పదబంధ పారిజాతము/కరగి పోవు

by నార్ల వెంకటేశ్వర్లు

కర_____కర 409 కర_____కర

కరకరి పుట్టు

• ద్వేషము కలుగు, గుఱ్ఱు పుట్టు.
• "కరకరి పుట్టుగా గలదు కామిని! నీ వలి చన్నుదోయికిన్." శృం. నైష. 5. 132.

కరకస

• పగ. బ్రౌను.

కరగి పోవు

• నీ రగు.
• "గానంబు వినిపింప బూనెనా యా మహా, గిరిరాజ మైనను గరగిపోవు." రాధి. పీఠి. 20.

కరగుపడు

• క్షీణించు. మను. 6. 9.

కరగ్రహవంతురాలి చేయు

• పెండ్లి చేయు.
• "ఇంతనాడు కరగ్రహవంతురాలి జేసి తోడ్కొని వచ్చితి." నిరం. 2. 58.

కరజంభలముగతి

• సుస్పష్టముగా అని భావము. జంభల మనగా నిమ్మకాయ. అరచేతిలోని నిమ్మకాయ అన్ని వైపులా కానవచ్చును. దానివలె అతిస్పష్ట మనుట. ఈ అర్థంలో తఱుచుగా వినవచ్చే మాట కరతలామలకము.
• "సచ్చిదానందసం,పద చేతం గరజంభ లంబుగతి గన్పట్టున్ ధరాధీశ..." హంస. 1. 51.
• చూ. కరతలామలక మగు.

కరటకదమనకులు

• ఎడబాయక ఉన్న వంచకులు.
• "ఆ ఊరికి వా ళ్లిద్దరూ కరటక దమనకులు. ఏ వ్యవహారం వచ్చినా దాని వెనక వీళ్లు ఉన్నా రన్నమాటే." వా.

కరడు కట్టిన మనసు

• గట్టి మనసు; కఠినహృదయం.
• "ఆ పిల్ల అంతగా ఏడ్చినా వాని కరడు గట్టినమనసు ఏమాత్రం కరగ లేదు." వా.

కరణకమ్మలు

• బ్రాహ్మణులలో ఒక జాతి.

కరణికము

• చూ. కరణీకము.

కరణీకము

• కరణపువృత్తి.
• "వాళ్లకు ఆ ఊళ్లో కరణీకం ఉంది." వా.
• చూ. కరణికము.

కరతలామలక మగు

• అతిస్పష్ట మగు. చేతిలోని ఉసిరిక కాయవలె పూర్తిగా తెలియవచ్చునది అనుట.
• "ఆ వీరుని యక్కజ మగు, లావు వెరపు గరతలామలక మై తోచెన్." భార. ద్రోణ. 3. 154.
• చూ. కరజంభలముగతి. కర____కర 410 కర____కర

కరతిత్తి

• చేతిసంచి; చర్మపుసంచి.
• "ముష్టిం, బరసిన కరతిత్తి పత్రాల సంచి." గౌర. హరి. ఉ. 503.
• "కావళ్ళ, గరతిత్తులను నుదకంబును గొనుచు." పండితా. పర్వ. 354.

కరదివ్వె

• కరదీపము; దివిటీ. గౌర. హరి. పూ. 1856.
• చూ. కరదీపిక.

కరదీపిక

• దివిటీ.
• చూ. కరదివ్వె.

కరన్యాసం

• కొన్ని కర్మలలో చేతిలోని ఒక్కొక్క వ్రేలినీ తాకుతూ కొన్ని మంత్రాలు పఠించడం అలవాటు. దీనిని కరన్యాసం అంటారు. ఇది ఒక్కొక్క మంత్రానికి ఒక్కొక్క అక్షరక్రమంతో ఉంటుంది. ఇలాంటిదే అంగన్యాసం.

కరపత్రము

• చీటి, ప్రకటనపత్రము. ఇది హాండ్ బిల్. పాంఫ్‌లెట్ అను ఆంగ్లపదాల ద్వారా వచ్చినది.
• "ఎన్నికలలో ఇరుపక్షాలవాళ్లూ కరపత్రాలు పంచి పెట్టారు." వా.

కరపీడనము

• పాణిగ్రహణము; పెండ్లి.

కరములు మొగుచు

• నమస్కరించు.
• "సమర్చనములు చేసి కరంబులు మోడ్చి తిరంబుగ గన్నవి." రుక్మాం. 1. 82. పాండు. 2. 155.

కరవట్టు

• చేతిగుడ్డ; కరాటము.
• "తడి యొత్తు కరవట్టు దడిసి యున్నది యొ." పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 4. 52.

కరవట్నాలు

• అర్థము విచార్యము.
• "కాంతల మాన మనేటి కరపట్నాలకు దిగె, మంతనాన జీవు డనే మంచి మరకాడు." తాళ్ల. సం. 9. 99.

కరవాడి

• అధికతీక్ష్ణత.
• "కరవాడి బిఱ్ఱెండ గాయకుండ." భీమ. 3. 88.

కరవాడిచూపులు

• అందమైన చూపులు. కరవాడి ఒకరకమైన చేప. 'వాలుగ చూపులు' వంటి మాట యిది. చూపులను చేపలతో పోల్చుట పరిపాటి.
• "ఔర! కరవాడి చూపుల యౌఘళంబు." పాండు. 1. 117. కర____కరా 411 కరి____కరు

కరవు దీర

• తనివి తీర.
• "కరవు తీరా చూశాడు." వా.
• "కరవు తీరా మాట్లాడుకొన్నాము." వా.

కరసాన పట్టు

• సాన పట్టు.

కరామలకము

• కరతలామలకము; అతిస్పష్టము.
• "సర్వము నీ కరామలక మై యుండుం గదా?" భాగ. స్క. 2. 73.
• చూ. కరతలామలకమగు.

కరారావుడి చుట్టు

• సున్న చుట్టు. క్రారవడి వాడుకలో కరా రావుడిగా మారిపోయింది. ఆ వత్తు ఆకారసామ్యంతో యేర్పడిన పలుకుబడి.
• "వాడు ఇస్తాను ఇస్తా నని ఆఖరికి కరా రావుడి చుట్టాడు." వా.

కరారావుడు

• ద్రావిడి. తక్కువచూపుతో నిరసనగా అనుమాట. బ్రాహ్మణులలో ఒక తెగ ద్రావిడులు. అందులో ఆరామద్రావిడులు. పేరూరు ద్రావిడులు ఇత్యాదిగా చాలా రకా లున్నవి.
• "వాడు వట్టి కరారావుడు గాడు." వా.

కరికరి పడు

• పగగొను; కోపపడు.
• "పంకరుహాక్షున్, గరికరిపడి దూషించిన, నరు లేగుదు రుగ్ర మైననరకంబునకున్." పద్మ. ఉత్త. 2. 28.
• చూ. కరకర పడు.

కరికోత పెట్టు

• వేధించు, బాధించు.
• "హరిమధ్య యెవ్వతె కరికోత బెట్టునో, యదలించి మత్తేభయాన లార!" రాధి. 3. 69.

కరిజకాయ

• చూ. కజ్జకాయ.

కరి మ్రింగిన వెలగపండు

• చడీ చప్పుడూ లేకుండా లోని సారం పోయినది.
• "సిరి దా బోయిన బోవును, గరి మ్రింగిన వెలగపండుకరణిని సుమతీ!" సుమతి.
• చూ. ఏనుగ తిన్న వెలగ కాయ.

కరుకు కరుక్కున

• నఱకుటలోని ధ్వన్యను కరణము.
• "కరుకు కరుక్కున నఱికి పట్టి." రాధి. 3. 130

కరుడు కట్టిన...

• సారభూత మైన. ఇది శ్రేష్ఠతను, ఉత్తమతను సూచించును.
• "సాక్షాత్కరించిన శాంతరసంబు నా, గరుడు గట్టినతపోగరిమ యనగ..." కళా. 3. 13. కరు____కర్క 412 కర్కో___కర్ణ

కరుడు గట్టు

• గట్టిపడు.
• "కలల మై విప్పువారుచు గరుడుగట్టి." శకుం. 2. 144.

కరుణ గలుగు

• కరుణ కలవా డగు.
• "కరుణ గలిగి యునికి యిది యకారణము సుమీ." పారి. 1.

కరువు గట్టు

• పోత పోయుటకై దిమ్మను తయారు చేయు.
• "ఇరువురు సౌఖ్యరసముల గరువు గట్టి, పోసి చేసిన రూపుల పోల్కు లైరి." నిర్వ. 8. 70.

కరువున పోయు

• పోత పోయు, విగ్రహముగా నొనరించు.
• "...గరువున బోసిన పరమసత్యంబు నా, రాశియై యున్న వైరాగ్య మనగ..." కళా. 3. 13.

కరువులో అధికమాసము

• ఉన్న కష్టాలు చాలక మఱొక పెద్ద కష్టం వచ్చిన దనుట. కరువు కాలంలో అధికమాసం కూడా వస్తే మరొక నెల పెరిగినట్లుగా భావించి అనేమాట.
• "కరువులో అధికమాస మని, ఇంట్లో బియ్యం లేక ఛస్తూంటే యిప్పుడే మా మామగారు సకుటుంబంగా వేంచేపు చేశారు." వా.

కర్కటిగర్భము

• ఆత్మవినాశకము. ఎండ్రకాయ (పీత) పిల్ల లను పెట్టి తాను చనిపోతుంది అని ప్రతీతి. తేళ్ల విషయంలో కూడా యిలాగే అంటారు.
• "కర్కటిగర్భమట్లు నను గాసిలి వెట్టెడు..." బసవ. 1. 97.
• "కర్కటి గర్భముకరణి గాత్రము వ్రచ్చె." భార. భీష్మ. 3. 405.

కర్కోటకుడు

• క్రూరుడు.
• "వాడు వట్టి కర్కోటకుడు. వాని దగ్గరికి ఎవరు పోతారు?" వా.

కర్తరిపాణి

• ఒక చేయిని మఱొక భుజం పైకి వచ్చునట్లు చేతులను కత్తెరవలె కట్టుకొనుట. పండితా. ద్వితీ. పర్వ. పుట. 514.

కర్ణములు అదిమికొను

• చెవులు మూసుకొను... ఆ వినుమాట ఎదో విన రాని దనుటను ఈ చేష్ట సూచించును.
• "చేతుల గర్ణంబు లదిమికొనుచు." కాశీ. 7. 239.
• చూ. చెవులు మూసికొను.

కర్ణ శృంగఖ్యాతి గనుపట్టు

• ముందు వచ్చిన చెవులకంటె వెనుక వచ్చిన కొమ్ములు వాడి యనుమాట నిజ మగు.
• "కర్ణశృంగఖ్యాతి గనుపట్టె నని..." లక్ష. 3. 94. కర్ణా___కర్ణా 413 కర్ణు____కర్మ

కర్ణాంజలి పుటము లొగ్గు

• చెవి యొగ్గు; మాటను శ్రద్ధగా విను.
• "నిజమధుర వచన సుధాసారంబునకు గర్ణాంజలి పుటంబు లొగ్గ నక్కంజ నయన యి ట్లనియె." శుక. 3. 474.
• చూ. చెవి యొగ్గు.

కర్ణాకర్ణికగా

• గాలివార్తగా, జనశ్రుతిగా.
• "అచ్చెలువ నెచ్చెలుల ముచ్చటలవలన గర్ణాకర్ణిక నవ్వార్త మధురలాలస చెలి కత్తెలు విని." కళా. 7. 237.
• చూ. కర్ణాకర్ణి గా.

కర్ణాకర్ణి గా

• జనశ్రుతిగా. ఎవరో ఒకరికి చెప్తే. మరొకరికి వారు చెప్తే, అలా ప్రాకినట్టి వార్తల పట్ల ఉపయోగించే మాట.
• "...తచ్చరిత్రములు నాచే గ్రొత్తగా నేల క,ర్ణాకర్ణిం గథలందు మున్ను వినమే నానాప్రకారంబులన్." ఉ. హరి. 5. 296.
• "కర్ణాకర్ణిన్ గథలందు మున్ను వినమే." ఉత్త. హరి. 4. 296.
• "ఆ విషయం నేను కర్ణాకర్ణిగా విన్నాను." వా.
• చూ. కర్ణాకర్ణి కగా.

కర్ణామృతముగా

• వీనుల విందుగా.
• "విమలవాగ్భంగి గర్ణామృతములు గాను." రుక్మా. 1. 51.

కర్ణుడు లేని భారతము

• అసలు సున్నా అయినది. ముఖ్య మయినదే లోపించినది - అనుట.
• "నీవే రాకపోతే నీ పెత్తనానికి మేం వెళ్ళడ మేమిటి? కర్ణుడు లేని భారతమా?" వా.

కర్ణునితల భారతము

• దీని కంతా ప్రధానుడివి నువ్వే అనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి. కర్ణుని తలమీదనే భారతకథ అంతా నిలిచి ఉన్న దనుటపై యేర్పడినది.
• "నువ్వే యిలా అంటే యెలాగు రా? కర్ణుని తల భారతం అన్నారు." వా.

కర్ణేజపుడు

• చెవి కొరుకువాడు. ఒకరిపై చాడీలు చెప్పేవాడు.

కర్మ (0) కాలి

• దురదృష్టవశాత్తూ.
• "నా కర్మం కాలి వా డక్కడకు వస్తే...ఇంక నా పని అయినట్టే." వా.
• "వాడి కర్మ కాలి వీనిముందుకే ఆ కాగితం వెళ్లాలా?" వా.

కర్మ కాలిపోవగా

• విసుగు వేసటలను దెలిపే ఊతపదం.
• "లంజముండలం, దుత్సుకతాభరమ్ము గొను టొప్పునె కర్మము కాలిపోవగన్." పాణి. 4. 45. కర్మ____కఱ 414 కఱ____కఱ

కర్మచండాలుడు

• చండాలుడు కాకపోయినా పనులచే చండాలు డయిన వాడు.
• "చక్కన ముచ్చట్లు జరపగ నేల, యిక్కర్మచండాలు రెంతటివారు." బస. 7. 188.
• "వాడు జన్మత: పెద్ద వంశంవాడే. అయితే నేం కర్మచండాలుడు." వా.

కర్మ చాలక

• దురదృష్టవశాత్తు.
• "కర్మ చాలక అక్కడికి వెళ్లాను, అన్ని మాటలు తిన్నాను." వా.

కఱకరి (ఱి) పెట్టు

• నిర్బంధ పెట్టు.
• "కఱకఱి పెట్టి సొ మ్మడుగు." ఆము. 5. 61.

కుఱకుట్లు, చంకలో పొత్తములు

• అంది పొందని నడవడి; కపట వర్తనము అనుపట్ల ఉపయోగించే సామ్యము. మాంసపు ముక్కలనూ, పుస్తకాలనూ చంకలో పెట్టుకోవడం ఎలా కుదురుతుంది?
• "...తగునే కఱకుట్లును జంక బొత్తముల్." ఉ. హరి. 2. 137.

కఱకుమాటలు

• కఠినోక్తులు. శృం. నైష. 7. 93.

కఱకు లాడు

• కఠినోక్తు లాడు.

కఱకొను

• గట్టిపడు; నిలుచు.
• "గుఱుకొని చేసినయఘములు, కఱకొని దృఢవజ్రలేపకం బగు దరుణీ." పద్మ. 3. 88.

కఱగొఱ

• అఱకొఱ; అవమానము.
• "కడిందిగ జూడకు నీకు నేమియుం, గఱగొఱ గాదు." భార. ద్రోణ. 3. 223.
• "చాలమి దెచ్చుకొన్న నా, కఱగొఱ దీర్తు గాక." కకు. 5. 34.

కఱతలయోగి

• పరమపదము నందుకొన్న యోగి.
• కఱ - తీరము. (తమి) ఆఖరు మెట్టు చేరినవా డనుట.
• "కఱతలయోగిని కర్మ మంటునా!" తాళ్ల. సం. 7. 211.

కఱతలాడు

• విజ్ఞుడు నేర్పరి.
• "ఉపనిషత్ప్రపంచంబు, గడదాక నెఱిగిన కఱతలాని...గాంచి." కాశీ. 2. 160.
• చూ. కఱతలయోగి.

కఱదూపము

• పొయినుండీ వచ్చే నల్లని పొగ.
• "విరహ పరితాప వేదన వేగుచున్న, చక్రవాకాంగనల కటాక్షముల యగ్గి, నావహిల్లిన కఱదూప మనగ నొప్పు, నుడుగణాధీశబింబంబు నడిమిమచ్చ." భీమ. 2. 45. కఱ____కఱ 415 కఱ____కఱి

కఱపడు

• కొఱతపడు.
• "యత్న మేమియున్, గఱపడకుండ." వేం. పంచ. 5. 58.

కఱ వగు

• లేకపోవు, అరు దగు.
• "కఱవు గఱ వయ్యె." రుక్మా. 1. 136.
• "వాని దర్శనమే ఇటీవల కఱ వయి పోయిం దమ్మా! ఏం చేస్తాం? పెద్దవా డయ్యాడు." వా.

కఱవవచ్చు

• 1. కసురుకొను.
• "వాణ్ణి పలకరిస్తె కఱవ వస్తాడు." వా.
• 2. మీదికి వచ్చు. నా. మా. 39.

కఱవు

• అరుదు, అపురూపము. కఱ వేర్పడి నప్పుడు ఆహార ధాన్యాదులు కఱ వగును. తద్వారా వచ్చిన పలుకుబడి.
• "కలియుగంబున ధర్మంబు కఱవు గాన." భీమ. 5. 152.
• "ఈ ఊళ్ళో ఇంగువకే కఱవా? ఎక్కడి కెళ్ళి అడిగావో ఏమో? లే దంటూ వచ్చావు." వా.

కఱవునకు తోడు ఆవ వంట కలిగినట్లు

• బాధలో మఱింత బాధ కలిగినట్లు. కరువు మూలంగా కడుపు మండిపోతుండగా ఆవాలు పండినా, అవి కాచి తాగితే మరింత మంట యెక్కు వవుతుందే కాని తగ్గదు. నిప్పునకు గాలి తో డైనట్లు అనుట వంటిది.
• "పరు సైన యెండమెండున, నరవర లై హాయి లేక యలజడి పడగా, సుర గాలి యేచె బ్రజలం, గఱువుకు దో డావపంట గలిగినకరణిన్." కువ. 1. 101.

కఱవున పడినట్టు

• దొరికిందే చాలు నని ఎగబడి.
• కరువో కాలమో అని వాడుక. అన్నం కనిపించగానే వాడు కరువో కాలమో అని తినడం మొదలు పెట్టినాడు ఇత్యాది రూపాలలో వినవస్తుంది.
• "తెచ్చుకొని యిచ్చలోపలి హెచ్చు కోర్కు, లెన్ని గల వన్నియును దీఱ నెనసి చతుర, రతుల కఱవున బడినట్టు లతుల సౌఖ్య, వారినిధి దేలు చుండిరి..." శుక. 2. 344.

కఱవో కాలమో అని

• దొరికిందే తడవుగా దాని ననుభవించుటకై ఎగబడి.
• "ఆ ఊళ్ళోకి నిమ్మకాయలు రాగానే కఱవో కాలమో అని అమ్మలక్క లంతా చుట్టుకున్నారు." వా.

కఱిగొను

• మాడిపో జేసికొను. పాడు చేసికొను అనుట.