాయేన మనసా వాచా యే౽ ర్చయంతి మహేశ్వరం | 56 |
| | యస్మిన్ స్థిత మిదం విశ్వం వీచిమాలా యథాంభసి | 57 |
| | ఏకో౽స్తి సర్వభూతేషు తరంగేషు యథా పయః | 58 |
| | ఏకఏవ హి యో దేవ స్సర్వభూతహృది స్థితః | 59 |
| | ఏకో౽పి బహుధా దేవో దృశ్యతే రవిచంద్రవత్ | 60 |
| | య మాహుః ప్రాప్య విజ్ఞానాః విజ్ఞాన మితి యం ప్రభుం | 61 |
| | య మాహుః పురుషం సాంఖ్యా స్సదా తత్త్వార్థచిన్తకాః | 62 |
| | య మాహు ర్బ్రహ్మశబ్దేన సర్వవేదాన్తవేదినః | 63 |
| | విష్ణుం సర్వజ్ఞ ముత్పత్తిస్థితిసంహారకారణం | 64 |
| | పుష్కలాగమతత్త్వజ్ఞా యమాహు శ్చతురాననం | 65 |
| | యే కేచ నాగ్ని రిత్యాహు స్సూర్య ఇత్యేవ కేచన | 66 |
| | అన్యే పశుపతిం ప్రాహుస్త మీశం ప్రణమామ్యహం | 67 |
| | భూతే ష్వంత స్తథైకస్వాంతం ప్రపద్యే సదాశివం | 68 |
| | సంహర్తా జగతాం దేవ త్వ మే వైకో మహేశ్వర | 69 |
| | తతః ప్రభృతి దేవేశ సర్వే పాపసమన్వితాః | 70 |
| | త్వదాజ్ఞయా హం దేవేశ సర్వ త్రాలంఘ్యశాసనః | 71 |
| | కి మేతదితి సంచిత్య త్వాం ద్రష్టు మహ మాగతః | 72 |
| | పాపాశ్చ విప్రా బహవః (?) సుకుమారేణ పాపినా | 73 |
| | అసేవ తాసౌ చాండాలీం సమానాం షష్టిసంఖ్యయా | 74 |
| | తస్యా మపత్యం పాపిష్ఠో జనయామాస వైధురే | 75 |
| | మేఘచ్యుతా యథా ధారా నగణ్యంతే న మానవైః | 76 |
| | లోకే గణయితుం శక్యం న మనుష్యై స్సురాసురైః | 77 |
| | కల్పకాలేతి తచ్ఛక్యం (?) యథా వక్తుం కథంచన | 78 |
| | ప్రాయశ్చిత్తం నపశ్యన్తి సర్వశాస్త్రేషు సూరయః | 79 |
| | యోగినా మప్యలభ్యం య త్తత్పాపీ ప్రాప్తవాన్ కథం | 80 |
| | సుకుమారప్రసంగేణ స్వతంత్రత్వం ప్రకాశితం | |
| సూతః :- | |
| | ఇత్యుక్త్వా దండముద్రాం తాం శివాయ వినివేద్యచ | 81 |
| | పపాత దండవ ద్భూమౌ ప్రసీదేతి వద న్ముహుః | 82 |
| | కరాభ్యాంచ సముత్థాప్య పాదయోః పతితం యమం | |
| ఈశ్వరః :- | |
| | ఆశ్చర్య మత్ర మా కర్షీ స్సుకుమారకృతే యమ | 83 |
| | వైషమ్య మత్ర మే నాస్తి శ్రుణు వక్ష్యామి కారణం | 84 |
| | సంఖ్యా మయా ప్యశక్యం య ద్వ్యోమ్ని తారకషండవత్ | 85 |
| | తథావిధం మహాపాపం దగ్ధ్వా సర్వం క్షణేవతు | 86 |
| యమః :- | |
| | ఏవంవిధో ౽సౌ పాపాత్మా శుద్ధో ౽భూ ద్వ్రతదర్శనాత్ | 87 |
| ఈశ్వరః:- | |
| | మాఘకృష్ణచతుర్దస్యాం రాత్రౌ జాగరణాన్వితః | 88 |
| | వేదసారేణ సంపూజ్య శివరాత్రౌ మహేశ్వరం | 89 |
| | విద్యాసారేణ మంత్రేణ శివరాత్రౌ మహేశ్వర | 90 |
| | శివరాత్రౌ శివం పూజ్య మృత్యుమోచనవిద్యయా | 91 |
| | అష్టౌచ వసవ స్సర్వా గుద్రా ఏకాదశ స్మృతాః | 92 |
| | బహునాత్ర కి ముక్తేన సారభూతం వచ శ్శృణు | 93 |
| | మేరుమందరతుల్యస్య రాశిః పాపస్య కర్మణః | 94 |
| | మాఘకృష్ణచతుర్దశ్యాం మహానిశి మహేశ్వరం | 95 |
| | సంపూజ్యమానం వ్రతిభిః తస్మిన్ కాలే దదర్శ సః | 96 |
| | భక్ష్యభోజ్యన్నపానైశ్చ తాంబూలై శ్చంద్రసంయుతైః | 97 |
| | సంపూజ్యమానం వ్రతిభి శ్శివలింగం మహానిశి | 98 |
| | వ్యాజేనాపి తదా ప్రాప్తి స్తత్క్షణాత్ దగ్ధకల్మషః | 99 |
| | సర్వసారేణ ధర్మేణ యుక్తో వా సుకుమారకః | 100 |
| | యథా ప్రజ్వలితో వహ్ని శ్శుష్కమాత్రం చ నిర్దహేత్ | 101 |
| | సందేహం మా కృథా కించిత్ సుకుమారకృతే యమ | 102 |
| | శివరాత్రివ్రతం దృష్ట్వా యత్పుణ్యం ప్రాప్తవాన్ ద్విజః | 103 |
| | రాజసూయసహస్రస్య అశ్వమేధాయుతస్యచ | 104 |
| | శతవర్షసహస్రాణి తపస్తస్త్వా తు యత్ఫలం | 105 |
| | ఏతేషాం యత్ఫలం ప్రోక్తం శాస్త్రేషు వివిధేష్వపి | 106 |
| | శివరాత్రివ్రతం దృష్ట్వా పుష్పవ్యాజేనచాగతః | 107 |
| | సర్వేభ్యః పుణ్యకృద్భ్యశ్చ సుకుమారో౽ధికో మతః | 108 |
| | భోగా న్భుక్తా న్సువిపులాన్ కల్పాంతం మమ సన్నిధౌ | 109 |
| | తత్ర మాహేశ్వరో భూత్వా జ్ఞానం లబ్ధ్వా మదాత్మకం | 110 |
| | మద్భక్తాస్తు విశేషేణ పూజనీయ స్సదా యమ. | |
| యమః :- | |
| | త్వద్భక్తాః కీదృశా దేవ కిం నిష్ఠః కేన లక్షితాః | 111 |
| | కిం తేషాం లక్షణం బాహ్య మాంతరం లక్షణం వద | |
| ఈశ్వరః :- | |
| | శ్రుణు ధర్మ ప్రవక్ష్యామి భక్తానాం లక్షణం మమ | 112 |
| | భస్మోద్ధూళితసర్వాంగాః త్రిపుండ్రాంకితమస్తకాః | 113 |
| | బాహ్యలక్షణసంయుక్తా పూజ్యా స్సర్వే త్వయా మమ | 114 |
| | శివసూక్తజపాసక్తా శ్శతరుద్రీయపాఠకాః | 115 |
| | పౌరుషం యః పఠే త్సూక్తం పవమానం చ యః పఠేత్ | 116 |
| | మహాదేవాదినామాని జిహ్వాగ్రే యస్య వర్తతే | 117 |
| | త్రికాల మేకకాలం వా యే వా ధ్యాయన్తి శంకరం | 118 |
| | ఉమామహేశ్వరం రూపం దక్షిణామూర్తి మేవవా | 119 |
| | పంచాననమయీం మూర్తిం హృది ధ్యాయన్తి యే నరాః | 120 |
| | పూజ యైతా న్సదా భక్త్యా మమ చేదిచ్ఛసి ప్రియం | 121 |
| యమః :- | |
| | శ్రుతం దేవ మయా సర్వం కథ్యమానం త్వయా శివ | 122 |
| | ఉద్ధూళనస్య మాహాత్మ్యం త్రిపుండ్రస్య క్రమం మయా | 123 |
| | త్వద్భక్తానాంచ మాహాత్మ్యం మంత్రాణాంచ శ్రుతం మయా | 124 |
| | కిం పున ర్యే మహాత్మానః త్వయి భక్తిసమన్వితాః | 125 |
| | సర్వై స్సంపూజ్యతే విప్రై రనిందొ | 126 |
| | మమ పూజ్యతమా భక్త్యా మహాదేవ తవాజ్ఞయా | 127 |
| | సర్వసారతమాన్ ధర్మాన్ శ్రుతవాన్ త్వత్ప్రసాదతః | 128 |
| ఈశ్వరః :- | |
| | యమ సంయమనీం గచ్ఛ దండముద్రాసమన్వితః | 129 |
| సూతః :- | |
| | ఏత చ్ఛ్రుత్వా వచ స్సత్యం మహాదేవేన భాషితం | 130 |
ఓమిత్యాది మహాపురాణే శ్రీస్కాందే
ఈశానసంహితాయాం శివరాత్రి
మాహాత్మ్యే శంకరయమ
సంవాదో నామ
త్రిసప్తతితమో
౽ధ్యాయః
శ్రీరస్తు