రాజవాహనవిజయము/ద్వితీయాశ్వాసము
శ్రీ
రాజవాహనవిజయము
(ద్వితీయాశ్వాసము)
| | శ్రీరక్షాకర కరుణా | 1 |
1. శ్రీరక్షాకర = శ్రీరక్షణ చేయువాఁడా. కరుణా... విశస్తా = దయారసముచేఁ గడగబడ్డ సమస్తలోకములయొక్క దోషములు గలవాఁడా. క్ష్మారక్షా - భూమి నేలువాడా. హరిహయ ...రక్షా = ఇంద్రునిచేఁ గొనియాడబడ్డ భూజావయవముగలవాఁడా. శేషశైలదుర్గాధ్యక్షా = శేషాచలశిఖరముననుండు ప్రభువా.
| వ. | అవధరింపు మయ్యవసరంబున వసుమతి వసుమతీపతిని | 2 |
| క. | భూవర మనపాలిటఁ గల | |
| | నావల కేలికిఁ గలలో | 3 |
3. వలభి ద్వని ఫలంబు = బలాంతకుఁడైన యింద్రుని తోటలోని పండు. అనఁగా కల్పఫలము.
| శా. | ఆపద్బంధుఁ డనేకపావనకళాత్యంతప్రహర్షుండు గో | 4 |
4. అనేకపావనకళాత్యంతప్రహర్షుండు =గజమును గాపాడు విద్యయం దధికసంతోషము గలవాడు. (గజేంద్రుని గాపాడెననుట) గోత్రాపారాయణుఁడు = భూరక్షణాసక్తుఁడు. ఆపగా... పారీణుఁడు = భీష్మునకు మోక్షమిచ్చుపనిలో సమర్థుడు. పాండవా...శాలి = పాండవు బాధ నుపహరించుక్రియచేత నొప్పువాఁడు. కౌచేలదానాపూర్ణోరుఁడు = కుచేలుని సంబంధము దానముచే నిండిన యుదరదా గలవాఁడు. ఆర్త...రుఁడు = పీడితులయందు ఆదరముతో గూడినవాఁడు.
| క. | అని తా వనితామణి వా | 5 |
5. జనతాధీశుఁడు = జనసమూహప్రభువు, అనతాహి, దమనతార్క్ష్యుఁడు = అవిధేయులనెడు, సర్పముల నణచుటకు గరుడుఁడు. ఇది రాజునకు విశేషము.
| గీ. | దేవ నిజదేవపతిశివసేవఁ దనరెఁ | 6 |
6. దేవ... సేవన్ = దేవతలయుఁ గులదేవపతియగు శివునియొక్కయు సేవచే నొప్పెను. ఇదిరాజుతో ముందు కన్వయము. పావనస్వాంత = పరిశుద్ధహృదయ. నిజకీర్తి ... బర= తనకీర్తిసమూహముయొక్క తెలుపుచేఁ దెల్లఁగా జేయఁబడ్డ యాకాశము గలది. వసుమతీధవళనయన = వసుమతీఁనామక రాజకాంత.
| మ. | కులుకుందోరపుగబ్బిగుబ్బచనుముక్కుల్ నల్లఁబారె న్నునున్ | 7 |
7. చిట్టుములు = వేవిళ్ళు. (చిఱు + ఉమ్ములు)
| గీ. | అప్పుడు ఘనాగ్రకుచ హరిణాంశువదన | 8 |
8. హరిణాంకుఁడు = తెల్లని కిరణములు గలవాఁడు. చంద్రుడు.
| వ. | ఇవ్విధంబున గ్రమక్రమంబున, సువర్ణవర్ణపరి | |
| | పూర్ణగర్భంబు దాల్చె నంత నగణ్యసాద్గుణ్యంబగు నొకా | 9 |
9. సువర్ణన్ వర్ణన్ = బంగరువన్నె గలది. అనగా స్త్రీ,
| క. | పంచగ్రహమిహిరుని వ | 10 |
10. సూర్యాదిక్రూరగ్రహము లయిదును లేని లగ్నమునందు అనఁగా బృహస్పతి, చంద్రశుక్రులుగల లగ్నమునం దని భావము.
| సీ. | మనరాజుతోడ ధీమంతు లూహ యొనర్చి | |
| గీ. | నగునె నీకల నిక్కల యక్క నీదు | 11 |
11. వీసము = పదియారింట నొకభాగము. చామనిచాయదాసరి = వేంకటేశ్వరుడు. నిక్కల = నిండుకల. పూర్ణగరి చెలులు = పట్టణమందలి నగరునఁ దిరుగు నూడిగపుటాండ్రు, వీండ్రు పరస్పరము నమ్మగారు కుమారునిఁ గన్నవేళ సంతోషముతో సరసము లాడుకొనుచుండుట యీపద్యమందు వర్ణింపఁబడెను.
| క. | తోరపుఁ జనుఁగ సదర నొ | 12 |
12. చనుఁగ వదర = చనుఁగవ + అదర. శేషము స్పష్టము.
| మ. | పులుకల్ బిట్టర చట్టియందు నిలువన్ బొల్పొందె హర్షంబునన్ | 13 |
13. పులకల్ = రోమాంచములు. బిట్టరచట్టి = మిక్కిలి నిక్కవొడిచి. అంద = అంకురించినచోటనే, నిలుపన్ = అణఁగిపోక యుండఁగా. పొల్పొందెనని పూర్వమున కన్వయము. హర్ష...ముంచెన్ = సంతోషముతో, తదంకురములు, మనస్సునందు, సమృద్ధిగా ముంచెను. అనఁగా వ్యాపించెననుట. సముద్బాష్పముల్ = ఆనందయుక్తమయిన నేత్రజలబిందువులు. శేషము స్పష్టము.
| గీ. | దూరయాత్రాగతుఁడు తనయూరు గనిన | 14 |
14. తృష్ణార్తుఁడు = దప్పిగొన్నవాఁడు. ఖరకిరణఖిన్నుఁడు = సూర్యునివలన శ్రమనొందినవాఁడు.
| క. | ఆ నలినాక్షికి వేనలి | 15 |
15. అలిరుచి = తుమ్మెదలయొక్క కాంతి, ఉడగరలు = సొమ్ములు.
| క. | తానం బాడి మనీషివి | 16 |
16. తానము = స్నానశబ్దతద్భవము. మనీషివితానము = పండితసమూహము. సంతానము = కల్పవృక్షము. ముదముతానము = సంతోషస్థానము.
| గీ. | పురుడు పరిపాలితాలకాపురుఁడు, శేష | 17 |
17. పురుడు = సమానము. పరితాలకాపురుడు = పరిపాలించఁబడిన అలకాపట్టణముగలవాడు అనగాఁ గుబేరుడు, శేషభుజగనూపురుఁడు = శివుడు.
| క. | ధరణీశుఁడు బుధమణిగణ | 18 |
18. ధరణీశ = రాజు, బుధమణివరశరణము = పండితశ్రేష్ఠసమూహమునకు ముఖ్యప్రాపకము.
| శా. | పౌలోమీధవనీలఖండఖచితప్రాసాదసీమన్ సము | 19 |
19. పౌలో...మన్, పౌలోమీధవనీల = ఇంద్రనీలములుయొక్క, ఖండ = శకలములచేత, ఖచిత = కూర్పబడిన, ప్రాసాదసీమన్ = మేడమీఁద, సముద్వేలశ్రీలన్ = అతిశయించిన సంపదలచే, అర్థిన్ = కోరికతో, చంద్రమఃకందళాందోళీభావ = చంద్రఖండమువలె ఆందోళభావముగలవాఁడా, దయార్ద్రభవా = దయచే చల్లనగు మనస్సుగలవాఁడా, శు.. జాలము. శుద్ధాంతవాటి = అంతఃపురవీథిని, నటత్ = నాట్యము చేయుచుండెడి, బాలాజాలము = ఆడపిల్లలసమూహము. అచలా...లకున్ = రాజశ్రేష్ఠుని కుమారుని.
| క. | ముద్దుల నిడి పడకిండ్లన్ | 20 |
20. ముద్దియలు = స్త్రీలు, ముగ్ధాశబ్దవైకృతి. ఆత్మీయులు = స్వకీయులు, ఎనసి = కూడి, నిద్దాసుద్దులన్ = మంచిమాటలచే, ఒగిన్ = వరుసగా.
| చ. | జిలిబిలిపాలు జాలుకొను చెక్కులటెక్కును మద్దికాయలున్ | 21 |
21. జిలిబిలి = అందముగా. జాలుకొను = ప్రసరించునట్టి. మద్దికాయలు = ఆభరణవిశేషములు, కలుకలు = వజ్రశకలములు కూర్చిన. రావిరేక = రావియాకువంటి, చిఱుగజ్జియలు = చిన్నగజ్జెలుగల. అందియలు = అందెలు. ఆయిదంచులుగల యపరంజిబిళ్ళ గలిగిన బంగారపుపతకము. తుదిగన్ = చివర నుండునట్లుగా. పులిగోరును = పులిగోరు గూర్చిన యాభరణము, పుట్టువెండ్రుకల్ = పుట్టువెండ్రుకలును, చెలగెడిుపట్టి = చలించుచుండునట్టి శిశువు.
| శా. | ఆలోలాస్యవినీతనూపురపదాజాంగుష్ఠము న్నిస్రవ | 22 |
12. ఆలోల = చలించుచున్నట్టి. ఆస్య, వినీత = నోటియొద్దకుఁ దేఁబడిన, నూపుర = అందెగల, పదాబ్జాంగుష్ఠమున్ = పద్మమువంటి పాదము యొక్క బొటకన వేలు కలది. నిస్రవల్లాలాజాలము = కారుచు నుండెడి చొంగయొక్క సమూహమును గలది. కేళీధూళిపటలీలబ్ధాంగమున్ = ఆటయందు దుమ్ముసమూహమును బొందిన కరము గలది. హస్త...తంబు, హస్తచేష్టా = చేతులాడించుటను, లగ్న = అంటిన, ఈక్షణ = కన్నులందలి, కజ్జల = కాటుకతో, అన్విత = కూడిన, ముఖాబ్జాతంబు =పద్మమువంటి ముఖముగలది. దృక్పర్వంబు = కన్నులపండుగు.
| సీ. | సాలముల్ రిపు ముట్టి సాధింతు నను లీల | |
| గీ. | నసపుఁ గప్పురపుంగుప్ప లవని నుంతు | 23 |
23. సాలముల్ = కోటలు. ముట్టి = తాకి, లంకెపడిన కడియమును. డింపన్ = దింపుటకు, కాలిన్ = పాదముతో. దిగుచున్ = లాగును. నెరయన్ = ప్రసిద్ధముగా, చెండు = బంతిని, దాడికిస్ = దండయాత్రకు, అరి = శత్రువు. అదన = సమయమందే. విమతుఁడు = శత్రుఁడు. నెమకెద = వెదకెదను. సిరిసింగనాలవృత్తి = బాల్యక్రీడావిశేషము. అసఁపు గప్పురపుంగుప్పలు = కీర్తికర్పూరపురాసులు. వెన్నెలకుప్పలు = బాలక్రీడావిశేషము. భ్రమర = ముంగురులచే. జిత = జయించఁబడ్డ. మధుకరపాళి = తుమ్మెదలసమూహముగలవాఁడు.
| క. | ఉపనయనకర్మ మంతట | 24 |
24 ఉపనయనసమూహము = జ్ఞానులు, విధుసల్లపన = చంద్రునివంటి ముఖము గలది. అనగాఁ స్త్రీ, అనయంబు = ఎల్లప్పుడును. నృపనయవలివజుఁడు = రాజనీతికి బ్రహ్మయగు రాజహంసుఁడు.
| ఉ. | మీసపుమొక్కనిక్కునకు మిక్కిలి దొల్కఱివాన కుంతలా | 25 |
25. మీసపుమొలకయొక్క నిక్కునకు మిగుల తొలకరివాన. కుంత...లీలకు = వెండ్రుకలసమూహ మనెడు ఇంద్రనీలమణి విలాసకు కొన్నునుసాన = కొత్తదగు నున్నని సానరాయి. విభ్రమశ్రీ సరసీరుహంబు = విలాసలక్ష్మికి పద్మము, మదసీధురసప్రసవంబు = మదమనెడు రసాయనద్రవ్యముయొక్క పుష్పము, సూనబాణాసతపఃఫలంబు = మన్మథునియొక్క తపోలాభము.
| క. | అంతస్థితయౌవనమద | |
| | సంతత మల భూమీభు | 26 |
26. భూమీభుగ్దంతి = రాజనెడి గజము. పెంజెంప = పెద్దచెంప.
| చ. | కరికలభంబుకొ మ్మపుడు గైకొని బిఱ్ఱునఁ ద్రిప్పు లోడు వై | 27 |
27. కరికలభంబు = గున్నయేనుఁగుయొక్క, కొమ్ము = చంతము. తోడు వైకరి = నరుకు సంచివలె, సంగడము కైవడి = సంకానాలావలె. అవ్వలయాద్రిన్ = ఆచక్రవాళాద్రిని. మత్తఖడ్గిని = మదించిన ఖడ్గమృగమును, బడల్చు = స్రుక్కునట్టు చేయును. లోహముద్గరసముదాయము = ఉక్కుముద్గరల సమూహము. చిఱుతకైపు = కొలది మైకముచే.
| క. | వేదంబున సకలకళా | 28 |
28. విపంచీనాదము = - వీణాధ్వని.
| క. | క్షితి వే యభ్యాసను పం | |
| | బ్రతిపచ్చంద్రరుచిం బల | 29 |
29. వే = శీఘ్రమున, అభ్యాసన = అభ్యాసముచేత. ఉడుకునీరు = ఉష్ణజలము. ప్రతిపచ్చంద్రరుచిన్ = పాడ్యమినాటి చంద్రకాంతి, అతని కళలు కన్యలు = అతని విద్యలు. అభ్యుదయము = వృద్ధి.
| ఉ. | ఈవికి నిమ్ము భోగమున కింకువ, చక్కదనంపుఁదేటకున్ | 30 |
30. ఇమ్ము, ఇంకువ, తావు, తావకము, టెంకి, ఇల్లు, ఇవి పర్యాయార్ధకములు. రణాంగణానాటవీపావకు = యుద్ధప్రదేశమనెడు అరణ్యమునకు అగ్నిహోత్రుఁడు.
| సీ. | ఏకుండు వాగ్ద్యైతి యీకపణావద | |
| గీ. | కళ దశమధాత మహిమ నేకాదశావ | 31 |
31. ఏకుండు = ముఖ్యుడు వా...క్షుఁడు = భాషయందు రెండవశేషుఁడు. ఉర్వోజమునన్ = అధికతేజమునందు, తుర్యపూర్వదక్షిణవర్తి = నాలవయజ్ఞి. పంచమాంభసాంపతీంద్రుఁడు = అయిదవసముద్రుఁడు. ఈగిని =ఈవియందు, షష్ఠమహీజము = ఆఱవకల్పవృక్షము. సంయమివరుఁడు = ఋషిశ్రేష్ఠుఁడు. కళన్ = విద్యయందు, దశమధాత = పదియవబ్రహ్మ. ద్వాదశభవుండు = పండ్రెండవరుద్రుఁడు. త్రయోదశసప్తసప్తుఁడు = పదమూఁడవసూర్యుడు.
తాత్పర్యము. భాషాసంపదయందు శేషుఁడు, చక్కదనమున ఆశ్వినిదేవత, ప్రతాపమునకు అగ్ని, గాంభీర్యమునందు సముద్రుండు, దాతృత్వమందు కల్పవృక్షము, పరిపాలనకు చక్రవర్తి, శాంతమున ఋషి, అధికబలమున దిగ్గజము, విద్యను బ్రహ్మ, మహిమను అవతారపురుషుఁడు, ధనుర్విద్యను రుద్రుఁడు, కాంతిని సూర్యుఁడు అని పొగడుచుండఁగా నెగడుచున్నాఁడనుట. ఈ పద్యమున 1 మొదలుకొని 12 వఱకునుండు సంఖ్య వారితో నాయాగుణములను పోల్చఁబడుటచే సంఖ్యాలంకారము.
| క. | కట్టు వడగొట్టు కైదువ | 32 |
32. కట్టు వడగొట్టు కైదువకట్టలు = మిక్కిలి వాడిపోవునట్టి యాయుధముల కట్టలను అనగా పుష్పబాణములను, గొను = గ్రహించెడి, మరునకున్ = మన్మథునకు, ఇరువు గట్టినగతిన్ = వీ లేర్పరచిన, యువరాట్పట్టము = యౌవనరాజ్యాధికారము.
| ఉ. | పట్టము గట్టి చుట్టపు నృపాలుర యిండ్లను పెండ్లి చేసి యే | 33 |
33. లోగక = లోఁబడక, ఉద్ధతిన్ = గర్వముచే, పాండ్యదేశపురాజులు, కప్పములు = పన్నులు, ఆరట్టకురంగభట్ట = అరట్టదేశపుగుఱ్ఱములసమూహము, గజరాడ్భటకోటులు = గజశ్రేష్ఠములను, భటసమూహములును, పట్టికేలు పట్టి = కుమారునిహస్తము పట్టుకొని, యుగ...త్రులన్ = యుగంధరుడు మొదలుగాగల నీతిమంతులలో శ్రేష్ఠులయిన మంత్రులను.
| ఉ. | చెప్పిన నీతులం జెవులఁ జేర్చుట, శేషమనీషశేషులై | 31 |
31. అశేషమనీషన్ = అధికబుద్ధిని, శేషులు = శేషునివంటివారు.
| క. | హితమంత్రిపురోహితబుధ | |
| | పతియును “స్వజనస్యచ ర | 35 |
35. హిత...తతిన్ = అనుకూలు లయిన మంత్రులను, పురోహితులను, పండితసమూహమును. ప్రోచినపిదపన్ = కాపాడినపిమ్మట "స్వజనస్యచ రక్షితః" = స్వజనులకు రక్షకుఁడు.
| క. | పూట నగు కార్యగతు లొక | 36 |
36. స్పష్టము.
| క. | పదరినఁ గార్యము సెడు సం | 37 |
37. పదరినన్ = త్వరపడిన, పదపడు = సిద్ధపడు, సహసావిదధీతనక్రియాం = కార్యము తొందరపడి చేయకు.
| క. | సుతవిజయముఁ జేయు మటం | 38 |
| లయగ్రాహి. | బంగరపుచెక్కులఁ జెలంగు చవుకట్టుల | |
| | త్నాంగదము కుంకుమతరంగములఁ గుప్ప జిగి | 39 |
38. జంగల్ గొనన్ = దాట్లు వేయఁగా, సరిగ = జలతారు, కంగులఁ గడల్కొనిన = ఉగ్గులు దీరిన, దోక = బాహువునందలి, బురుసా = బ్రూసెల్సు అను పట్టణపుపట్టు, కుళ్ళా = టోపీ, హజారము =సభాస్థలము.
| క. | వచ్చి తనభటుల నిటలస | 40 |
10. వైయ ..చ్చరుడు = ఇంద్రవైభవమునకు దొంగ, అనఁగా నింద్రునిమీరిన వైభవము గలవాఁడు. ప్రతా...రియై - ప్రతాపశిఖి = ప్రతాపాగ్నికి. పటచ్చరత్ = పాతగుడ్డలై యాచరించుచున్న. అరియై = శత్రులుగలవాఁడై.
| సీ. | మదనాగ విచలత్ప్రమథనాథవిశిఖశ్వ | |
| గీ. | కకుచిభశ్రుతి భంగ భాంకారభావ | 41 |
41. మదనాగ = మందరపర్వతముచేత. విచలత్- కదలుచున్న, ప్రమథనాథ = శివునియొక్క. విశిఖ = బాణమగు విష్ణువుయొక్క. శ్వశుర = మామయగు సముద్రునియొక్క, విశ్వ = సమస్తమైన్న మిహికాశిఖర = హిమవత్పర్వతము. ఉచ్చంగత్ = కదులుచున్న . ఢాక్కా = ఢక్కా సంబంధమగు. బుధరాట్ = ఇంద్రునిచేత. నిక్పత్త = నరకఁబడిన, అశ్మ = రాళ్ళయొక్క, భూభారభిత్ = భూభారమును కొట్టివేయుచున్న, అనఁగా శేషువు బరువును దేలిక చేయుచున్న, భుజ = చేతులుగల. ఆరిభూ = శత్రురాజుల యొక్క, పుటభేదనంబులు = పట్టణములు.
| క. | భువి పగిలెన్ రవి రవినొగిలెన్ | 42 |
42. గవిన్ = గుహయందు.
| సీ. | అపరంజి మొసలి వాయనుసుల శిరసుతోఁ | |
| గీ. | యొరపు టెఱయె కరంబు రం గొరగు నెదుట | 43 |
43. అపరంజి = బంగారు వికారమైన, మొసలివా = మొసలినోళ్ళుగల, అనుసుల = తోళ్ళుగల, కొమ్ము = పల్లకీ దండీ. పొన్నాణెంపు = పొన్ను = బంగారముచేత, అణెంపు = ప్రశస్తమైన, ఉదిరి = మేలిమి బంగారము, గొడెల్ = బిదికీలు. ముసనాబు = అందలము ప్రక్కతెఱ. పైఠాణీ = పఠానిదేశపు దుప్పటి. ఎఱ = ఎఱుపు, ఒరఁగు = బాలీసు. బటువుజోడు = టెక్కెములజత, పుటము గులుకన్ = అతిశయించగా.
| సీ. | గొనబుగా నురులఁ జెక్కిన చెంగుతోడ జే | |
| గీ. | లొసరు దుప్పట్లు కడ నిల్పి గునుకు నడల | |
44. ఉరులన్ = వ్రేలాడునట్టుగా. చెక్కిన = దిద్దినట్టి. నీవిదట్లు = ముడివేసిన కాసెకోకలు. జతులత్రాళ్ళు = చప్పుడు చేయునట్టి గొలుసులు. నాగవడిగలు = చెవులనుంచుకొన్న నాగుజోళ్లు. ఒక్కాస్తి = ఒక్క పొడవుగల.
| ఉ. | పట్టుమెఱుంగుజూ లుభయపార్శ్వఘణంఘణనాదఘంటికల్ | 45 |
45. జూలు = ఏనుగుపై పరచు రంగుదుప్పటి; మేలు = ముదము.
| ఉ. | సాన మెఱుంగురంగులఁ బొసంగు పిరంగి పరంగికేడె మా | 46 |
46. పరంగికేడెము = హూణదేశపుడాలు. ఆహా నెరయించు = ఆశ్చక్యముఁ గలిగించునట్టి. సింగిణులు = ధనస్సులు. అంపదొనల్ = అంబులపొదులు. పల్లము = జీను. ఖలీనము = కళ్ళెము దాసానిపటాని = దాసానిదేశపుగుఱ్ఱము, రాతెరగంటి ఱేనికిన్ = రాజేంద్రునికి.
| క. | పౌరులు జయవెట్టగఁ బరి | |
| | ఖ్కారతురంగము నెక్కి యొ | 47 |
47. అరచట్టన్ = కటిపర్యంతము వచ్చునట్టి అంగీయందు. దౌరు = హారవిశేషమును. తుఖ్కారతురంగము = తుఖ్కారదేశపు గుఱ్ఱము.
| క. | ప్రభుఁ డపుడు వెడలెఁ దపన | 48 |
48. తపనప్రభుఁడు = సూర్యునివంటి కాంతిగలవాఁడు. రాన్ = రాఁగా, భయచ్చత్రంబుల = భయముయొక్కయు, గొడుగుయొక్కయు, అనఁగా భూజనులు, రా, భయముచేతను, భూమి యావత్తు గొడుగుచేతను, వ్యాప్తమైనదనుట.
| సీ. | కదలె నున్నతగంధ గంధమాదనబంధు | |
| గీ. | సన్నవీరణములమ్రోత శంఖకాహ | 49 |
49. ఉన్నతగంధ = గొప్పగర్వముగల. (ఏనుగులకు విశేషణము ) గంధసింధురములు = మదపుటేనుగులు. కందళ... కేళి = (కందళత్ = అంకురించుచున్న. ద్యుతి = కాంతులకు, కంద = మేఘములయొక్క, ప్రధనకేళి = యుద్ధక్రీడ గలది, అనగా మేఘములవలె నేనుగు లున్నవనుట.) భర్మ... ధృతి = (భర్మధరాధర = మేరుపర్వతముయొక్క. అధరీకృతి = క్రిందుగాఁ జేయుటను. సాధి = సాధించుచున్న, సాధిష్ఠ = మిక్కిలిదృఢమగు, ధృతి = ధైర్యముగల. మేరువుతో సమానమగు ధైర్యము గలది.)
| సీ. | అంగంబునఁ బొసంగ నలవరించిన మట్టి | |
| గీ. | గడల బం ట్లిరుగడల రా ఘళఘళీస | 50 |
50. కుందనంబు మదంబు = బంగారమువంటి మదము, కొమ్ము...ముచ్చటాడ = దంతములపైనున్న కత్తులు కొమ్మలపై నున్న మొగలిమొగ్గలవలె నున్నవని తాత్పర్యము. నిర్గళ = గొలుసులు. పెర...ల్కొన్నన్ = ఇతరగజముయొక్క జాడఁ దెలిసినయెడ.
| శా. | తైలాంచత్కచపాళిఁ గూర్చి మెలులొందం జుట్టి మేల్పాగ లం | |
| | గీలు న్సింగిణిచే కటిం దరకసాల్కెంపైన మీసంబు తాం | 51 |
| మ | తల నిద్దా తగటీలు పేరణులపై దట్లున్ రుమీచూరగ | 52 |
52. నిద్దా తగటీలు = తళుకైన జరీలు. (అనఁగా జరీపాగాలు) పేరణులు = అంగీలు, దట్లు = కాసెకోకలు. రుమీచూరకత్తులు = రోముదేశపుకత్తులు, పదనించిన = పదును బెట్టినట్టి. రక్తలుఠత్ = ఎఱ్ఱనివై కదులుచున్న, కంఖాణికా = ఆడుగుఱ్ఱములయొక్క.
| చ. | పటిమ నటించు సోగ నగసాగల నెన్నడుచెంగులుం గటీ | |
| | జిటిలెడుగంద మొప్పఁ గయిజీతపురాజులు వచ్చి రంతటన్. | 53 |
53. నెన్నడుచెంగులు = వీపుమధ్యకు వదలిన కొనలు, కటీపటులన్ = మొలకట్టుబట్టలయందు, కైఘటిలిన = చేతిపై నుంచిన
| చ. | చరణతలంబునం బసపు సన్నపుపావడపెట్లు గంటలుం | 54 |
54. పావడలు = లాగులలో భేదము. పెట్టుగంటలు = మిక్కిలి ధ్వనించు ఘంటలు, కాపులు = దిష్టిబొట్లు, చల్లడాలదట్లు = లాగులపై కాసెకోకలు, అరయొరడించివైచిన = సగముగా నొరలో దింపిన, శయంబుల = చేతులయందైన, అరిగెల = డాళ్ళుగల.
| ఉ. | దట్టపు వన్నెగుడ్డ కఱదట్టి పొరన్ సవరించి పట్టెపై | 55 |
55. వన్నెగుడ్డ = రంగుగుడ్డ, కఱదట్టి =నల్లనైన కాసెకోక, కటారిజల్లి = కత్తియొక్కు జాలరు. పట్టె = పటకా, మడికాసుల = వెండితోఁ జేసిన, నెట్టెపుగట్టన్ = పాగాకట్టునందు, నెట్టుకొను = తగులుకొనునట్టి, బోయబల్లిదుల్ = బలవంతులగు బోయవాండ్రు.
| క. | బాణాసనములు కోలలు | 56 |
56. గోణి = చిన్నవస్తువులు వేసికొనుటకు వీపున వేసికొన్న సంచి.
| సీ. | నును దట్టిఁ జక్కఁ జెక్కిన వంకి పసపు పా | |
| గీ. | దయనయాదుల గురులిడ్డ తాయెతులును | 57 |
57. దట్టిఁజిక్కన్ = కాసెలో నిముడునట్టుగా, చెక్కిన = కూర్చినట్టి, వంకి = బాకు, కోవెలకుంట తిరుమణులు = దేవాలయపు పండులోని తిరుమణులు, మొన...రవలు (మొన లరుగునట్టు దంతధావనముఁ జేసిన ముందరిపండ్లపైని సొగసుకై వేసిన జంగారపు పువ్వులు.) దయ...తులును (దయచేత ననఁగా సంరక్షణనిమిత్తమును, తాయెత్తులన్ = నీతి ఆచారము మొదలయినవానిచేత ననఁగా దేశాచారాదులచేతఁ తలిదండ్రులుంచిన రక్షలు.
| ఉ. | ఇంటికి బొమ్ము క్రమ్మరఁ జెలీ! నిలు నిన్నిలు సేర్చి వత్తునో | 58 |
58. అళ్కు = భయము, ఒంటరి = ఒక్కడుగా, మంది = జనులు
| ఉ. | పైనఁపుదట్టిఁ గట్టుకొని బద్దుల పుట్టిక వెంటరాఁగ రా | 59 |
59. పైనఁపుదట్టి = ప్రయాణానుకూలమయిన లాగు. బద్దులట్టిక = అబద్ధాలమారి. అనఁగా ఇచ్చకాలు జెప్పు చెలికత్తె, రాసాని = రాజుభార్యయొక్క. పస = శోభను, అని = పొంది, ఒక్కసాని = ఒక్కస్త్రీ. (ఇచ్చకాలమారియగు చెలికత్తెను వెంటఁబెట్టుకొని రాజభార్యవలె నొకసానిది రాగా దానినిఁ జూచి మరియొకతె యేమనుచున్నదంటే, నీవు దొరసానివంటిదానవు, నడచిపోవుట యుక్తము గాదు. రాజుగారి గుఱ్ఱమని సందేహించక వేగముగా వెళ్ళి ఓకొమ్మా .....కొమ్ము = అనగా దానిని బుచ్చుకో అన్నదని తాత్పర్యము.
| శా. | మబ్బుంజాయల గీలుగంట్లు చెవియోరం జాలుకొన్ ప్రోగు లా | 60 |
60. కీలుగంట్లు = జడలు. చాలుకొన్ = వరుసగానున్న, ఆగుబ్బన్ = అతిశయించగా, పాదపుజుట్లు = కాళ్ళ మెట్టెలు, నుబ్బన్ = ప్రకాశింపగా. బిబ్బోకము = విలాసమును. ఆన్ = పొందిన. బిబ్బీ ...టారులు = మ్లేచ్ఛస్త్రీలు, నడల్ = నడకలను. చిందెన్ = చిమ్మెను.
| ఉ. | నెన్నడఁ జూపె వెండి రహి నిండిన సందిటి బొందు భూతితో | |
| | గన్నడ కన్నె లెక్కిన చొకొరపుమంకెన గిత్త లత్తరిన్. | 61 |
61. వెండి...బొందు = వెండియొక్క శోభచే నిండిన, దండ = చేతిదండ, వెన్నెలసోగలు = వెన్నెలవంటి దీర్ఘప్రసారములు, ఈనన్ = పుట్టించునట్లుగా, చెలి వెన్కొను...గన్న = చెలికత్తెవెనుకకు బోవుచున్న నేత్రద్వందముఁ బొందిన. మంకెనగిత్తలు = పైని వేసినబరువులు జారిపోకుండునట్లు గట్టిన పేపబుట్టలుగల యెడ్లు, నెన్నడఁ జూపెన్= నడువ నారంభించినది.
| శా. | నానాధ్వన్యవిలోకబృందములకుం దా విందుఁ గావించె దా | 62 |
62 దాస్యా ... గ్రంబునంగు = దాసిచేతఁ దీసుకొనరాఁబడిన తాంబూలముకొఱకు, వెలుపల ఇత = పొందినట్టి. చేతి చివరయొక్క అంగు = శోభ, ఈనన్ = పైకిఁ గనఁబడునట్లుగా, ఏగికొంచుపోవును. క్షోణీ... మానిని = రాజుయొక్క భోగినీ = స్త్రీ, అనగా బురకావేసిన పల్లకీలోనుంచి దాసియిచ్చు తాంబూలమునకై చాపిన చెయ్యిఁ జూచినమాత్రాన చూపరుల కానందమయ్యెనని తాత్పర్యము.
| సీ. | లావణ్యలహరి కళానిధి కనకాంగి | |
| | కటి నిండఁదోపు దుప్పటి గట్టి యుత్తరీ | |
| గీ. | బిరుద ముద్రలు పెద్దలు బిగిసి రాజు | 63 |
63. ప్రథమచరణమంతయు దాసీజనము పేర్లు. గుడుగుడీ. అడపము = తాంబూలపుసంచి, తాళవృంతము = గండి కూజా. కుంచె = నెమలికుంచె. తోపుదుప్పటి = దుప్పటి. ద్విజద్వయి = ఇద్దరుబ్రాహ్మణులు. (రాజుగారి అప్పగారిపల్లకీతో జాగ్రత్తకై యుండుట న్యాయము.)
| చ. | పిడికెడుజందెము ల్నొసలఁ బెట్టిన సన్నఁపుపట్టెనామముల్ | 64 |
64. గడితపు = గొప్పవియగు, కప్పు = నల్లనైన, ద్విపదబాపఁడు = ద్విపదఁ జదువు బ్రాహ్మణుఁడు. నతంబుగాన్ = గలుగునట్టుగా, పైకముల్ = సమూహములు.
| మ. | పెసరుం గాయకు మెత్తకన్పులకునై పేఁటాడు మన్ గొఱ్ఱలన్ | 65 |
65. మెత్తకన్పులు = చేను కోసినతరువాత నిల్చియుండు చొప్పదంట్లు, పేటాడు = పెనుగులాడు. సుసలన్ = లాగుటకు, నుగ్గాడుచున్ = నిలిపివేయుచు, సజ్జన్ = సజ్జవెన్ను. సుమాళింపుచున్ = దుముకుచు, సేనరాపు = పెద్దగందరగోళము. అసదు = కొంచెము. అంచన్ = పంపఁగా. (కాళ్ళు ఇటూ అటూ దుమికించుచున్నవి యనుట.)
| గీ. | శారదాభ్రాకృతులఁ బోరు సలుపవచ్చు | 66 |
66. వమధులు = తుండములలోని జలబిందులు. కడమదిక్కరుల గెల్చుట యెంతపని యని యన్వయము.
| సీ. | సస్యకైదార్య మాశ్వచ్ఛటాఖురపుటీ | |
| | రథచక్రకృతనిమ్నపథరేఖ జలధికిఁ | |
| గీ. | బిట్టు శతయోజనంబుల పెట్టు కాపు | 67 |
67. సస్యకైదార్యము = చేలుగల పొలము. వేవిలి = దున్నని వేట. కడకొమ్ముకడిమిచేన్ = ఏనుగుదంతముల బలముచేత. సున్నంపుపదను = తాంబూలపుసున్నము దడుపుట. మునిముఖ్యచులుకిత = అగస్త్యునిచేఁ ద్రాగఁబడిన, శతపెట్టు = నూరామడపర్యంతము. కాపులు = గృహస్తులు. ఆత్మ ... వ్యధలన్ = తమయింట నేలఁ దెలియక దుఃఖించుచున్నారనుట, పుటభేదనములు = పట్టణములు.
| సీ. | మక్షికాబాధ కరాక్షేపణాక్షీణ | |
| గీ. | దండు సులభంబె పురుషవేదండులకును | |
| | దిగిన దివసంబు సరిప్రొద్దు దీరువేళ | 68 |
68. కరాక్షేపణ = చేతులతోఁ దోలుటయందు. రోమకుంచికా = రోమపుకుచ్చులతోటి. పాణిచలన = హస్తముయొక్క కదలుటతోడ. యుక్ = కూడిన, ప్రాప్తవిచర్చికంబు = పొందఁబడిన గజ్జికలవారు గలది. అనఁగా గజ్జిబట్టినవార, గుఱ్ఱపువెంట్రుకలకుంచెతో విసరుకొనుచున్నారని తాత్పర్యము. ధరణీ...గణికము = ధరణీవర = రాజులకు, అవరోధక, వధూటీభూత = అంతఃపుకరస్త్రీ లైన. కటకుటీ = చాపలతోఁ గట్టిన పాకలయం దున్న, పటుకటీతట = గొప్పపిఱుదులు గల. గణికము = వేశ్యలు గలది. స్థితి .. జనము = (స్థితి = ఉనికియొక్క, నిత్యతా = నిత్యత్వముచేత, ప్రియార్థీకృత = ఇష్టవస్తువులై చేయఁబడినట్టియు. గమన = ప్రయాణమందు, సంత్యక్త = విడువఁబడిన, ధాన్యాది = ధాన్యము మొదలగువానికై, సంతప్తజనము = పరితపించుచున్న మనుష్యులు గలది. అనఁగా స్థిరముగా నుందునని సంపాదించిన ధాన్యాదులను విడిచిపోఁజాలక జనులు విచారించుచున్నారని తాత్పర్యము.) కూచి=దండు బయలుదేరుటకు గుఱుతుగా జేసిన వాద్యము. దిగిన....వేళకు = దిగినరగోజున వేళ దప్పిన హేతువుచేతనని తాత్పర్యము. ఓదనాదూరులై = భోజనాసక్తి లేనివారై.
| సీ. | పాళెంబు డిగి యొక్కపజ్జ నిల్వక మున్న | |
| గీ. | ఒక్కొకదినంబు తమయింటియొద్దివారి | 69 |
69. పాళెంబు = దండు దిగినచోటు. (బసలో ప్రవేశించకపూర్వమే కూచివేసినట్టు బెదురు) నీళ్ళడని = నీళ్ళు దొరకనట్టి, ఎత్తు పైనము = మకాము లేని ప్రయాణము, గోడు = కష్టము, దంటగుడారు = సమముగా నున్న డేరాలో నున్న, నీఁగఁగొట్టిన = అరిపివేసినట్టి, నిట్రు = ఉపదానము.
| సీ. | చవికె బండారాకు సందుల డిగి మంచు | |
| గీ. | తావు గాసంతె చాలుఁ గాంతారమైనఁ | 70 |
70. దొప్పఁదోగన్ = మిక్కిలి తడియఁగా, వల్పిరిగొన్న = చలి యెక్కిన, తుట్రిలన్ = చినుకులు పడఁగా, కొలువిందుజొప్పన్ = ఇక్కడు సేన యున్నట్టయితే, నామా లుడుగును = చావువచ్చును. అటమటించి = బాధపడి.
| చ. | వలి కయి విల్లువంకఁ గని వ్రాసెడి నొక్కటి లెక్క యక్కునం | 71 |
71. వలి = చలి, వంపుగా నున్నప్పుడు ఒకటియంకెవలెనును, తల గుండెపై వంచినప్పుడు రెండంకెవలెనును,కాళ్ళు ముడిచినప్పుడు మూడంకెవలెను ఉండెను.
| చ. | కిలకిల నవ్వి తానె పరికించుఁ బురిన్ విటు నట్టి వీథికాం | 72 |
72. తొంటి... మాటకు = మునుపిచ్చునట్టి సొమ్ము ఇప్పుడు నాల్గవవంతు మాటకియ్యవలెనని తాత్పర్యము.
| శా. | రంభీకారితకుంభచేటిక మురుప్రాసాదభూమీభవ | |
| | త్కుంభి న్యుద్యత జీర్ణకంబళ మిళద్గూఢారమాకాశగం | 73 |
73. రంభీ ... చేటికము = రంభయై చేయఁబడిన నీళ్ళు మోయు దాసి గలది. ఊరు .. గూఢారము = గొప్పమేడలైన చింకికంబళిఁ బరిచిన గుడారు గలది. గంగాం... వేశంతకంబు = గంగోదకమైన యేనుగులయొక్కయు, గుఱ్ఱములయొక్కయు లద్దెల నీళ్ళకు స్థానమైనగోతులు గలది. అనఁగా దండులో నీచవస్తువులు ఘనవస్తువులుగాఁ దోచుచున్నవి. నాల్గవపాదమందుఁ బ్లుతయతి.
| క. | ఇత్తెరగున దండెత్తి నృ | 74 |
74. ధరణీభృత్, తతుల = రాజుల, తుత్తుమురు = నుగ్గునూచము.
| సీ. | కుంతలాధిపు చిక్కు కుటిలత్వ మెడలి౦చె | |
| | మత్స్యవల్లభుఁ బట్టి మాన్పించె మిట్టి పా | |
| గీ. | ధాటికాఘోటికాటీకపాటనమున | 75 |
75. ఈ పద్యమందు రెండర్ధములు. కుంత ... ఎదలించె = తలవెంట్రుకలచిక్కు విప్పె. సింధు... తెల్పె = సముద్రమువల్ల భూమికి భంగముగలదు. సౌరాష్ట్ర... సారంబు = సౌరాష్ట్ర రాజ్యముయొక్క బలము. గాంధర...స్వరాకాంతున్ = (స్వః = స్వర్గమును, ఆక్రాంతున్ = ఆక్రమించినవానిగానని ప్రకృతార్ధము.) గాంధారగ్రామమును స్వరములచే నాక్రమించఁబడినదానిగా. గౌడ... సమరించెన్ = గౌడదేశపు గుఱ్ఱములు శ్రేష్ఠములు. మత్స్య... పాటు = చేపను మిట్టిపడకుండఁ జేసెను. అంగేశు... జేసె = అంగరాజును, తనువు = శరీరము. (తనుబలము౼ కొద్దిబలమని ప్రకృతార్థము.)
| సీ. | సాగ్రహారు లుదగ్రవిగ్రహారులు గాఁగ | |
| గీ. | జరణశరణాగతాహితభరణకరణ | |
| | యుత్తరాంభోధి తటసముదాత్తవిజయ | 76 |
76. సాగ్రహారులు = ఆగ్రహముతోఁగూడిన శత్రులు. అగ్రజనులు = బ్రాహ్మణులు, తరువాటులు = వృక్షపంఙ్క్త్తులు. తెరవాటు గొట్టించి. త్రోవలు దోచుకొని. నేవాలయములు = పూజాశూన్యములు. పూజా...యములు = (పూజావాల = పూజకుఁ బాదులైన అనఁగా స్థానములైన, యములు = యతులు గలవి.) తనవాసులన్ = తనగౌరవములచేత. ననవ = క్రొత్తవి గాని, అసులన్ = కత్తులను. ననుపు = జీవనోపాధి. పయన = పొందుట.
| క. | వనములు బహుజీవనపా | 77 |
77. బహు.. ధర = విస్తారమైన యుదకముచేఁ బవిత్రమగు కొలకులును, మునిశ్రేష్ఠులును, పర్వతములును గల.
| ఉ. | ముందరఁ గాంచె నిందుకులమోదసుధారసమందరంబు పౌ | 78 |
78. ఇందు...మందరంబు = (రాజునకు విశేషణము.) ఉపమేయ = ఉపమేయవస్తువుగాఁ గల, (పిరంగికా. ఇది సంస్కృతశబ్దమని తోచదు.} తుంద = గర్భమందు. రణత్, ధ్వనించుచున్న (పర్వత గుహలో నల్లనియేనుగులు పిరంగిలోనున్న పొగవలె నున్నవని తాత్పర్యము.) ఈపద్యము విచారణీయము.
| క. | ఉదిరి మలతోఁడ నొరయఁగ | 79 |
76. ఉదిరిమల = మేరువు పర్వతము. అదయగ్రహములకు గ్రహము = గ్రహముల నడ్డగించినది.
| క. | కాంచి గిరి కటక శిఖర | 80 |
80. సరస్వ......పంచాననము = సరస్వత్ = సముద్రము. కాంచీ = మొలనూలుగల భూమికి, ధవ = అధిపతులగు రాజులలో పంచాననము = సింహము, అనఁగా రాజశ్రేష్ఠుడు.
| సీ. | భువనాభినవనాట్యభవనాపజవనాల | |
| గీ. | చూడ నేపారు శశిఖండచూడనేత్ర | 81 |
81. భువనా... విటపికము. (భువన = లోకమందు. అభినవ = క్రొత్తదియగు. నాట్య = నాట్యమునకు, భవన = గృహమైన, అపజవ = పోయిన వేగముగల, నాలనలన = తామరతూళ్ళు విరుచుటతోడ, ఆఢ్య= కూడిన, పవనాలయవిటపికము = గాలి కాధారమగు వృక్షములు కలది. కలికా...గృహము = (కలికాపటలికా = మొగ్గలగుంపులతోడ, యుక్ = కూడిన, అలి = తుమ్మెదలనెడు, కార్క్ష్ణగలికా = నల్లనికంఠముగల యీశ్వరునిశోభను. ఆప్త = పొందిన, కులిక = వృక్షవిశేషములయొక్క, అగ్ర = చివరయందైన, ఫలికా = ప్రేంకణపుతీగెలచేత, అంచ = ఒప్పుచున్న, కుంజగృహము= పొదలు గలది. స్ఫుట = వికసించిన, జాతి = జాజితీగెలయొక్కయు, కుటజ = కొడిసెచెట్లయొక్కయు, అలి = పఙ్క్తి యనెడు, కుటి = గృహములయొక్క, జాత = సమూహముయొక్క, తట = ఒడ్డునందు (అనగా దగ్గిరను) జాత = పుట్టిన, కట = చాపలచేత, జాగ్రత్ = ఒప్పుచున్న, ఉటజ - పర్ణశాలలచేత, అపగత = పోయిన, దురితము = పాపముగ లది. కమలా... మహితంబు = కమల = పద్మములయందు, అసితమ = మిక్కిలి నివసించినట్టియు, లాలిత = గారవించఁబడిన, మరాళ = హంసలతోడ (రలలకు నభేదము.), సమ = సమానమగు, లాస్య = నాట్యము గల, శశి... నేతర = శివనేత్రపు తాకుడు లేని, సుమధనురాట్ = మన్మథరాజుయొక్క, పరివ్రాడనేకప = మునిశ్రేష్ఠులయొక్క, సవనంబులన్ = యజ్ఞములచేత.
| సీ. | ఉటజాజిరరజంబుఁ బటుకర్ణపుటిఁ బోవఁ | |
| | చంచువుకొనఁ దమ్మిఁ జించి చేకొని వచ్చి | |
| గీ. | సమయములు గాచి సంయమిసార్వభౌముఁ | 82 |
82. చంచువు = పిట్టముట్టె, అకరముల్ =పద్మకింజల్కములు, ఘోణ = పందిముక్కు, కిటి = అడవిపంది, కీరి = ఆడుచిలుక.
| గీ. | నీలకంఠతనూభవవ్యాలకంబు | 83 |
| క. | అటఁ జూచి యటవి దక్షిణ | 84 |
| సీ. | “అణుది త్సవర్ణశ్య చాప్రత్యయ” యటంచు | |
| | లంత కంతకు "నంకురాదిసకర్తృక" | |
| గీ. | జెలఁగి తొలునాఁడు తరవాయిఁ జెప్పినట్టి | 85 |
85. అణుది...ప్రత్యము, ఇది వ్యాకరణసూత్రము. పర్వగ్నిమాన్ = తర్కవాక్యము. అంకురాదిసకర్తృకం = వేదాంతవాక్యము. నకదా.. జగత్ = మీమాంసాసూత్రము. పన్నము = ప్రశ్నము.
| సీ. | జను లెన్నఁగను బిగించిన మోహపాశంబు | |
| గీ. | నంగుళి పవిత్ర ముత్తరీయమును బొదల | 86 |
86. మేదావి = ఔపాసనాగ్నివిభూతి, శీతాంశు = చంద్రునిలో మఱ్ఱిచె ట్టున్నదని కొందరిమతము, పారికాంక్షి = ముని.
| గీ. | అపుడు సాష్టాంగవందనం బాచరించు | 87 |
| క. | జననాథ సుఖమె నీకున్ | 88 |
| చ. | జనకుఁడు రాజ్య మిచ్చి నిను సర్వబలంబులు గూర్చి కూర్చి పం | 89 |
| ఉ. | నీజనకుండు మాయెడఁ బ్రణేయఘృణేయుఁడు నిన్ను మాకు నా | |
| | నీజయవార్త వంకఁ దగనెమ్మి వహించుట రాజవాహనా. | 90 |
90. ప్రణేయ = కొత్తదియగు. ఘృణేయుఁడు = దయగలవాఁడు.
| క. | జనపతుల సత్యసంధుల | 91 |
| క. | అని మునిమణి కే ల్గైకొని | 92 |
| క. | వించారగింపఁదగు గో | 93 |
93. ఇందాఁక, చనుదెమ్ము అని యన్వయము.
| క. | ఇట జంపు లేక పదమని | 94 |
94. కుటుజన్మనిభుండు = అగస్త్యునితో దుల్యుఁడు. సకోర...జంబునకున్ = మొగ్గలసమూహముతోఁ కూడిన కొడిసెచెట్లు గల.
| క. | అరిగి నృపుఁ డమరధేను | 95 |
95. గరిమన్ = గౌరవముచేత.
| క. | జలకం బాడి నిటలగత | 96 |
| క. | జగతీనుత మౌ నిచ్ఛా | 97 |
| క. | స్వకరఘృతపాత్రి ముంచుచు | 98 |
| ఉ. | కుంకమపంక మిచ్చు నలుగు ల్మణుఁగుల్ నునుగీలుగంటులుం | |
| | బంకరుచుల్ దటిల్లతల డాపగ బంతులవెంబడిన్ వడిన్. | 99 |
99. కీలుగంటులు = జటలు
| మ. | వడియం బప్పడ మొప్పు నింపు వరుగల్ వాటంపు మారీచపుం | 100 |
100. మారీచపుంబొడి = మిరియపుపొడి, ఉపుంబొండ్లు = ఉప్పుగుండలు, రుటంబు = దృఢము, చిక్కుడుజట్టల్ = చిక్కుడుకాయముక్కలు, ఒల్కుంబప్పు = చాయపప్పు.
| క. | క్రొం బొగపు కూర వగ తిరు | 101 |
101. దుంబొళ్ళు = జీలకఱ్ఱ మొదలగు పరిమిళద్రవ్యములగుండలు, శిఖరులు = ఒకానొకవిధమైన భక్ష్యములు. గంబూర = పరిమిళము.
| క. | లలి జీరకర సభారం | 102 |
102. ఆవాలములన్ = పాదులయందు.
| క. | కమ్మనితావులు చల్లఁగ | 103 |
| సీ. | మీఁగాళ్ళమీఁద గ్రమ్మిన పింజ మాదావ | |
| గీ. | మధుపవేణులు వడ్డింప మధురసూక్తి | 104 |
104. పింజ = కుచ్చెళ్ళ చివర. మాదావలము = కపిలవర్ణము. భోజనాంకము = భోజనపాత్ర సమీపము. నానవాలు = భక్ష్యవిశేషము.
| సీ. | అన్నన్న మృదులసదన్నసౌరభ్యంబు | |
| | చట్టిలో నెయి వంచి వట్టిగాఁ బ్రేల్చిన | |
| గీ. | భళిరె! కజ్జాయ మయ్యారె పాయసములు | 105 |
105. వట్టిగాన్ = ఆరిపోవునట్టుగా, ప్రేల్చిన = వేచిన, తాలింపు = పొగుపు, సడిసన్న = ప్రసిద్ధులైన.
| మ. | జననాథేంద్ర మమాశ్రమేతుబహవశ్శాకానసంత్యగ్రజీ | 106 |
| క. | సరసప్రత్యుపచార | 107 |
| క. | శీతలహిమాంబువులు గని | |
| | భూతలనేతలచేఁతుల | 108 |
108. సీతలము = సౌమ్యము. కలశీతల = కలశమందలి, ఈతల = వెలుపల.
| క. | ఇందుకులరాజనందన | 109 |
| క. | ఒప్పిన వలిమంచుల నీ | 110 |
| క. | అతిరాగపుబాగాలున్ | 111 |
| క. | ఇత్తెరఁగున లాలించి నృ | 112 |
| శా. | సత్యాలోకనలోల భోజతనయా సల్లాపసాహిత్య యా | |
| | రత్యాహ్లాద నజాంబవత్యధరసారత్యా సుదంతారతాం | 113 |
| క. | చానూరమల్లగాత్ర | 114 |
| కవిరాజవిరాజితము. | రణరణకారుణవీక్షణరక్షణ రావణకంఠ నివారణకా | 115 |
115. రణరణకము = కోరిక
గద్య
ఇది శ్రీమద్రామభద్ర భజనముద్ర కవిపట్టభద్ర కాద్రవేయాధిప
వరసమాగతసరససారస్వతలహరీపరిపాక కాకమానిమూర్తి
ప్రబోధ బుధకవిసార్వభౌమపౌత్ర రామలింగభట్టపుత్ర
కౌండిన్యగోత్రభాగధేయ మూర్తినామధేయప్రణీ
తంబైన రాజజాహనవిజయం బను మహాప్రబం
ధంబునందు ద్వితీయాశ్వాసము