పదబంధ పారిజాతము/ఉ

←పదబంధ పారిజాతము/ఈ

పదబంధ పారిజాతము (1959) రచించినవారు నార్ల వెంకటేశ్వర్లు
పదబంధ పారిజాతము/ఉ

పదబంధ పారిజాతము/ఊ→

ఈవు____ఈను 192 ఈసొ___ఉంకు

ఈవులరతనము

చింతామణి.

ఈశ్వరివేరు

వశీకరణౌషధము, పొగరడచునది.
ఈశ్వరివేరును కట్టుకుంటే పాములు తలవంచి వశ మగునన్న నమ్మకంపై వచ్చిన పలుకుబడి. లక్షణయా వశము చేసుకొనునది.
"నాదగ్గర వేరే ఊశ్వరివేరు ఉందిలే. దాంతో వాడు లొంగిపోతాడు." వా.

ఈషణత్రయము

దారేషణ, ధనేషణ, పుత్రేషణ: భార్యాపుత్ర ధనాలపై ఆశ.

ఈసడ చేయు

ఈసడించు.

ఈస పిట్ట

ఒక జాతిచేప.

ఈసురో మను

కళాకాంతి విహీనముగా నుండు. బలహీనముగా నుండు.
"ఈసురో మని మనుషు లుంటే, దేశమేగతి బాగుపడునోయ్." గురజాడ.
"లంకంత యింట్లో చాలినంత మనుషులు లేక యీసురో మని ఉంది." వా.
చూ. ఈదురో మను.

ఈసువడు

నింద పొందు.
"మోసపోయితి గులమునం దీసు వడితి." శివరా. 3. 129.

ఈ సొనరించు

ఈర్ష్యపడు.
"ఇంక వీరితో నీ సొనరించువీరవరు నెవ్వని గాన." భాస్క. యుద్ధ. 1063.

ఈళ్ళు క్రుక్కు

ఈరు = చిన్న పేలు; వానిని చంపు. పేలను రెండు బొటనవ్రేళ్ళ సందులో నుంచి చిటుక్కు మని పొడుచుటయే పేలు క్రుక్కుట. ఈలు క్రుక్కుటా అంతే.
"ఈళ్ళు క్రుక్కి." పాండు. 3. 30.

ఉంకుచెండువిధంబున

విసరి వేసిన చెండువలె. చెండు వేసినప్పుడు నేల తగిలి మరొకతూరి పైకి వెళ్లి కిందికి పడి మరీ యెగురును. అనగా మకానులు కమానులుగా వెళ్లు ననుట. ఇట్టియెగురుటతో ఇచట సామ్యము.
"ఉంకుచెండువిధంబున, నుత్తరించు తములపాకు నిక్కెడుక్రియ దాటు నిఱ్ఱి." ఉ. హరి. 4. 28.

ఉంకుటుంగరము

వివాహనిశ్చయ సూచకంగా వధూవరులు మార్చుకొనే ఉంగరము.
హంస; శ. ర. ఉంగ____ఉంచు 193 ఉంఛ____ఉండ

ఉంగరాలచేతి మొట్టికాయ

ధనికుని దూషణ; దండన. అది తిట్టే అయినా ధనికుడన్నా డని సరిపెట్టుకొనువాని విషయంలో ఎత్తిపొడుపుగా అనుమాట.
"నేను ఒకమాటంటే అంత కస్సు మని వచ్చావే? మఱి ఆరంగయ్య అన్నిమాట లంటే నోరు మూసుకొని కూర్చున్నావుగా. మఱి అది ఉంగరాల చేతి మొట్టికాయగదా. బాగానే ఉంటుంది." వా.

ఉంగిడిగొనినట్లు

ఉంగిటిరోగము పొందినట్లు.ఉంగిడి సామాన్యంగా పశువు నాము తిన్నప్పుడు వచ్చే వ్యాధికే వాడుతారు. కాశీ. 2. 138.

ఉంగిడిగొను

ఉంగిడి అను పశు వ్యాధి వచ్చు.
"ఉంగిడిగొన్నభంగి." కాశీ. 2. 138.

ఉంగుంగ

ధ్వన్యనుకరణము. శిశువు చిన్నప్పుడు అనుమాట.
చూ. ఉంగే ఉంగే.

ఉంగే ఉంగే

చూ. ఉంగుంగ.

ఉంచుకొను

1. పెట్టుకొను.
"ఉపనిషత్కాంతల నుంచుకొనిరి గాని." పాణి. 5. 14.
2. తన అధీనములో ఒక పరస్త్రీని ఉంపుడుకత్తెగా ఉంచుకొను.
"దానిని అత డుంచుకొన్నాడు." వా.

ఉంఛవృత్తి

పొలాల్లో కళ్లాల్లో రాలిన గింజలను ఏరుకొని, వాటితోనే జీవించు జీవనము.

ఉంటకట్టు

చాలకాల మైనప్పుడు పిండీ మొదలయినవి. ఉంట కట్టడం అలవాటు.
"ఆగోధుమపిండి ఉంట కట్టింది." వా.
చూ. ఉండకట్టు.

ఉంటగాలము

సీసపుగుండు కట్టిన ఒక రకమయినగాలము. హంస. 4. 184.

ఉంటాను!

ఎవరి నైనా సాగనంపుతున్నప్పుడు నేనిక సెలవు తీసుకొంటా నని గృహస్థు మొదలగువా రనుమాట.
"మఱిక ఉంటాను. వెళ్ళగానే ఉత్తరం వ్రాయండి." వా.
చూ. నిలుస్తాను.

ఉండకట్టు

చూ. ఉంటకట్టు.

ఉండగ్రోవి

పట్టుకొనుచోట ఉండగా ఉన్న చేతికఱ్ఱ. శ. ర. ఉండ____ఉండ 194 ఉండ____ఉంప

ఉండచీట్లు వేయు

లాటరీ వేయు.
"వా ళ్లిద్దరికీ సమానంగా ఓట్లు వచ్చేసరికి ఉండచీట్లు వేయవలసి వచ్చింది." వా.

ఉండ బట్టదా ?

కాలక్షేపం కాలేదా, ఊరకే ఉండ లేవా ?
"ఒక టంటె ఒక టాడి ఉండబట్టదొ కాని." తాళ్ల. సం. 3. 537.
ఇలాంటి సందర్భంలో ఇది నేటికి రాయలసీమలో వినవస్తుంది.
"ఏం ఉండబట్టదా సాపోడా! పడే సకం ఆడతావు." వా.

ఉండబట్ట లేక

ఊరక ఉండ లేక; అనవసరముగా అనుట.
"ఉండబట్టలేక వాళ్లింటి కెళ్లి అన్నిమాటలు అనిపించుకొన్నాను?" వా.
"ఉండబట్ట లేక ఆ నాటక సమాజం అనిపెట్టి వాడు పాడై పోయాడు." వా.
"ఉండబట్టలేక ఆమాట అని నెత్తిమీదికి తెచ్చుకొన్నాడు." వా.

ఉండలక్రోవి

వడిసెల.

ఉండవిలు

వడిసెల.
చిన్న పంగలకఱ్ఱకు చర్మపు వారో తాడో కట్టి, దానిలో గట్టిగా ఎండబెట్టిన మట్టి ఉండలు పెట్టి పక్షులు మొదలైన వానిని కొడతారు నేటి దీని రూపం 'ఉండేలు'
"నీదు తను వుండవిలు సేసి నెఱకువేయు, రతివరుడు హారగుళికల రాజ హంసు." నైష. 2. 97.
"పిల్లకాకి కేం తెలుసు ఉండేలుదెబ్బ." సా.

ఉండసురియ

ఒక విధ మైనకత్తి.
"కొండగొఱియల నుండసురియల... చెండాడుచు." రా. వి. 3. 65.

ఉండుకొను

ఉండు.
"అవ్వనట దొలంగ జేయుటయు, వాస్తవ మై యిటు లుండుకోగ..." కాళిందీ. 2. 211.
వైదిక వృద్ధులలో ఈమాట నేటికీ ఉన్నది.
"వా డా ఊళ్లో ఉండుకొంటూ ఉన్నాడు" "ఉండుకొన్నవాడై." వా.

ఉండూరు

స్వగ్రామము.
"వానికి ఉండూళ్లో యిల్లు లేదు. పొరుగూళ్లో పొలము లేదు." వా.

ఉంపడము

ఉంపుడు ఉంచుకొనుట; ఉంపుడుకత్తె.
"ఆపిల్లను వాడు ఉంపడం ఉంచుకొన్నాడు." వా.
"ఇది వాడికి ఉంపడం." వా.
చూ. ఉంపుడుకత్తె. ఉంపు_____ఉక్క 195 ఉక్క____ఉక్కి

ఉంపుడుకత్తె

ఉంచుకొన్న స్త్రీ.

ఉక్కడగు

బలము కోలుపోవు.
"ఉక్కడగెన్ మగధేశ సైన్యముల్." భార. సభా. 1. 213.

ఉక్కడచు

చంపు, పొగ రడచు; బలహీన పఱుచు.
"మార్కొను వీరయోధుల బెక్కండ్ర నుక్కడంప." జైమి. 6. 132.

ఉక్కడీడు

బలశాలి.
"ఉక్కడీ డయి యేతెంచె నుక్కు మిగిలి...మరుడు." నైష. 7. 41.

ఉక్కణగు

బలము తఱిగిపోవు.
చూ. ఉక్కడగు.

ఉక్కణచు

పొగరడచు.
"రక్కసు నాయోధనమున నుక్కణంచి." రుక్మాం. 575.
చూ. ఉక్కడచు.

ఉక్కపట్టు

చేమట పోయు; గాలి లేక వేడి యెక్కువై అనుట.
"ఈరోజు చాలా ఉక్కపడుతూ ఉంది." వా.
"అక్కడ ఉక్క పట్టుతూ ఉండడం చేత ఈ రోజు ఇక్కడ పండుకొన్నాను." వా.
చూ. ఉక్క పెట్టు.

ఉక్కపెట్టు

చెమట పట్టు.
"ఈరోజంతా ఉక్క పెడుతూ ఉన్నది." వా.
చూ. ఉక్కపట్టు.

ఉక్కపోయు

చెమటపట్టు.

చూ. ఉక్క పెట్టు.

ఉక్కబట్టు

1. ఉగ్గబట్టు; మూసివేయు.
"ఒకవేళ వానల నుపహతి నొందించు నొకవేళ రంధ్రంబు లుక్కబట్టు." భాగ. 7. 199.
2. ఆహారాదులను విసర్జించు.
"విడుతు బ్రాణము, నీకై కూ డుక్కబట్టి నీలగ్రీవా!" కాళ. 3. 101.
చూ. ఉగ్గబట్టు.

ఉక్కఱు

బలహీన పడు.
"ఉక్కఱి యిట్లు మధ్యము మహోగ్ర శరంబుల దాక నోర్వక." భార. అర. 4. 12.

ఉక్కళ ముండు

సైన్యము విడిసినచోట, బయటివారి రాకను కనిపెట్టుటకై కావలి యుండు.
"కొండప్రక్కల నుక్కళ ముండు వేల్పు, తండముల జెండి యెక్కి యక్కొండయందు." దశా. 2. 57.

ఉక్కిరి బిక్కి రగు

ఊపిరాడక విలవిలలాడు; తీరిక లేకపోవు.
"ఈ రోజే ఇన్నిపనులూ చేయవలసి ఉక్కి____ఉక్కు 196 ఉక్కు____ఉక్కు

రావడం చేత ఉక్కిరిబిక్కిరైపోయింది."

"ఈ పనితో ఉక్కిరిబిక్కిరి అయిపోతూ ఉంది." వా.

ఉక్కివ మాడు

మేల మాడు.
"క్రొమ్మెఱుంగుతో నుక్కివ మాడు మేనిపస." క్రీడా. పు. 87.

ఉక్కీడు

మూర్ఖుడు, దుష్టుడు.
"ఉక్కీ లయి నేర్పులేక." నిర్వ. 3. 11.
"ఉక్కీనిమనంబు కీడు పరికించునె." భార. విరా. 3. 7.

ఉక్కు గరచి చేయు

ఉక్కుతో చేయు.
అంత కఠిన మైన దనుట.
"కౌసల్యహృదయ మక్కట, యుక్కు గరచి చేసినారొ?"
వర. రా. అయో. పు. 420. పంక్తి. 17.

ఉక్కుతునక

ఉక్కుముక్కవంటి బలిష్ఠుడు. ఉక్కు చాలా గట్టి లోహమనుట ప్రసిద్ధము.
చూ. ఉక్కుతునియ.

ఉక్కుతున్క

వీరుడు.
"...గాళకు లాపురీభట శిఖామణు లెక్కటి యుక్కు తున్కలు..." విజ. 1. 75.
చూ. ఉక్కుతునక.

ఉక్కుతునియ

బలశాలి, శూరుడు.
"ద్రౌపదేయుడు నాసుభద్రాసుతుండు నుక్కుతునియలు గారె." భార. ఉద్యో. 176.
చూ. ఉక్కుతునక.

ఉక్కున పెనచిన ట్లుండు

దిట్టముగా ఉండు. ఉక్కు గుండువలె అనుట.
"ఉక్కున బెనచినట్లున్నాడు వీడు." గౌ. హరి. ద్వితీ. పంక్తి 1504.

ఉక్కునీరు

ఉక్కు కరిగించగా ఏర్పడిన ద్రవము.
"ఉక్కునీరు వోతురు." భాగ. 5. 2.

ఉక్కుపొడి రాల్చు

నిప్పులు గ్రక్కు వంటిది. క్రోధాతిరేకమును సూచించే పలుకుబడి.
"ఉక్కుపొడి రాల రోషంబు." విజయ. 3. 151.

ఉక్కు మడగు

బలము చెడు.
"ఉఱక విరోధి సైన్యముల నుక్కుమడంగంగ నుల్లసద్గతిం, బఱప..." భార. విరా. 5. 61.

ఉక్కుమడచు

ఉక్కు మడగునట్లు చేయు.

ఉక్కుమడుగు

పరాక్రమ ముడుగు
"మడిసియు జడిసియు జిక్కువడియు నుక్కు మడిగియు." భార. ద్రోణ. 5. 92.

ఉక్కుమిగులు

1. చేవ గల్గు; అతిశయించు.
"రెండు బలంబుల వారలు, నొండొరువులకంటె జాల నుక్కుమిగిలి యొం, ఉక్కు____ఉక్కో 197 ఉక్రో____ఉగ్గు

డొండ కడంగుచు నుజ్జ్వల, చండ స్థితి మొప్పి రపుడు జగతీనాథా." భార. భీష్మ 1. 138.

2. పరాక్రమించు.
"అక్కిరీటి సైన్యంబు లెక్కగొనక యుక్కుమిగిలి యక్క జంబు గాక, జిక్కువడం బెక్కు నారసంబులు..."
జైమి. 5. 20.

ఉక్కుమీఱు

చేవమీఱు.
భాగ. 6. స్కం. 260.
చూ. ఉక్కుమిగులు.

ఉక్కుమెఱయు

"అవ్విభుండు వాని నెల్ల వింటవడి బాఱ జడుపుచు లెక్క సేయకుండె నుక్కు మెఱసి."
భాస్కర. ఆర. 1. 228.
చూ. ఉక్కుమీఱు.

ఉక్కు మురిసినట్లు

ఉక్కు కరగినట్లు.
"చిక్కువడి యుక్కు మురిసినట్లు సమసిన." భార. ద్రోణ. 3. 394.

ఉక్కువడు

దుర్బలు డగు; దీను డగు.
"ఉక్కువడి యుండె బహుకాల మొప్పు దఱిగి, విగతలక్ష్మివిలాసుడై వేల్పుఱేడు." హర. 6. 30.

ఉక్కెక్కు

గట్టిపడు.
"పిక్క లుక్కెక్కగ ద్రొక్కి నిల్చి." కాళ. 4. 174.

ఉక్కోలుగా

విపరీతంగా.
"విసరె నుక్కోలుగా విషమవాయువులు." వర. రా. బా. పు. 229. పంక్తి 13.

ఉక్రోషం

ఉడుకుబోతుతనము.
"దాన్ని ఏమనకురా, అది వట్టి ఉక్రోషంమనిషి." వా.

ఉగాది

సంవత్సరాది.
"ఈ ఉగాదికి కొత్తబట్టలు కొనాలంటే కూడా డబ్బు లేదు." వా.

ఉగ్గగట్టు

బిగించి కట్టు.
"నెన్నడు ముగ్గంగట్టి." వి. పు. 7. 135.

ఉగ్గడు వగు

ఎక్కు వగు, అధిక మగు.
"ఉగ్గడు వగు తేజంబున." భార. ద్రోణ. 5. 195.

ఉగ్గబట్టు

ఆహారాదులను విసర్జించు.
"వాడు పదిరోజులుగా కూడూ నీరూ ఉగ్గవట్టాడు." వా.
చూ. ఉక్కపట్టు.

ఉగ్రము వచ్చు

1. ఒడలు మరిచేటంత కోపమో ఆవేశమో వచ్చు.
"వానికి ఆమాట వినేసరికి ఉగ్రం వచ్చింది." వా.
2. దేవుడో దయ్యమో ఆవేశించు.
"వాడు పీ రెత్తుకొనేసరికి ఉగ్రం వస్తుంది." వా.

ఉగ్గుతో పెట్టినవిద్య

చిన్నతనంనుంచీ వచ్చిన ఉగ్గు____ఉచ్చ 198 ఉచ్చ____ఉచ్చా

విద్య. ఉగ్గుపెట్టు నాటినుంచీ వచ్చిన దనుట.

"వానికి నయంగా మాట్లాడి బుట్టలో వేసుకోవడం ఉగ్గుతో పెట్టిన విద్య." వా.
చూ. వెన్నతో పెట్టినవిద్య.

ఉగ్గుపెట్టు

చంటిపిల్లలకు చిట్టాముదము. చనుబాలు కలిపి రంగరించి అది చిక్కనిపాలవలె కాగా (అదే ఉగ్గు) దానిని పెట్టు.
"వా పోయి వా పోయి పసివాడి యాకట, బెగడె గా యని యుగ్గువెట్టి వెట్టి." పాండు. 3. 156.

ఉగ్గువడు

క్షీణించు.
"తన ధృతి, యుగ్గువడన్ వేపితామహునికడ కరిగెన్." కకు. 1. 209.

ఉచు క్కను

తిరస్కరించు.
"ముఖాబ్జకాంతితో జుక్కలరాజునైనను నుచు క్కనువాడు." యామున. విజ. 4. 129.

ఉచ్చగిత్త

స్త్రీలోలుడు.
"వాడా వట్టి ఉచ్చగిత్త. చీరకొంగు కనబడితే చాలు వెంటపడతాడు." వా.

ఉచ్చచెలమ

విరక్తి కల్గించుటకై జుగుప్సార్థంలో యోగులూ, జ్ఞానులూ యోనికి పెట్టిన పేరు.
"ఉచ్చ చెలమ గోరి యున్నది జగమెల్ల." వేమన. 1029.

ఉచ్చ దివిటీగా వెలుగు

బాగా మాట సాగు. వాని మాట కెదురు లేకుండా అధికారం చలాయిస్తున్నాడు అనుపట్ల ఉపయోగించేపలుకుబడి.
"ఆ రెడ్డిపే రంటే ఆజిల్లా అంతా హడలు. వాని ఉచ్చ దివిటీగా వెలుగుతున్న దంటే నమ్ము." వా.

ఉచ్చనీచములు

హెచ్చుతక్కువలు.
"కుడువంజొచ్చును బ్రాహ్మణార్థములు పెక్కుల్ రాజకీయార్థముల్, నడుపం జూచును యాజ్ఞవల్క్యుండు ధరన్ నానోచ్చనీచంబులం, దెడ లేక న్నటి యించు గాలముకొలదిం బోవు..."
తెలుగునాడు. పు. 41.

ఉచ్చపోయు

మూత్రవిసర్జన చేయు.

ఉచ్చమల్లి

ఒకతిట్టు; నగ్నస్త్రీ.
"ఉచ్చమల్లి యయ్యింతితల్లి." శుక. 3. 18.

ఉచ్చరతి

రతివిశేషములలో ఒకటి.
కుమా. 9. 152.

ఉచ్చాటన

స్థానభ్రంశము; తఱిమివేత. మంత్రపరిభాష. దయ్యాలను, భూతాలను మంత్రాలతో వెడలగొట్టుటపై వచ్చినపలుకుబడి. ఉచ్చి___ఉచ్చు 199 ఉచ్చు___ఉచ్ఛి

"ఆస్తి సొంతదారుడు రాగానే వీనికి ఉచ్చాటన తప్పదు." వా.

"వాళ్లనాన్న రాగానే వీడికి ఆ యింటినుంచీ ఉచ్చాటన జరుగుతుంది." వా.

ఉచ్చిపాఱు

దూసుకొని పోవు.
"నెఱకుల నుచ్చిపాఱి." జైమి. 2. 37.
"పై నొరంగి పొంకపు జన్మొన లుచ్చిపాఱ, గౌగిలి దయసేయ రాదొ." ఉ. రా. 4. 315.

ఉచ్చిపోవు

"ఉరుము వడి దాకి వీపున నుచ్చిపోయె." భార. భీష్మ. 3. ఆ.
చూ. ఉచ్చిపాఱు.

ఉచ్చుచ్చిరే

కుక్కను పిల్చుటలో ధ్వన్యను కరణ మై వినవస్తుంది. నేటి వాడుకలో 'చ్చుచ్చుచొ' అని వినబడుతుంది.
"ఉచ్చుచ్చిరే శంకరోచ్ఛిష్టభోగి." బస. 7. 133.

ఉచ్చులు తెంచుకొను

నిర్బంధములను తొలగించుకొను.
పరువెత్తుటలో అన్ని నిర్బంధాలనూ సడలించికొనె ననుటలో అలవాటై కడకు తెంచుకొని పరుగెత్తాడు. పాఱిపోయాడు అనే అర్థమాత్రద్యోతక మైంది. ఇలాంటిదే తీగలు తెంచుకొని పరుగెత్తు.
".....పులి మె,ల్లనె యవలికి జని వెస జం, గున నచ్చటిలతలు త్రెంచి కొనుచుం బాఱెన్." శుక. 2. 261.
ఇది అతివేగంగా ముందూ వెనుకా చూడకుండా పరువెత్తేపట్ల ఉపయోగిస్తారు.
"ఉచ్చులు త్రెంచుకొని పరువెత్తాడు." వా.

ఉచ్చులు పన్ను

మోసగించుటకై ఎత్తులువేయు.
"వచ్చే సంవత్సరం ఖాళీ కాబోయే ఉద్యోగానికి నేటినుంచే వాడు ఉచ్చులు పన్నుతున్నాడు." వా.
చూ. ఉచ్చులు వేయు.

ఉచ్చులు వేయు

ఎవరినో పట్టుకొనుటకూ, బోల్తా కొట్టించుటకూ మాయలు పన్ను.
"ఆ ఆస్తి నంతా కబళించాలని వాడు ఉచ్చులు వేస్తున్నాడు." వా.
"ఆ బంగారు పిచ్చుకను దొరకించుకోవా లని వాడు ఉచ్చులు వేస్తున్నాడు. వా.
ఛూ. ఉచ్చులుపన్ను.

ఉచ్ఛిష్టపు లేమ

ఒకతిట్టు.
ఉచ్ఛిష్టం నీచం అనే అర్థంలో. ఇలా యేర్పడిన పలుకుబడులు ఉచ్ఛిష్టపు బ్రతుకు లాంటివి మరికొన్ని ఉన్నవి.
"చేతితడార దుచ్ఛిష్టపు లేమ." గౌ. హరి. ద్వి. 890. ఉజ్జ____ఉట్టి 200 ఉట్టి____ఉట్టి

ఉజ్జగొను

సరకు సేయు.
ఇదెప్పుడు ఉజ్జగొనడు, సేయడు అన్నట్లు వ్యతిరేకార్థంలోనే వినవస్తుంది.
"లజ్జాభిమానంబు లుజ్జగొనడు." రుక్మాం. 5. 146.

ఉజ్జన సేయు

విడిచిపెట్టు.
"సంధ్యాభివందనశ్రద్ధ యుజ్జన సేయ." కాశీ. 4. 81.

ఉజ్జాయింపుగా

దాదాపుగా, రమారమిగా.
"ఆ యిల్లు కట్టడానికి రెండువే లవుతుందని, ఉజ్జాయింపుగా చెబుతున్నాను." వా.

ఉట్టాడు

ఉఱ్ఱ ట్లూగు; ఉర్సుకు డగు.
"హరు బి ట్టోడింప నుట్టాడుచున్."
పాండు 1. 189.
చూ. ఉఱ్ఱట్లూగు.

ఉట్టి కట్టుకొని వ్రేలు

తా నేదో చేయబో నున్నట్లు ఉఱ్ఱట్లూగు; ఎప్పుడెప్పుడా అని ఉత్సుకు డగు.
"కులధర్మం బెడలించి శ్రీ గురునకుం గోపంబు పుట్టించి మి,త్రుల సౌభ్రాత్ర నివాసదేశముల నీతో బుట్టులం బాసి ని,శ్చలతన్ వ్రేలెద వుట్టి గట్టికొని దుస్సాధ్యంబు సుమ్మీ స్మర, జ్వలనజ్వాలిక సోక నీక నిలువన్ జ్ఞానామృత స్యందమున్." పాండు. 5. 211.
"నీ వేదో పొడిచేస్తా నని ఉట్టిగట్టుకొని వ్రేలాడుతున్నావు. కానీ వాడురాగానే నీతోక కోసేస్తాడు జాగర్త!" వా.
చూ. ఉట్టి గట్టుకొని ఊగు.

ఉట్టి కెక్కు

మూలబడు. పనిఅయ్యాక వస్తువులను ఉట్టిపై ఉంచి వేస్తారు. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.
"ఉట్టి కెక్కు నీసిగ్గులు నోబావ." తాళ్ల. సం. 3. 172.
చూ. ఉట్లెక్కు.

ఉట్టి గట్టు

అపహాస్యము చేయు. తాటాకులు కట్టు వంటిది. ఉట్టి కట్టుకొని ఊరేగుతున్నాడు; వాణ్ణి ఉట్టి కట్టి ఊరేగిస్తాము అని వాడుక ఉన్నది. ఈ పలుకుబడి వాడుకలో నేడున్నట్టు లేదు.
"..సరకు గొనండు...టక్కరి బలుమోపు మోచు నయగారితనం బది యుట్టిగట్టినన్." ఉత్త. హరి. 4.

ఉట్టి గట్టుక వ్రేలు

"ఉట్టి గట్టుక వ్రేలుచున్నాడు." గౌ. హరి. ద్వితీ. పంక్తి 1758.
చూ. ఉట్టిగట్టుకొని ఊగు.

ఉట్టి గట్టుకొని ఊగు.

ఏదో అత్యాశతో ఉవ్విళ్లూరు.
"గట్టిగా జావుకు గడు తెంపు జేసి, యుట్టి గట్టుక నూగుచున్నాడు దేవ." రంగనా. యుద్ధ. 357. పే.
చూ. ఉట్టి గట్టుకొని ఊరేగు. ఉట్టి_____ఉట్టి 201 ఉట్టి_____ఉట్టి

ఉట్టి గట్టుకొని ఊరేగు

ఎందుకోసమో ఉబలాటపడుతూ ఎప్పు డెప్పుడా అని ఉండు. వాడుమాత్రం అనుభవించే దేమున్నది. అన్న అర్థంలోనూ ఉపయోగించడం కలదు.
"వా డేదో తానే పంచాయతీ బోర్డు ప్రెసిడెంటు కాగల నని ఉట్టిగట్టుకొని ఊరేగుతున్నాడు. కానీ డిపాజిట్టు కూడా దక్కేట్టు లేదు." వా.
"వా డేమి ఉట్టిగట్టుకొని ఊరేగబోతాడా?" వా.
చూ. ఉట్టి గట్టుక వ్రేలు.

ఉట్టి గట్టుకొని వ్రేలు

దేనికోసమో కాచుకొని ఉవ్విళ్లూరు.
"నిశ్చలతన్ వ్రేలెద వుట్టిగట్టుకొని." పాండు. 5. 211.
"ఎప్పుడో తనకు గుఱ్ఱపు పందాలలో తప్పక బహుమతి వస్తుంది అని వాడు ఉట్టిగట్టుకొని వ్రేలాడుతున్నాడు." వా.
చూ. ఉట్టిగట్టుకొని ఊరేగు.

ఉట్టిచీల

రెండుప్రక్కలా తల ఉన్న చీల. శ. ర.

ఉట్టిచేర్లు తెగు

అధ:పతనము చెందు.
"ఉట్టిచేర్లన్ని యుందెగె నుదిలపడుచు, డొంటి దర్పంపుటుయ్యెల దోగగలవొ, వ్యసనపర వయి నీకు నీవ యిక నాకు, భార్య వగుదువొ ప్రార్థించుపనియు లేదు." రామకథా. యుద్ధ. వూ. 4. 329.

ఉట్టిపడు

పొంగిపొరలు, విస్పష్ట రూపంలో కానవచ్చు. ఇలాంటి కొన్ని అర్థాలలో వాడుకలో ఉన్నది.
"వాని ముఖంలో బ్రహ్మ వర్చస్సు ఉట్టిపడుతూ ఉంటుంది." "ఆకావ్యంలో రసం ఉట్టిపడుతూ ఉంటుంది." "వీడి మొహం వాళ్ల నాన్న ఉట్టి పడ్డట్టే ఉంది." ఇత్యాదు లూహ్యములు.
"బ్రహ్మతేజం బుట్టి పడునెమ్మొగము ఠీవి, రాకాశశాంకగౌరవము దెల్ప." పెద్దాడ. శకుం. 253.
"ఆ బాలుర గృప యుట్టిపడగ జూచి." కళా. 6. 159.

ఉట్టిపాటుగా

హఠాత్తుగా.
"ఉట్టిపాటుగా ప్రయాణం కావలసి వచ్చింది." వా.

ఉట్టిపాటున

హఠాత్తుగా.
"ఉట్టిపాటున బయలుదేరాను." వా.

ఉట్టిపై చెరలాటము

నిప్పుతో చెలగాటము వంటిది. ఉట్టిమీద నిలిచి ఏమాత్రం కదిలినా కింద పడతారు.
తాళ్ల. సం. 11. 3 భా. 5.

ఉట్టి యుట్టి పడు

ఎగి రెగిరిపడు. ఉట్టి____ఉట్ర 202 ఉట్ర____ఉడా

"ఉదక బిందు కలాప ముట్టియుట్టి పడంగ." కాశీ. 4. 69. ఉట్టిలో పెట్టినగుమ్మడికాయవలె

కదలక మెదలక, దిట్టంగా.
"అమ్మగువ కనుగొనియెన్, ముమ్మరముగ బట్టెనామములు మే నెల్లం, గ్రమ్మికొన నుట్టి బెట్టిన, గుమ్మడికాయయునుబోలె గూర్చున్నతఱిన్." వైజ. 2. 56.

ఉట్టి పడు

అకస్మాత్తుగా వచ్చు.
"హరి ఉట్టివడి కావకున్న నొచ్చెము దేహికి హరి." తాళ్ల. సం. 9. 80.

ఉట్రవడియము

చిట్టి వడియము. ఈ వడియాలతో కూరచేయడం కూడా కలదు.
"గుడి మ్రింగెడువానికి లో నడరెడువేల్పుట్రవడియ మగు." అచ్చ. రామా. సుం. 155.
అన్నమూ, మసాలా దినుసులూ కలిపిన ఒక విధ మైన పలావు అని బ్రౌను. దక్షాణాదిన మసాలా దినుసులన్నీ వెల్లుల్లీ, లవంగాలు, గసాలు ఇత్యాదులు కలిపి దంచి ఉండలు చేసి ఆరబెడతారు. వానినే తుంచి తాలింపులలో, తిరగబోతలలో వాడతారు. అవే ఉట్రవడియాలు.

ఉట్రవడియముగా

ఉన్న పళంగానే, వెంటనే.
"ఇలా ఉట్రవడియంగా రమ్మంటే నేనెలా రాగలను?" వా.
"వాడు ఉట్రవడియంగా వచ్చాడు." వా.
అతి చులాగ్గా, అన్యాయంగా.
"వానిసొమ్ము ఉట్రవడియంగా నోట్లో వేసుకొన్నాడు." వా.

ఉట్లెక్కు

మూల బడు. నిత్యం ఉపయోగించని వానిని ఉట్టిపై పెట్టివేయడం అలవాటు. అందుపై వచ్చిన పలుకుబడి.

"ము న్నహింసా పరమో ధర్మ యని పల్కు, చదువు లుట్లెక్కెనా సార్వభౌమ.: నలచ. 3. 67.

చూ. ఉట్టి కెక్కు.

ఉడకవేసే దిక్కు లేదు

ఆడదిక్కు లేదు.
"వాళ్ళ తల్లిపోయినప్పటినుంచీ వాళ్ళింట్లో ఉడకేసేదిక్కు లేక మహా అల్లాడి పోతున్నారు." వా.

ఉడకాడించు

క్షోభ పెట్టు, కలత పెట్టు. చిత్తూరు ప్రాంతంలో ప్రచురంగా ఉన్నది.
"ఆ పిల్ల లంతా నన్ను ఊరికే ఉడకాడిస్తున్నారు." వా.
చూ. ఉడ్డాడించు.

ఉడాములమీద వెళ్లు

అంచెలమీద పోవు. ఉడి_____ఉడి 203 ఉడి_____ఉడు

ఉడికించు

ఎత్తిపొడుపులతో నొప్పి కలిగించు; అపహసించు.
"వాళ్లబావ నిమిషనిమిషానికీ దాన్ని ఉడికిస్తూ సంతోషిస్తున్నాడు." వా.
చూ. ఉడికిలించు.

ఉడికినమెతుకు తిని ఉలికిపడు

కలిగింది తిని హాయిగా ఉండక అనవసరంగా బాధపడు.
"వాడి కన్నీ ఉన్నా యెప్పుడూ ఏడుపే. ఉడికినమెతుకు తిని ఉలికిపడుతూ ఉంటాడు." వా.

ఉడికిలించు

చూ. ఉడికించు.

ఉడిగిపోవు

కాల మై పోయి చెట్టుచేమలు కాయలు కాయడం మానివేయు; శక్తు లుడుగు.
"ఉడిగిపోయిన ంరాకునుంబోలె బండ్లు డుల్లి." కవి. 4. 113
"నే నింకేం చేయగలను? అన్నీ ఉడిగిపోయినవి." వా.

ఉడిగి మడుగు

కాలం కాదని తగ్గి ఉండు. అణగి మణగు.
"అనిన ధౌమ్యు డిట్టు లనియె నీవత్సర, మొకడు నెట్టు లయిన నుడిగి మడిగి, సంకటముల కోర్చి..."
భార. విరా. 1. 142.
"ఉపవసింతుము గాక నే డుడిగి మడిగి." కాశీ. 7. 153.

ఉడిపోవు

తగ్గిపోవు.
"వ్యాధు లుడివోయె నపమృత్యు వద టణంగె." రుక్మాం. 1. 136.
"ఆసనాదులకు సమర్థమైన ప్రాయ ముడి పోవుటకు వెతపడుచు నుంటి..." కళా. 4. 149.
"ఉడు కన్నిటిలోన నుండుటయు లేదు నీ, వుడిపోయి యం దుండ కుండుటయు లేదు." తాళ్ల. సం. 5. 173.

ఉడివుచ్చు

పాడు చేయు.
"మునుపటి పతివ్రతలు... మాన ముడి వుచ్చుకొని రటే." హంస. 1. 127.

ఉడి వోనిపంట

శాశ్వత మైనది; ఉడిగిపోని దనుట.
"తీరని మోహాల తెందేపలు, ఊరేటి చెలమలు, ఉడివోని పంటలు." తాళ్ల. సం. 11. 11.

ఉడివోవు

ఉడిగి పోవు.
"సంపద యుడివోయి." వర. రా. అయో. పు. 485. పంక్తి. 4.
"పరిమళం బుడివోనివిరులు ముడిచి." పాండు. 2. 108.
చూ. ఉడిగిపోవు; ఉడిపోవు.

ఉడుకారు

చల్లారు, చల్లబడు.
"ఉడుకారెడినంత నెంతయున్." దేవీ. 2. 220.
"ఆ రాముని శ్రీపాదయుగము నూరటగా జూచి యుడుకారువాడ..."
వర. రా. అయో. పు. 531. పంక్తి. 3.
"ఈ దుస్ససేనుతను వింతలింతలు తుని ఉడు____ఉడు 204 ఉడు_____ఉడు

యలై... యుడుకాఱు గాక, యలుపాల బొనుపడునట్టి చిచ్చే యిది?" భార. ఉద్యో. ఉడుకుకొను

ఒకరు ఎత్తిపొడిచి అపహసింపగా బాధపడు.
"అంత ఉడుకుకొంటున్నా వేరా? ఏదో తమాషా కంటే." వా.

ఉడుకుఘటము

ఘటికుడు, ఉగ్రుడు.
రుద్రమ. 21 పు.
చూ. ఉడుకుపిండము.

ఉడుకుపట్టు

వే డెక్కు.
"బడబాగ్ని బయోధి యుడుకుపట్టె ననంగన్." భాస్క. యుద్ధ. 965.
"అన్నం ఉడుకు పట్టింది." వా.
"ఉడుకుపట్టిన తర్వాత గానీ పులుసులో ఉప్పూ పులుసూ వేయరాదు." వా.

ఉడుకుపాలు

యౌవనము, ఉద్రేకము.
"ఉడుకుపాలు చిందు నో వెఱ్ఱి కూతురా." రుద్రమ. పు. 38.
"వాడు మంచివాడే కానీ కాస్త ఉడుకుపా లెక్కువ." వా.

ఉడుకుపిండము

అత్యుగ్రు డనుట.
"వాడా ఉడుకుపిండం. ఒక్క మాటన్నా ఓర్చుకోడు." వా.
చూ. ఉడుకుఘటము.

ఉడుకుబోతు

ఏమన్నా ఉడుకుకొనునట్టి...
"వాడు వట్టి ఉడుకుబోతు. తమాషాకన్నా ఏడ్చి చస్తాడు." వా.

ఉడుకుమోతుతనం

ఏదైనా నవ్వులాట కన్నా నొచ్చుకొనుట.
"అంత ఉడుకుమోతుతన మైతే ఎట్లాగే పిల్లా!" వా.
చూ. ఉడుకుబోతుతనం.

ఉడుగోత

కాపు ఉడిగిన తరువాత మిగిలినవాటిని కోసేకోత.
"ఎప్పుడో ఈటుపోయిన చేలో ఇంకా ఉడుగోత ఏమిటి?" వా.
చూ. ఉడుగోతపిందె.

ఉడుగోతపిందె

కాపు ఉడిగినతరువాత చెదరుగా పుట్టే నిస్సార మైన పిందె.
చూ. ఉడుగోత.

ఉడుతకు ఉడతాభక్తి అన్నట్లు

ఏదో చేత నయినంత.
"ఉడతకు ఉడతాభక్తి అన్నట్లు ఏదో తృణమో పణమో నేను ఇస్తాను." వా.
చూ. ఉడుతభక్తిగా.

ఉడుతభక్తిగా

చేత నయినంత. అతితక్కువైనాసరే ప్రేమతో చేస్తున్నా ననే అర్థంలో ఉపయోగిస్తారు.
సేతునిర్మాణంలో శ్రీరామునికి ఉడుత సాయపడిన కథ సుప్రసిద్ధం. దానిని బట్టి వచ్చినపలుకుబడి. ఉడు______ఉడ్డ 205 ఉడ్డ______ఉడ్డ

వాడుకలో 'ఉడతాభక్తిగా.'

"నేనూ ఏదో ఉడతాభక్తిగా నా చేతనైనసాయం చేస్తాను." వా.
చూ. ఉడతాభక్తిగా.

ఉడుదేనె లగు

మధుహీనము లగు; తేనె లుడుగు.
"కడివోవ నళు లానగా రేకు లెడలి, యుడుదేనె లైన పర్యుషితపుష్పములు."
పండితా. పురా. 89. పు.

ఉడుపకుక్క

వేటకుక్క.
"ఉడుపకుక్కలు కుందేళ్ళ నుందరువుల నుడుముల గ్రహింప." మను. 4. 51.

ఉడుబోతు

విరక్తుడు.
బ్రౌను.

ఉడుముపట్టు

గట్టిపట్టు. ఉడుము నేల కరుచుకున్నదంటే గొలుసులువేసి లాగినా రాదు. అందుపై యేర్పడినది.
"వాడిది ఉడుముపట్టు. చచ్చినా వదలడు." వా.
చూ. భల్లూకపుపట్టు.

ఉడ్డతిత్తులు

గచ్చకాయల తిత్తులు. మూడు గచ్చ కాయలను పొయిగుండ్లవలె పెట్టి, వానిమీద ఒక గచ్చకాయ పెట్టి వానిని మరొక గచ్చకాయతో కొట్టడం అలవాటు. ఇదే గచ్చకాయలాట అయినది. లక్షణయా ఉడ్డలు గచ్చకాయ లయినవి. ఆపెట్టు పద్ధతినిబట్టి వచ్చినదే ఉడ్డ = నాలుగు అన్న అర్థము. ఈ 'ఉడ్డతిత్తుల'కు అడ్డతిత్తు లని ముద్రితప్రతులలో ఇచ్చిన పాఠం సరి కాదు.
"మెత్తగ నూఱినచుట్టుం, గత్తిర మధుకైటభోరు కంఠము లలనా, డొత్తిన హత్తిన చెన్నుం, దిత్తుల క్రియ దొడల నుడ్డతిత్తులువ్రేలన్." పాండు. 2. 33.
చూ. ఉడ్డపొడలు.

ఉడ్డపల్లంచి

ఆడపిల్లల ఆట.

ఉడ్డపొడలు

గచ్చకాయ తిత్తులు.
"పెరుగు నుడ్డపొడలున్." పాండు. 5. 56.
చూ. ఉడ్డతిత్తులు.

ఉడ్డబుగడలు

చెవి పై వేపు రంధ్రం వేసి పెట్టుకొనే ఆభరణం. నడుమ ఒక గొట్టం, పైనా క్రిందా నాలుగు పూజలను సమానంగా ఉంచి దానిపైన ఒక పూజను ఉంచి అతికి చేస్తారు. ఈ పూజల సంఖ్యను అలా పెంచుకొని పోవడం కూడాకద్దు. అడుగున ఎక్కువ సంఖ్యా, క్రమంగా తగ్గుతూ ఉడ్డా____ఉడ్డు 206 ఉడ్డు____ఉత్త

వచ్చి ఆఖరున ఒకేపూజ నిలిచి గోపురాకారంగా తయారవుతుంది. వీటిని నేటికీ రాయలసీమ పల్లెపట్టులలో కొందఱు ధరిస్తారు. బుగడలనే అంటారు. వావిళ్లలో చంపసరులు, నాలుగుపేటలు గల హారవిశేషం అనడం సరికాదు.

ఉడ్డలవలె పూజలను ఉంచి అతుకుటతో ఉడ్డబుగడలైనవి.
"ఉడ్డబుగడలు కట్లసరులు." గంస.

ఉడ్డాడించు

క్షోభపెట్టు, కలతపెట్టు.
"వాపోచున్ క్షుధ గుంది చాల సుతు లవ్వా! బువ్వ బువ్వంచు స,ల్లాపెన్ జీర్ణపటాపకర్షముల నుడ్డాడింపగా జూచి." మల్ల. భూ. వై. 21.
చిత్తూరుప్రాంతంలో ఉడకాడించు అనేరూపంలో విశేషంగా వినవస్తుంది.
"ఈ పిల్ల లంతా నన్ను ఊరికే ఉడకాడిస్తున్నారు." వా.

ఉడ్డాడు

కలగు, క్షోభించు.
చూ. ఉడ్డాడించు.

ఉడ్డు కుడుచు

కళవళము చెందు.
"ఉదవాసక్లేశంబున నుడ్డుకుడిచి వెలుపటికిం బుట మెగయుచు." పాండు. 3. 150.
చూ. ఉడ్డు గుడుచు.

ఉడ్డుగుడుచు

ఉక్కిరి బిక్కిరి యగు.
"బేతాళములు నీళ్ళ వ్రేసి త్రొక్కగ బాసి, యుదు టెల్ల బెడబాసి యుడ్డుగుడిచె." దశా. 2. 409.

ఉతికి ఆరవేయు

ఎదుటివాని లోపముల నన్నిటినీ యేకరువుపెట్టి విడుచు; చితకతన్ను.
"వాడు రానీ చెప్తా, ఉతికి ఆరవేస్తాను." వా.
"నాలుగు ఉతికి ఆరవేస్తే గానీ వాడు మాట వినడు." వా.

ఉత్తచేతుల మూరలు వేయు

ఏమీ లేకనే గొప్పలకు పోవు. బట్టలు లేకనే మూరవేయడం, యోగ్యత లేకనే హెచ్చులకు పోవడంగా ఇట సూచన.
"వాడు ఎప్పుడూ ఉత్తచేతులతో మూరలు వేస్తుంటాడు." వా.

ఉత్తపుణ్యానికి

వృథాగా. కొత్త. 16.
"ఉత్త పుణ్యానికి పదిరూపాయలు పోగొట్టుకున్నాను. వాడు జోస్యం చెప్పిందీ లేదు. అది అయ్యిందీ లేదు." వా. ఉత్త_____ఉత్త 207 ఉత్త_____ఉత్త

ఉత్తమరతి

రతిభేదము. కుమా. 9. 152.

ఉత్తరకుమారప్రజ్ఞలు

వట్టి డంబాలు. భారంలో ఉత్తరుడు తానే పశువులను మళ్లించెద నని వెళ్లి, తుదకు కౌరవసేనను చూడగనే వణకిపోయి వెనుకకు పారిపోవ జూచాడు అనుకథపై యేర్పడిన పలుకుబడి.
"ఈ ఉత్తరకుమారప్రజ్ఞల కేం చాలానే చెప్పవచ్చు. అసలు పోలీసులు కనిపించగానే పారిపోయేవాడివి. నీకు సత్యాగ్రహ మేమిట్రా." వా.

ఉత్తరక్రియలు

అపరక్రియలు. చనిపోయిన తరువాత చేసే కర్మకలాపం.
"అతనంత బాగా బతికాడా! కడకు ఉత్తరక్రియలకు కొడుకు తిరిపె మెత్తవలసి వచ్చింది." వా.

ఉత్తరజందెము

చూ. ఉత్తరజన్నిదము.

ఉత్తరజన్నిదము

బ్రహ్మచారి మూడుపోగులతోడి ఒక ముడి, గృహస్థు అలాంటివి రెండు వేసుకోవా లని విధి. మూడవది ఉత్తరీయార్థం వేసుకుంటారు. అది ఉత్తరజందెం.
"ఇభ కుంభమణు లెడనెడ గూర్చు గురివెంద, జమలియుత్తరజన్నిదములు దనర." రావి. 3. 34.

ఉత్తరడొక్కరము

కుస్తీపట్లలో ఒకటి.

ఉత్తరమీమాంస

మీమాంసాశాస్త్రం రెండుభాగాలు - పూర్వమీమాంస, ఉత్తరమీమాంస. జైమినికృత మైన పూర్వమీమాంస కర్మజిజ్ఞాసకు చెందినది. వ్యాసకృత మైనఉత్తర మీమాంస బ్రహ్మజిజ్ఞాసకు చెందినది.

ఉత్తరవయస్సు

వృద్ధాప్యం.

ఉత్తరవస్త్రం

చూ. ఉత్తరవాసం.

ఉత్తరవాసం

పైపంచ, అంగవస్త్రం.
"వెలిపట్టు పుట్ట ముత్తరవాసముగ ధరించి." నైష. 8. 108.
చూ. ఉత్తరవస్త్రం.

ఉత్తరాసంగము

చూ. ఉత్తరవాసం.

ఉత్తరాషాడ పూర్వాషాడ అగు

వాంతులు భేదులు అగు, ఎక్కువ భయము కలుగు, ఉత్త____ఉత్త 208 ఉత్త_____ఉద

పూర్వం, ఉత్తరం అన్న శబ్దసామ్యంతో యేర్పడినట్లు కనబడుతుంది. అటూ ఇటూ అనుట.

"వాణ్ణి చూచేసరికి వీనికి ఉత్తరాషాడ పూర్వాషాడ అయింది." వా.

ఉత్తరించు తములపాకు నిక్కెడుక్రియ

ఆకుతోటలో, బొటనవ్రేలి గోటికి ఒక ఇనుపగోటిని తగిలించుకొని తమలపాకులను ఠకీ మని కత్తిరిస్తారు. అప్పుడది యెగసి పడుతుంది.
"ఉత్తరించు తములపాకు నిక్కెడుక్రియ దాటె నిఱ్ఱి." ఉ. హరి. 4. 28.

ఉత్తరీయము

పైపంచ, అంగవస్త్రము.
చూ. ఉత్తరవాసం.

ఉత్తరువు లిచ్చు

ఆజ్ఞాపించు.
"తరువు లాకసము కుత్తరువు లిచ్చు." యామున. విజ. 4. 229.

ఉత్తరోత్తరా

ముందుముందుకు, కాలక్రమేణ.
"ఇప్పడు రాజీ చేసుకోవడంవల్ల ఉత్తరోత్తరా మీకు చాలా లాభాలు ఉన్నవి."
చూ. ఉత్తరోత్రా.

ఉత్తరోత్తరాభివృద్ధి

క్రమాభివృద్ధి.
"పొత్త మిటు సేయ నీ కుత్తరోత్తరాభివృద్ధియని..." ఆము. 17.
"ఉత్తరోత్తర మభివృద్ధి నొందుచుండు." కాశీ. 2. 52.

ఉత్తరోత్రా

వాడుకలో ఈ రూపం కనిపిస్తుంది.
చూ.ఉత్తరోత్తరా.

ఉత్తలపడు

తహతహపడు.
"చిత్తం బుత్తలపడియెడు." సింహా. 1. 62.

ఉత్సవవిగ్రహము

అలంకారవిద్యార్థి వంటిది. ఊరేగింపునకుమాత్రం పనికివచ్చేది; మూలవిరాట్టు కాదు.
"వాడు వట్టి ఉత్సవవిగ్రహం; లోపల సత్తాసార మేం లేదు." వా.

ఉదకమాడు

స్నానము చేయు.
"ఒక్కప్రొద్దుండి సెలయేట నుదకమాడి." కాశీ. 3. 37.
"మహారయమున గొలవ నుదక మాడగ బోవన్.: కా. మా. 3. 208

ఉదపానమండూకము

నీటిలోని కప్ప.
చూ. కూపస్థమండూకము.

ఉదయరాగపట్టులు

వస్త్రభేదము.
ద్వాద. 3. 206.

ఉదరపోషకులు

పొట్ట నింపుకొనువారు. దూషణలోనే ఉపయుక్తం.
పండితా. ప్రథ. పురా. పుట. 343. ఉద______ఉది 209 ఉది______ఉదు

"ఉదరపోషకులా పొరుగున జేరి." త్యాగయ్య.

ఉదరము మాడు

కడుపు మాడు. క్షుత్పీడ కలుగు.
"బడబాగ్ని ఘనతరజ్వాలలు మండంగ నుదరంబు మాడె ననగ." కా. మా. 4. 63.
చూ. కడుపుకాలు.

ఉదాత్తానుదాత్తస్వరితములు

వేదపఠనంలోని స్వరభేదములు. "నమస్తే రుద్రమన్యవ" ఇక్కడ పై గీతలు ఉదాత్తమును, క్రింది గీతలు అనుదాత్తమును తెలుపును. స్వరితం పైన మఱింత ఆపి పలుకుతారు.
బస. 7. 184.

ఉదిరిపడు

అదరిపడు.

ఉదిరిమల

మేరుపర్వతము.
"ఉదిరిమలతోడ నొరయగ నెదిరిన దొర-" రాజవాహనవిజయము. 2. 79.

ఉదిలకొను

అధైర్యపడు, సంభ్రమపడు, వ్యాపించు.
"బెదర వజ్రాయుధు హృదయ, ముదిలకొనగ ద్రిదశగణము..." భార. ఆది. 2. 21.
"కృష్ణు డొక్కింతవడి కోర్కి సుదిల కొనియె." హరి. పూ. 3. 252.
"వారివాహవ్యూహంబులు కడ లవియ జదల మదిలకొనియె." హర. 6. 58.
"మదనవికృతు లంతంతకు నుదిల కొనగ." కేయూర. 4. 7.
దీనికి దగ్గఱగా ఉండే అర్థాలలో ఇది ప్రయుక్త మౌతూ ఉంటుంది.

ఉదిలగొను

చూ. ఉదిలకొను.

ఉదుక చాలు

క్షాళనము చేయగలుగు, పోగొట్ట జాలు.
"మొదలియది పాపముల నెల్ల నుదుకజాలు." భీమ. 6. 17.

ఉదుటారు

త్రుళ్లి పడు.
"..గుబ్బ చను జక్కవలు...పైఠిణీ రవికలో నుదుటారగ..." కాళిందీ 2. 95.

ఉదుటు సూపు

అతిశయించు.
"ఱెక్కహొన్నంచుపక్కెర యుదుటు నూప." దశా. 2. 66.

ఉదుటెక్కు

అతిశయించు.
"దీని చూ పుదుటెక్కగానె కా సిరి పట్టి, కిని బోర బిరుదు డెక్కెంబు గలిగె-" ఆము. 6. 105.

ఉదురుమిడుకు

ఒక తిట్టు. అదిరి అదిరి పడేవాడు, దుర్మార్గుడు. ఉద్ద______ఉద్ది 210 ఉద్ది_______ఉద్ధా

"ఉద్ధతులు గొంట్లు పలుగాకు లుదురు మిడుకులు." హర. 5. 10.
కకు. 5. 87.

ఉద్దండపిండము

ఘటికుడు.

"ఊరు వెడలె నందు రుద్దండపిండంబు నాగనార్యు డెందు డాగినాడొ." రుద్రమ. 70. పు.

చూ. ఉక్కుపిండము.

ఉద్దండుడు

ఘటికుడు.

"వాడా? అబ్బా! ఉద్దండుడు." వా.

ఉద్దరకు వచ్చు

తేరకు వచ్చు. రాయలసీమలో ప్రచురంగా వినవస్తుంది. ఉధార్ అన్న మాట తెనుగయిన దిక్కడ.

"ఇదేమి ఉద్దరకు వచ్చిందా? పంచిపెట్టడానికి." వా.

ఉద్దిగొను

జత గూడు. నేటికీ పిల్ల లాడుకొనేఆటలలో ఇద్దరిద్దరు ఒక్కొక్క ఉద్దిగా పరిగణించడం అలవా టుంది. ఇదే ఉజ్జీలు.

"ఇద్దఱు ముద్దియ లుద్దిగొని వీణ లందుకొని..." భాగ. 10. పూ. 1082.

ఉద్ది చేయు

జోడించు, కలుపు.

"యూపములు నూత్రములతోడ నుద్దిచేసి." కాశీ. 7. 88.

ఉద్దియ చేయు

ఉద్యమించు. ఈ 'ఉద్దియ' ఉద్యమములో కానవస్తుంది.

ఉద్ధతము లాడు

గొప్పలు పలుకు.

"ఈరీతి నతడు శస్త్రని, దారితభుజు డయ్యు నుద్ధతము లాడుచు రా,గా." జైమి. 5. 75.

ఉద్దరించాడు:

వ్యంగ్యంగా ఎవరినిగూర్చి అయినా వాడు చేసిం దేముంది అనేఅర్థంలో ఉపయోగించే పలుకుబడి.

"తా నేదో మహా పొడిచేస్తున్నట్లు తీరుబడి లేక రాలే నని వ్రాశాడు. ఉద్ధరించాడు!? వా.

చూ. ఉద్ధారం చేశాడు.

ఉద్దరిస్తున్నాడు

ఉంచుకొన్నాడు.

"వాడు దానిని ఉద్ధరిస్తున్నా డట." వా.

ఉద్ధారం చేశాడు

వాడు చేసిం దేమీ లేదు అనే అర్థంలో ఉపయోగించే పలుకుబడి.

"ఇక్క డింత ఉద్ధారం చేశాడు. ఇక అక్కడ ఉద్ధారం చేస్తాడు! చూస్తూనే ఉంటాం గా." వా.

చూ. ఉద్ధరించాడు.

ఉద్దారింపు

తాను చేసిన ఘనకార్యం! ఉద్యా_____ఉద్వా 211 ఉద్వా_ఉన్న

"వాడు చేసిన ఉద్ధారింపు ఏ ముంది." వా.

చూ. ఉద్ధరించాడు.

ఉద్యాపన సేయు

విసర్జించు. వ్రతాదులలో ఉద్యాపనపై వచ్చిన పలుకుబడి. వ్రతం ముగిశాక ఉద్యాపనం.

"విప్రమార్గ ముద్యా,పన సేతురె నిన్ను వంటి బ్రాహ్మణకులజుల్." నిరంకు. 2. 130.

ఉద్యోగరాఘవుడు

కార్యప్రవణుడు.

"ఉద్యోగరాఘపుం డని, పద్యంబుల నూక గేరి పంచల జదువన్, విద్యాధికులకు వల్లము, చోద్యంబుగ విడిచి లంజ చూడగ నిచ్చున్." బహులా. 5. 83. పు.

ఉద్వాసన అగు

స్థానభ్రంశ మగు.

"వాడు ఆ ఊళ్ళోనూ దురుసుగా ప్రవర్తించా డట. అక్కడా ఉద్వాసన అయిం దని విన్నాను." వా.

"వానికి ఆఫీసునుంచి ఉద్వాసన అయింది." వా.

చూ. ఉద్వాసన చెప్పు.

ఉద్వాసన చెప్పు

తొలగించు, స్థానభ్రష్ట మొనరించు. పూజాపునస్కారాలలో కలశాదులను ప్రతిష్ఠించుట, ఆపని తీరిన వెనుక ఉద్వాసనచేసి వాని నటనుంచి తొలగించుట ఆచారం. ఆ తొలగించుటనే ఉద్వాసనం అంటారు. అందుపై వచ్చినపలుకుబడి.

"వీడి సంగతి నలుగురికి తెలిసేసరికి ఆ ఊరినుంచి ఉద్వాసన చెప్పారు." వా.

చూ. ఉద్వాసన అగు.

ఉద్వాసన చేయు

చూ. ఉద్వాసన చెప్పు.

ఉనికిపట్టు

స్థానము.

"విజయంబునకు నీత డునికిపట్టు." ఉ. రా. 5. 140; సుదం. 3. 194,

చూ. ఉన్కిపట్టు.

ఉన్కిపట్టు

నెలవు.

పాండు. 1. 193.

చూ. ఉనికిపట్టు.

ఉన్నట్టుండి

హఠాత్తుగా.

"వాడు ఉన్నట్టుండి అక్కడికి వచ్చాడు." వా.

"ఉన్నట్టుండి వానికి జబ్బు చేసింది." వా.

ఉన్నది పుష్ఠి

కలిమి మాత్రమే బలము.

"ఉన్నది పుష్టు మానవుల కోయదుభూషణ యాలజాతికిన్, దిన్నది పుష్టి..." పాండవో. 8.

ఉన్న దున్నట్టుగా

యథాతథముగా.

"వచియించెద మున్నది యున్న రీతిగా." నానా. 18. ఉన్న______ఉన్న 212 ఉన్న______ఉన్నా

ఉన్నపట్టున ఊరక యుండు

తనపాటికి తాను ఉండు. ఒకరిజోలికి పోకుండా అనుట. ఇది రాయలసీమలో ఇట్లాగే ఉపయోగిస్తారు. పట్టున 'పాట్న'గా మారుతుంది.

"ఉన్నపట్టున నూరక యుండ వింటి పక్షపాతు లటంచును బల్క దగునె?" రాజగో. 2. 71.

"ఉన్నపాట్న ఊరికే ఉండకుండా ఊరిసంగ తంతా నీ కెందుకోయ్?" వా.

ఉన్న యునికిన

ఉన్న దున్నట్లుగా.

"తన యింట రాత్రి నెమ్మది, నునికి గలిగె బిదప నున్నయునికిన యడగెన్." ఉ. హరి. 6. 5.

చూ. ఉన్నయునికినె.

ఉన్న యునికినె

ఉన్నట్లుండి, హఠాత్తుగా, ఉన్న పళాన్నే అని నేడు కోస్తాప్రాంతాలలో; రాయలసీమలో 'ఉన్న దున్నట్టుగా రావలసినదిగా కోరుతున్నాను' అని ఉత్తరాల్లో వ్రాస్తారు. తత్క్షణం అనుట.

"ఉన్నయునికినె వెలువడ నుత్సహింప, దలచి తేనియు నిది తుది దాక నెట్లు, నెయిద నేరదు గాన నీ విందయుండి...సర్వేశు గొ;ఉపుము. బాల." కుమా. 6. 13.

చూ. ఉన్నయునికిన.

ఉన్నరూపు

కలరూపు. ఉన్న సంగతి, యథార్థము.

"ఇంక నెన్నండు దయ బరమేశ్వరుండు, గన్ను దెఱచునొ యని తన కున్నరూపు నెఱయ జెప్పిన విని." కుమా. 7. 19.; కాశీ. 4. 100.

చూ. కలరూపు.

ఉన్నవాడు

సంపన్నుడు.

"వాడు ఆ ఊళ్లో కాస్త ఉన్నవాడు." వా.

చూ. కలవాడు.

ఉన్నవాడూ కాదు ఊడినవాడూ కాదు

నిష్ప్రయోజకుడు. వాడు చచ్చినట్లూ కాక బతికినట్లూ కాక ఉన్నాడు అనుట.

"వాడు ఉన్నవాడూ కాదు ఊడినవాడూ కాదు. తెచ్చి పెట్తే తింటాడు. లేకపోతే పైగా తిట్లూ దీవెనలూ." వా.

ఉన్నారె యనుమాట మాత్రకైన ఎడగలదె నీకు

మా అస్తిత్వాన్నైనా అడిగే సావకాశం ఉన్నదా? లేదనుట. కనీసం ఆమాత్రమైనా పలుకరించడం లే దని.

"మమ్ము నున్నారె యనుమాట మాత్రకైన, నెడగలదె నీకు మాకొలు విపుడు గాక." కళా. 7. 19.

వాడుకలో 'మేమున్నా మని మాటమాత్ర మడిగేందుకు ఉప___ఉప 213 ఉప___ఉపే

తీరుబడి ఉందా?' ఇత్యాదిగా మారుతుంది.

"మేము ఉన్నా మనైనా నీకు జ్ఞాపకం ఉందా? ఏమప్పా ఎట్లా ఉన్నారు? అని మాటవరుస కైనా అడిగేందుకు నీకు తీరుబాటు కాలేదే? ఇంత నీవు మమ్మల్ని ఏమి ఉద్ధరిస్తావు?" వా.

ఉపకార మెక్కించు

ఉపకారము చేయు.

"మీచేత వెళ్ల నాడించుకొని మీ కుపకారం బెక్కించి విడుచుటకు వచ్చినదని." ప్రభా. 4. 31.

ఉపగ్రామాలు

శివారుగ్రామాలు.

"బస్తీ దక్షిణము తిరువల్లిక్కేణి... మొదలయిన కొన్ని ఉపగ్రామాలు ఉన్నవి." కాశీయా. 372.

ఉపదర్శన మాచరించు

పెత్తనము చేయు; ఏదైనా పనిని పర్యవేక్షించు.

"త్రిపురాంతకు బిలిపింపక, యుపదర్శన మాచరించు టుచితమె హరికిన్." కాశీ. 7. 58.

ఉపదేశము చేయు

మంత్రమును ఉపదేశించు, హితము చెప్పు.

"స్వాములవారు అతనికి బాలాత్రిపురసుందరీ మంత్రం ఉపదేశం చేశారట!" వా.

"నీ వేం ఉపదేశం చేసి పంపావో? కాస్త ఈమధ్య నీ అల్లుడు పొదుపుగా ఉంటున్నాడు." వా.

ఉపనయనము

వడుగు. పంచదేశ సంస్కారాలలో ఒకటి.

ఉపనయనమునాటి మాట

యాచన, భిక్ష మెత్తుట. ఉపనయనంలో 'భవతి భిక్షాం దేహి' అని మూడుసార్లు భిక్షం ఎత్తించుటపై యేర్పడినపలుకుబడి.

"ఎవడూ అన్నం పెట్టక పోతే ఉపనయనమునాటి మాట ఉండనే ఉంది." వా.

ఉపరిరతి

రతివిశేషములలో భేదము.

కుమా. 9. 152.

ఉపవడ మగు

మేలుకొను.

"పువ్వారుబోణి మదిలో, నివ్వెఱపడి చూచుచుండ నృపు డుపవడ మై." శుక. 1. 313.

ఉపవాసము చేయు

ఒక్కప్రొద్దు ఉండు.

"ప్రతి శివరాత్రికీ అతను ఉపవాసం చేస్తాడు." వా.

ఉపాదాన మెత్తు

బిచ్చ మెత్తు.

"తలమీద మంత్రాక్షతము లుంచి కలకాపు, టిండ్ల నుపాదాన మెత్తి యెత్తి." హంస. 2. 152. పు.

ఉపేక్ష చేయు
ఉదాసీనముగా చూచు.

"ఈ సుకుమారదేహు డిపు డీవని నుండ నుపేక్ష చేసినం, దోసము వచ్చు..." శుక. 1. 282. ఉప్ప____ఉప్ప 214 ఉప్ప____ఉప్ప

"ఇప్పుడు పిల్లవా డని ఉపేక్ష చేస్తే తర్వాత తర్వాత విచారింపవలసి వస్తుంది." వా.

ఉప్పకు చప్పకుగా చూచు

అలక్ష్యముగా చూచు, సర్వ సామాన్యంగా చూచు.

"ఒకతెవలె వాడి యాడిం, చుకొనుట నే యిరుగు పొరుగు చూ చెనొకో యు,ప్పకు జప్పకుగా నను జూ,చుక నడువగవలె." నిరంకు. 2. 59.

చూ. ఉప్పచప్పగా ఉండు.

ఉప్పచప్పగా ఉండు

అంత రుచిగా లేక సర్వసాధారణంగా ఉండు. పైది వాడుకలో ఉప్పచప్పగా, ఉప్పన చప్పగా అని మారింది. భావచ్ఛాయ కూడా మారింది. 'ఏదో చాలాసేపు పాడాడు కాని ఉప్పచప్పగా ఉంది' అంటే అంత ప్రత్యేకత లేదని భావం.

"ఏదో ఉప్పచప్పగా ఉంది నాటకం." వా.

ఉప్పని చప్పని

రుచి లేని; ఉప్ప చప్పగా ఉన్న.

"ఊరును బేరు లేని యొక యుప్పని చప్పనికావ్య మల్లు." బుద్ధ. 1. 12.

చూ. ఉప్పచప్పగా ఉండు.

ఉప్పనపట్టె లాడు, ఆడించు

ఒకరక మైనఆట ఆడు. ఉప్పుపట్టీలు, ఉప్పరపట్టెలు ఇవే.

"పడతి! నీచూపు లుప్పనపట్టె లాడించి చెలులవక్త్రముల బూజించు గాక." ఉ. హరి. 5. 141.

ఉప్పరగుళ్లు

ఒక బాలక్రీడ.

పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 179.

ఉప్పరపట్టెలు

చూ. ఉప్పనపట్టె లాడు.

ఉప్పరము దాటు

ఆకాశ మంటు; వ్యాపించు.

"అంటిన గందునో యను మేనినును గాంతి, యిరుగెలంకులకు నుప్పరము దాటు." విక్ర. 8. 101.

ఉప్పర మెగయు

ముమ్మర మగు; మిన్ను ముట్టు.

"అప్పలుకుల కలుకలు మది నుప్పర మెగయంగ." ఉ. హరి. 5. 220.

చూ. ఉప్పరము దాటు.

ఉప్పరవట్టములు

పైన వేసే మేలుకట్లు, చాందినీలు. అలంకారార్థం పట్టణాలలో దేవాద్యుత్సవాలలో అక్కడక్కడా చతురస్రంగా స్తంభాలు నాటి, వాటిపైన చాందినీలు కట్టి అలంకరిస్తారు. నగరము నలంకరించుటకు దారిప్రక్క నెత్తుగా కట్టు ఉప్ప____ఉప్ప 215 ఉప్పి____ఉప్పు

ధ్వజాదిక మని వావిళ్ళనిఘంటువు.

పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 179.

ఉప్పరవీది

ఆకాశమార్గము.

"తే రుప్పరవీది దోలుకొని." భార. భీష్మ. 2. 90.

ఉప్పరా లెగయు

మీది కెగయు; మిన్ను ముట్టు; అతిశయించు.

"గుప్పెడినిట్టూరుపుల గోమలి హారము లెల్ల, ఉప్పరా లెగయ జొచ్చె వోయమ్మా!" తాళ్ల. సం. 12. 327.

ఉప్పరిపెనమున నీరువలె

కుతకుతలాడు. పెనంమీద నీరు వేడెక్కి కళపెళ ఉడికి పోతుంది.

"వనరాసు లేడు నుప్పరి, పెనమున నీరమును బోలె బెల్లున నుడికెన్ (గెన్)..." కుమా. 6. 155.

ఉప్పరిసాహిత్యము

గొల్లనిసాహిత్యవిద్య వంటిది. ఆకాలంలో ఉప్పరివాళ్ల కేం చదువొస్తుంది అనుకునేభావం పై ఏర్పడింది.</big

ఉప్పవడ మగు

మేలుకొను.

"పవడించి యంతను,ప్పవడమగుచు." పరమ. 3. 56.

"ఉప్పవడము గావయ్యా ఉయ్యల మంచముమీద." తాళ్ల. 1. 62.

చూ. ఉపవడ మగు.

ఉప్పిండి

ఉప్పుపిండి. తమిళంలో ఉప్పుమావు.

ఉప్పిండి ఉపవాస ముండు

ఉప్పుపిండి మాత్రమే తిని ఉపవాస ముండు.

"ఓర్పుమై నుప్పిండి యుపవాసముండనీ, మగనాలి సరిపోల్ప దగదు విధవ." కాశీ. 2. 83.

ఉప్పిడి

ఉపవాసము. ఉప్పిండి ఉపవాసములో ఇది మాత్రమే మిగిలి ఉపవాసం అనే అర్థం తెలుపునదిగా మారినపలుకుబడి.

"పలుతెఱగుల నుప్పిడుల్ సలుప వలదు." అచ్చ. అయో. 54.

ఉప్పిడిపథ్యం

ఉప్పులేని పథ్యం. కొన్ని రోగాలకు, కొన్ని మందులకు ఉప్పు పులుసు తినకూడ దని వైద్యులు పథ్యం పెడతారు. ఆయుర్వేదం ద్వారా వచ్చిన పలుకుబడి.

చూ. చప్పిడి పథ్యం.

ఉప్పు ఉంటే ఊరగాయ ఉండదు

బొత్తిగా లేనిసంసారం అనుట. ఉప్పు____ఉప్పు 216 ఉప్పు____ఉప్పు

"వాళ్లింట్లో ఏముంది? ఉప్పు ఉంటే ఊరగాయ ఉండదు. ఊరగాయౌంటే ఉప్పు ఉండదు." వా.

ఉప్పుకు పత్రికి కాక పోవు

దేనికీ పనికి రాక పోవు.

"నేను చేసిం దంతా ఉప్పుకూ పత్రికి కాక పోయింది." వా.

"వాడు ఉప్పుకూ పత్రికి కాకుండా పోయినాడు." వా.

ఉప్పుకు వస్తుందా ఊరగాయకు వస్తుందా

దేనికీ పనికి రా దనుట.

"ఈ లేనిపోని మాటలతో లాభ మేముంది? ఉప్పు కొస్తుందా? ఊరగాయ కొస్తుందా?" వా.

ఉప్పుగండలు

ఉప్పులో ఊరవేసిన మాంసం ముక్కలు.

"ఉప్పుగండ లెండబెట్టినవిధమున్." కుమా. 11. 175.

ఉప్పుగండలు చేయు

ముక్కలు ముక్కలుగా నఱకు. ఉప్పులో ఊరవేయుటకై తగినంతచిన్నగా అనుట.

"దుప్పుల బడనేసి యుప్పగండలు చేసి, చప్పరించుచు నుండు జవులుమఱచి." వాల్మీ. 2. 129.

ఉప్పుగల్లు వోలెbig>

ఏకాకిగా; ఉప్పురాయివలె; లేక లేక ఒకడుగా.

"సుతుల్స్ నేడ్వురను మ్రింగితిని తోడ్తో నిల్చెం, గడపట నొక డుప్పుగల్లువోలె." జైమి. 4. 78.

"నా, కుప్పుగలువోలె గలిగిన, యిప్పాపని దీని కేడ యిచ్చితి మెసవన్." వేం. పంచ. 5. 25.

రూ. ఉప్పుగలువోలె.

ఉప్పుగాయ

ఊరగాయ.

"మీ గడల్ పెరుగు లుప్పుల గాయలున్." అని. 1. 105.

కన్నడం-ఉప్పుగాయ. ఉప్పిన గాయ. తమిళం-ఉప్పిక్కాయ్.

ఉప్పుగుండాలు

పిల్లల ఆట.

ఉప్పు చిదిమి యినుమడి యగు

పడిపోయి అధిక మగు. కొంత నష్ట మైనట్లు కనిపించినా, దానివల్ల మఱింత లాభము కలుగుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.

"బ్రాహ్మణ్యంబె కాక భాగవతశ్రీయునుం గలిగి యుప్పు చింది యినుమడి యగు చందంబునం..." ఆము. 7. 24.

చూ. ఉప్పొలికి ఇమ్మడి అయినట్లు.

ఉప్పుచేప

ఉప్పులో ఊరవేసిన చేప. హంస. 4. 187,

ఉప్పుటుండలు

ఆవిరితో చేసిన పిండివంట.

శ్రీ. రం. మా. 6. 110. ఉప్పు____ఉప్పు 217 ఉప్పు____ఉప్పు

ఉప్పుడుబియ్యము

వడ్లను ఉడకబెట్టి ఆరబోసి దంచినబియ్యము.

"ఉప్పుడుబియ్య< అన్నం త్వరగా జీర్ణమవుతుంది." వా.

ఉప్పు తిని ముప్పు తలచు

తిన్న యింటివాసాలు లెక్కించు.

"అలాంటివాణ్ణి మనం చేరదీస్తే యేం లాభం? ఉప్పు తిని ముప్పు తలచే రకం." వా.

ఉప్పు తిను

సొత్తు తిను, పోషింపబడు. ఉప్పు భోజనంలో ప్రధానమైనది కనుక అది భోజనానికే ప్రత్యామ్నాయ మైనది.

"తొంటిజని వాని యుప్పటు, తింటి జుమీ యింతపాటు దెచ్చుకొనుటకై." శుక. 3. 411.

"వాని ఉప్పు తిన్నాను. కష్టసుఖాల్లో వానితోనే ఉండడం న్యాయం." వా.

ఉప్పుతో తొమ్మిది

అన్ని పదార్థాలూ.

"ఉప్పుతో దొమ్మిదియును వెట్టి కృపణ రక్షణము గావించు నీగుణసముద్రుడు." రామా. 1. 107.

"ఉప్పుతో తొమ్మిదీ వాళ్లింటికి అత్తవారింటినుండి రావలసిందే." వా.

ఉప్పుపట్టీలు

చూ. ఉప్పనపట్టె లాడు.

ఉప్ప పట్టు

ఉప్ప దనము అంతటా వ్యాపించు.

"ముక్కలకు ఉప్పే పట్ట లేదే? ఇంకాసేపు ఉంచితే పోయేది." వా.

ఉప్పు పత్తిరి లేని

ఎందుకూ పనికి రాని, ఏమీ లేని.

"ఉప్పు పత్తిరి లేని యప్పు డవ్వారి శి,ష్యోపశిష్యులపోల్కె నుండవలయు." గీర. 30

ఉప్పు పత్రి

అడ్డూ ఆగీ. జం.

"ఆనోటికి ఉప్పూ పత్రీ లేదు." వా.

ఉప్పు పెఱిక

ఉప్పుసంచి.

"పోతుమీద నడ్డంబువడి యుప్పు పెఱికవోలె వెఱచె జముడు." కుమా. 2. 73.

ఉప్పున పాతఱ వేయు

శిక్షించు. పూర్వం వేసే శిక్షలలో ఉప్పులో ఊరవేయడం కూడా ఒకటి. అందుపై వచ్చినపలుకుబడి.

"చిత్రాంగిని తుదకు ఉప్పున పాతఱ వేశారు." వా.

ఉప్పుపఱ్ఱ

చవిటి నేల.

ఉప్పు లేక ముప్పందుము త్రాగు

వట్టి తిండిపోతురాము డగు. ఉప్పు లేనిదే రుచి యేమాత్రం ఉండదు. దానినే అంత త్రాగినప్పుడు రుచిగా ఉంటే యింక యెంత త్రాగునో! ఉప్పూ_____ఉప్పో 218 ఉబ_____ఉబ్బ

"అద్దిరా! మీ యొడళ్లు మీ యొద్ద లేవు గదా! ఉప్పు లేక ముప్పందుము త్రాగుచు గద్దెపొంకములు చాల దిద్దగలరే?" ధర్మజ. 46. 14.

ఉప్పూ నిప్పూ

సహజవిరోధ మనుట.

"వాడికి వీడికి ఉప్పూ నిప్పూ. వాడూ వీడూ కలవడం ఎలా సాధ్యం?" వా.

ఉప్పెనబోవు

గంగ గలియు, వరదపాలగు.

"మ్రోల వచ్చినకల్పసాల ముప్పెన బోయె." కా. మా. 4. 111.

ఉప్పెనవలె

హఠాత్తుగా. వరద హఠాత్తుగా వస్తుంది.

"వాడు ఉప్పెనలా వచ్చాడు." వా.

ఉప్పొంగు

పొంగు.

"జలరాసు లేడు నుత్సవమున నుప్పొంగె." రుక్మాం. 1. 142.

ఉప్పొలికి ఇమ్మడి అయినట్లు

ఉప్పు క్రింద పోయి రెండింత లయినట్లు. నష్టము కల్గునట్టి పని జరుగగా, అందువల్ల లాభమే అగు.

పండి. ప్రథ. పురా. 387 పు.

చూ. ఉప్పు చిదిమి యినుమడి యగు.

ఉప్పో ఊరగాయో

ఉన్న దానిలో ఏదో ఒకటి. భోజనవిషయంలోనే ఉపయోగించే పలుకుబడి.

"ఉప్పో ఊరగాయో యేదో ఒకటి వేసుకు తింటే పోతుంది. అంత శ్రమ యెవడు పడతాడు?" వా.

"ఉప్పో ఊరగాయో మాకు కలిగింది లేదనకుండా పెడతాము. తినిపో నాయనా!" వా.

ఉబలాటపడు

ఒక కార్యమునకై యెక్కువగా ఉత్సహించు.

"వాడు ఆపిల్లను పెళ్ళి చేసుకోవా లని మహా ఉబలాట పడుతున్నాడు." వా.

ఉబుసుపుచ్చు

కాలక్షేపము చేయు.

"అతివ! యెపుడు నుబుసు పుత్తురు వివిధోపయోగ్యకళల." పారి. 2. 93.

ఉబుసుపోక

కాలక్షేపము. కబురులు చెప్పుకొనుట.

"ఉబుసుపోకకు నైన నొల్లపు చెవిజేర్ప, వైణికవల్లకీవాదనములు." వరాహ. 2. 56.

"జలరుహేక్షణ లుబుసు పోకల వసించి." విప్ర. 2. 65.

ఆముక్త 2. 74. మను. 4. 24.

ఉబుసుపోవు

కాలక్షేప మగు.

"ఉబుసుపోవంగ శివశర్మ యొయ్యం జేరె, నప్సరోలోకము." కాశీ. 3. 165.

ఉబ్బనీయకు

వెలికి తెలియనీయ వద్దు.

"ఈ కథయును నీకు నాతోడు సం మ్ముబ్బనీకు మనియె." కళా. 1. 194. ఉబ్బ_____ఉబ్బి 219 ఉబ్బు_____ఉభ

ఉబ్బనీరు

ఉమ్మి.

ఉబ్బనెత్తు

పై కెత్తు.

"నీటిలో మునిగిననేలచేడియ గొమ్ము, కొన నుబ్బ నెత్తినఘోణి వీవ." పారి. 1. 49.

ఉబ్బర పోవు

సంతోషించు. ఉబ్బిపోవడ మంటే సంబరపడడ మన్నది నేటికీ అలవాటులో ఉన్నది.

"సూ,ర్యోదయ వేళ ముజ్జగము నుబ్బర పోవగ." కాశీ. 6. 17.

ఉబ్బరిక చేయు

విజృంభించు, అతిశయించు.

భాగ. 10. పు. 1345.

ఉబ్బవేయు

పొగడు. అది హృదయపూర్వకం కాదన్నధ్వనీ ఇందులో ఉన్నది.

"వాడు వాళ్ల అత్తను ఉబ్బవేసి తనపని గడుపుకొంటున్నాడు." వా.

ఉబ్బసపుచ్చు

ఆయాసపడు.

"నావుడు నుబ్బసపుచ్చును." ద్వాద. 2. 85.

ఉబ్బి తబ్బి బ్బగు

సంతోషపరవశు డగు. సంతోషమో, భావోద్రేకమో కలిగినప్పుడు శరీరం ఉప్పొంగడం కవులు గుర్తించినసత్యం. వీరునికి భుజములుప్పొంగుట యిలాంటిదే. ఒకప్పుడు ఎత్తిపొడుపుగా కూడా ఈ పలుకుబడి ప్రయుక్తం కావడం కలదు. ఇతరుల పొగడ్తకు ఉబ్బి తబ్బి బ్బవుతాడు అని వ్యవహారం. ఉబ్బవేయు యిలాంటిదే.

"దైవయోగంబువలన బ్రమాదం బని తలంపక రాజసన్మానంబునకు నుబ్బి తబ్బిబ్బుగా బచరించిన." శుక. 1. 186.

"ఆయన కావ్యంనుండీ ఒక పద్యం ఉటంకించేసరికి ఉబ్బి తబ్బి బ్బయి పోయినాడు." వా.

ఉబ్బుకుడుము

ఆవిరికుడుము.

ఉబ్బుసగ్గులు. జం.

"ఉబ్బు సగ్గు లేనిచ్చలు బోటును బాటు." తాళ్ల. సం. 6. 56.

ఉభయం

దైవపూజకు ఒక రోజు ఖర్చు భరించుట.

"ఈ రోజు శివాలయంలో ఉభయం నారాయణసెట్టి గారిది." వా.

ఉభయాలు

భోజనసామగ్రి. పొయ్యిమీదికీ, పొయ్యి కిందికి పనికి వచ్చునవి. ఉభ_____ఉమ్మె 220 ఉమ్మె_____ఉరి

ఉభయఖర్చులు

పెండ్లిలో ఆడ పెండ్లి వారి, మొగపెండ్లివారి ఖర్చులు రెండూ.

"ఉభయఖర్చులూ మేమేభరిస్తా మని చెప్పాం కదా!" వా.

ఉమేజువారి పని

పై తనిఖీ చేయుపని.

"ఉమేజువారీ పని చేయడాని కేం? ఎవరైనా చేస్తారు." వా.

ఉమ్మాయజగ్గాయలు

య: కశ్చనలు. వాడూ, వీడూ; పే రెత్తి చెప్పదగినవారు కారు అనుట.

ఉమ్మాయముత్యము

మాయముత్యము.

ఉమ్మెత్తకాయకు చిలుక పొంచి యున్నట్లు

అనవసర మైనఆశతో వేచి ఉన్నట్లు. ఉమ్మెత్త విషఫలం. అది చిలుక తినుట కెలాగూ పనికి రాదు.

"రాతికి సరి వచ్చురా వీని మనసు, కరగబో దుమ్మెత్తకాయకు జిలుక, పొరసినవిధ మాయె బో తనవలపు." సారం. 1. 551.

ఉమ్మెత్తకాయ తిన్న పొలుపు

వెఱ్ఱి యెత్తినట్లు. ఉమ్మెత్తకాయలు తింటే పిచ్చిపట్టుతుం దని మనవారి నమ్మకం.

"కంతుమాయల నుమ్మెత్తకాయ దిన్న, పొలుపు సారెకు దెల్పు న ప్పుడమి వేల్పు." శుక. 2. 459.

ఉమ్మెత్తకాయలు తిను

వెఱ్ఱెత్తు. ఉమ్మెతకాయలు తింటే పిచ్చి పడుతుం దని అంటారు. అందుమీద వచ్చిన పలుకుబడి.

"ఉమ్మెత్తకాయలు తిన్న యదియొ, మరులుకొన్నదియో మున్, మతి తప్పి నదియో." పండితా. దీక్షా. ప్రథమ. 115 పు.

ఉయ్యల లూగు

సందిగ్ధావస్థలో ఉండు.

"...భీతిచే నుయ్యెల లూగుప్రాణముల నోర్వక చీరెద వీట జూచితే..." హంస. 3. 45.

ఉయ్యాలో జంపాలో

ఊచునప్పుడు అను ఊతపదం.

"జోలల్ పాడిరి యమృతపు, జాలుం జోకొట్టజాలు సరసపు జూపుల్, డోలాయమానముగ ను,య్యాలో జంపాలో యనుచు నాలోలాక్షుల్." సారం. 1. 48.

ఉరిగోల

ఉరివేయు కోల.

ఉరిగోల పులుగు

ఉరిలో చిక్కినపక్షి. బాధ పడునది. ఉరి____ఉరి 221 ఉరి____ఉరు

"విలసిల్లు నురిగోల వేదన బొందు పులుగు చందంబున బొరలుచుండితిమి." ద్విప. జగ. 210.

ఉరితీయు

ఉరివేసి చంపవలె నని శిక్షవేయు.

చూ. ఉరివేయు.

ఉరి పెట్టుకొ మ్మను

నిరసనగా 'ఏమైనా చేసుకొమ్మను' అనుపట్ల అనేమాట. కొత్త. 13.

ఉరిపోసికొన్నట్లు

ఎక్కువ యిబ్బందిగా.

"నీతో ఉరిపోసికొన్న ట్లుంది." వా.

ఉరిపోసుకొను

చూ. ఉరివోసుకొను.

ఉరియాడు

డోలాందోళిత మగు.

"మనం బురియాడన్." రుక్మాం. 4. 134.

ఉరివేయు

కొఱతవేయు.

చూ. ఉరితీయు.

ఉరివోసుకొను

1. మెడకు త్రాడువంటి దానిని తగిలించుకొని ఆత్మహత్య చేసికొను.

2. ఉరి పోసుకొన్నంత భాధపడు.

"ఆ అమ్మాయి ఉరిపోసుకొని చనిపోయిం దట." వా.

"వాడితో ఉరిపోసుకొన్నట్లుగా ఉంది." వా.

ఉరిసినపుండు కోల కెలకు

బాధ పడుచున్న వానిని మఱింత బాధ పెట్టు. శకుం. 3. 171.

ఉరిసినపుండుపై ఉప్పు చల్లు

అసలే బాధ పడుతుండగా మరింతబాధ కలిగించు. గోరుచుట్టుపై రోకటిపోటు వంటిది.

"ఉరిసన పుండుపై నుప్పును జల్లి, కెరల జేసెదవు..." గౌర. హరి. ద్వి. 1255-1256.

రూ. ఉరిసినపుండ్ల ఉప్పుపెట్టు.

"అరులు మనమీద నురవడి నరుగుదేర నేము సిడిముడి పడుచుండ నిట్టు లనుట, యొప్ప దురసినపుండుల నుప్పు వెట్టె, దరయ దీనికి నిన్ను నే మందు బార్థ." భార. ద్రో. 5. 358.

ఉరుమనిపిడుగు లగు

వజ్రప్రాయము లగు.

"ఉరుమని పిడుగు లై యొడలు చిల్లులు వోవ, బడుమరుకోలల." రాధి. 2. 21.

ఉరురతి

రతిలో ఒక భేదము. కుమా. 9. 152.

ఉరువులు

వస్తువులు, శాల్తీలు.

"మొత్తం ఉరువులు చిన్నవీ పెద్దవీ కలిసి ఇరవైనాలుగు. సరిగ్గా ఉన్నాయో లేవో చూచుకోండి." వా. ఉఱు____ఉఱ్ఱూ 222 ఉఱ్ఱూ____ఉలి

ఉఱుమనిపిడుగులు

ఉఱుము లుఱుమకయే పడిన పిడుగులు. అనగా పూర్వ సూచన లేకయే అనుట. పండితా. ద్వితీ. మహి. పుట. 9.

ఉఱ్ఱకట్టు

పశువులకు వేయు కాలి బందము.

ఉఱ్ఱట లూగు

ఉఱ్ఱూత లూగు.

"సి గ్గుఱ్ఱట లూగ..." కృష్ణ. శకుం. 2. 57.

ఉఱ్ఱట లూచు

ఉఱ్ఱూత లూగునట్లు చేయు.

ఉఱ్ఱట్లూగు

ఉఱ్ఱూత లూగు.

"బ్రహ్మాండభాండ ముఱ్ఱట్లూగన్." శశాం. 5. 36.

"వాడు పెండ్లి కావా లని ఉఱ్ఱట్లూగుతున్నాడు." వా.

చూ. ఉఱ్ఱట లూగు.

ఉఱ్ఱట్లూచు

చూ. ఉఱ్ఱట లూచు.

ఉఱ్ఱుతాడు

పశువులు మొదలయినవాని కాళ్లకు వేసేబందం.

"కుఱ్ఱల బట్టగ నుఱ్ఱుంద్రాళ్ళు వలదు, కుండ యొడ్డన బాలు నిండ గురియు." మై. రా. 1. 57.

ఉఱ్ఱూత లూగు

ఉఱ్ఱట లూగు.

"కోడెవయసుపాక ముఱ్ఱూత లూగెడు భార్యమీద,... మనసు చాలించి..." హంస. 5. 115.

ఉఱ్ఱూత లూపు

కదలించు.

"నిర్వక్రరథచక్ర నిష్ఠురగతు లనం తోరగస్వామి నుఱ్ఱూత లూప." రాధా. 5. 21.

ఉలఉల లాడు

దురద పెట్టు.

"దానికి ఎప్పుడూ నోరు ఉల ఉల లాడుతూ ఉంటుంది. ఏదో ఒకటి అనకుండా ఉండదు." వా.

ఉలారం గొడ్డు

పొగరెక్కిన గొడ్డు.

ఉలికిపడు

అదరిపడు. అకస్మాత్తుగా ఏదయినా విని నప్పుడో, కనినప్పుడో సంభ్రాంతి చెందు. విజయ. 3. 62..

ఉలికిపాటు

అదిరిపాటు.

ఉలిపికట్టె

పెడసరపు మనిషి.

"ఊరంతా ఒకదారి అయితే ఉలిపికట్టెది ఇంకో దారి." సా.

ఉలిపిజంగెత

ఉలిపికట్టె వంటిది.

"ఉలిపి, జంగెత నీ వేల చనుదెంచి తిట్లు." పండితా. ప్రథ. దీక్షా. పుట. 149. ఉలి____ఉలు 223 ఉలు_____ఉల్ల

ఉలియాడు

పోగరతో లోహములమీద, కఱ్ఱలమీద చిత్రములు చిత్రించు.

ఉలివాడు

కదలు.

"కొమరొందు నవవిలాసముల కంబొమ లులి, వాడు చూపుడు గోల లగుచు దనర..." కళా. 2. 172.

ఉలివాళుల వాడు

సుండ్రుకొని పోవు.

"మీసలు గడ్డము, నులివాళులు వాడుచుండు నొందినభీతిన్." కుమా. 10. 101.

'మీసాలు కాలిపోతాయి జాగ్రత్త' అని వాడుకలోనూ ఉంది.

ఉలివెచ్చ

గోరువెచ్చ.

ఉలుకబాఱు

వెలికి ప్రసరించు.

"ఒడలి తాంతులు పట్టు లే కులుకబాఱు, సన్న వలిపంపు బయ్యెద చౌకళించి." భాగ. 8. 363.

ఉలుప నించినకై వడి

కానుకగా వచ్చిన పదార్థములు ఉంచినట్లు; ప్రదర్శన ముంచినట్లు.

"ఒలుపు బప్పు మొదల్గొని తెచ్చి యన్నియున్, వేఱుగ నింటిలో నులుప నించినకైవడి నుంచె." శుక. 3. 189.

ఉలుప పట్టు

కానుక లిడు. పాండు. 5. 238.

ఉలుపా యొనగూర్చు

నజరానా పెట్టు; బహుమతులు కానుకలు ఇచ్చు.

"రాజురాక కులుపా యొనగూర్చిన యట్లు...." కళా. 6. 134.

ఉలుపా లొనరించు

కానుక లిచ్చు. ఉల్ఫా అనే పదంనుండి వచ్చి యుండవచ్చును.

"విశేషవస్తు సంభావన లెల్ల నిచ్చి యులుపా లొనరించి పురంబు జేరినన్." శుక. 1. 399.

ఉలువకట్టు

ఉలవ లుడికించి చేసిన చారు.

"నాలుగు రోజులు నీవు ఉలవకట్టు వేసుకొంటే నీశైత్యం వదలి పోతుంది." వా.

ఉల్లకుట్టుమాటలు

ఎత్తిపొడుపు మాటలు.

"సమరమునకు బురికొల్పుచు, మముదలచిన నుల్లకుట్టుమాటల దచ్చి,త్తము లుడికించుచు బాండవ, సమితిం గడగించువా రచట నెవ్వ రొకో!" భార. ఉద్యో. 2. 242.

"ఈ ఉల్లకుట్టు మాటలతోనే ఆవిడ అందరినీ ద్వేషం చేసుకుంటుంది." వా.

రూ. ఉల్లికుట్టుమాటలు.

ఉల్లము పల్లవించు

సంతోషము కలుగు. ఉల్ల_____ఉల్లి 224 ఉల్లి_____ఉల్లి

"వనరుహ నేత్రి దేల్చె యదువల్లభు డుల్లము పల్లవింపగన్." రాజగో. 2. 79.

ఉల్లము ఱాయి చేసికొను

కాఠిన్యము వహించు.

చూ. మనసు ఱాయి చేసికొను.

ఉల్లల నుడుకు

గగ్గోలము, గందరగోళము అగు. కుతకుత ఉడుకు ధ్వన్యనుకరణము.

"తన చిత్తమున, దనుకగ నుల్లల నుడుకును, విని శిఖిచో రాది ముఖ్య విషయా పదకున్." భార. శాంతి. 4. 34.

"దనుజు లుల్లల నుడుకన్." కుమా. 12. 25.

"ఓషధిప్రస్థ ముల్లల నుడుకుచుండ. హర. 5. 10.

ఉల్లస మాడు.

పరిహసించు.

"మొల్లల నుల్లసం బాడి యాణిముత్తియంబుల నుత్తరించి...పలువరుసయు." పాండు. 3. 179.

చూ. ఉల్లసము లాడు.

ఉల్లసము లాడు

పరిహాస మాడు.

"ఒండొరువుల గరువంబుగ నుల్లసంబు లాడుచును." భార. భీష్మ. 1. 112.

ఉల్లి కుట్టుమాటలు

ఎత్తిపొడుపు మాటలు.

"సమరమునకు బురికొల్పుచు, మము దలచిన నుల్లికుట్టు మాటల దచ్చి,త్తము లుడికించుచు..." భార. ఉద్యో. 2. 242.

ఉలుప వట్టు

కానుక లిడు. పాండు. 5. 238.

ఉలుపా యొనగూర్చు

నజరానా పెట్టు; బహుమతులు కానుకలు ఇచ్చు.

"రాజురాక కులుపా యొన గూర్చిన యట్లు...." కళా. 6. 134.

ఉలుపా లొనరించు

కానుక లిచ్చు. ఉల్ఫా అనే పదంనుండి వచ్చి యుండవచ్చును.

"విశేషవస్తు సంభావన లెల్ల నిచ్చి యులుపా లొనరించి పురంబు జేరినన్." శుక. 1. 399.

ఉలువకట్టు

ఉలవ లుడికించి చేసిన చారు.

"నాలుగు రోజులు నీవు ఉలవకట్టు వేసుకొంటే నీశైత్యం వదలి పోతుంది." వా.

ఉల్ల కుట్టుమాటలు

ఎత్తిపొడుపు మాటలు.

"సమరమునకు బురికొల్పుచు, మము దలచిన నుల్లకుట్టుమాటల దచ్చి,త్తము లుడికించుచు బాండవ, సమితిం గడగించువా రచట నెవ్వ రొకో!" భార. ఉద్యో. 2. 242.

"ఈ ఉల్లకుట్టు మాటలతోనే ఆవిడ అందరినీ ద్వేషం చేసుకుంటుంది." వా.

రూ. ఉల్లికుట్టుమాటలు.

ఉల్లము పల్లవించు

సంతోషము కలుగు. ఉల్లి____ఉవ్వె 225 ఉవ్వి____ఉవ్వి

ఉల్లి పాషాణము

ఒకరక మైన విషము.

ఉల్లిపొరవంటి

మిక్కిలి పల్చ నైన.

"వా డెప్పుడూ ఉల్లిపొరలాంటి మల్లు పంచలు కడతాడు." వా.

ఉల్టా సీదా

పైన ఒకటి, లోపల ఒకటి అనుట. ఇది గుడ్డనేతద్వారా వచ్చిన పలుకుబడి. నేతలో పైన నున్నగా లోపల గరుకుగా ఉండునట్లు నేసేనేత ప్రసిద్ధము.

"ఈ పని అంతా ఉల్టాసీదాగా ఉంది." వా.

చూ. ఉల్టాసీదామనిషి.

ఉల్టాసీదా మనిషి

వంచకుడు.

"వాడు వట్టి ఉల్టాసీదామనిషి. అన్నదంతా నిజ మనుకోకు." వా.

చూ. ఉల్టాసీదా.

ఉవ్వలపోటి

బాలక్రీడావిశేషము.

ఉవ్వెత్తుగ

1. పూర్తిగా, సులువుగా.

"నను నువ్వెత్తుగ బాఱ మీటితివి." వసు. 2.

"ఆవ యువ్వెత్తుగ ద్రావినట్లు." పాండు. 5.

"బలౌఘములన్ నుఱుమాడి వైచె నువ్వెత్తుగ." కళా. 8. 57.

హఠాత్తుగా, ఒక్కుమ్మడిగా.

"ఉవ్వెత్తుగ జుట్టుముట్టుకొని యీటెల డొంకెనలన్..." కళా. 8. 58.

"కాని యువ్వెత్తుగా వీడగా దరంబె." దేవీ. 1. 487.

ఉవ్విళులూరు

ఉవ్విళ్లూరు. ఎందుకోసమో అత్యుత్సుకతతో నుండు.

"ఉవ్విళు లూరెడునెమ్మనంబులు." విరాట. 5. 393.

ఉవ్విళులూర్చు

ఉవ్విళు లూరునట్లు చేయు.

ఉవ్విళ్ళుగొను

ఉవ్విళ్లూరు.

"కలహాశనమౌని చూడ్కు లువ్విళ్ళు గొనంగ జొచ్చె." కవిక. 2. 150.

ఉవ్విళ్ళు గొలుపు

ఉవ్విళు లూరునట్లు చేయు. ప్రభా. 3. 66.

ఉవ్విళ్ళూరు

మిక్కిలి ఆశపడు.

"విను నీ రూపము సూచి మా నృపతి యువ్విళ్లూరు నే నెమ్మెయిన్, బని గొందున్." భార. విరా. 1. 321.

"అత డువ్విళ్ళూరెడు." హరి. ఉత్త. 6. 116.

"అత డువ్విళ్లూరెడు బలవన్మదోద్ధతి యడపన్." హరి. ఉ. 6. 116. పాండు. 5. 22.

"వాడు పెళ్లి చేసుకోవా లని మహా ఉవ్విళ్లూరుతున్నాడు." వా. ఉవ్వి____ఉసి 226 ఉసు____ఉసు

ఉవ్విళ్ళూర్చు

ఉవ్విళ్లూరునట్లు చేయు. కాశీ. 4. 150.

ఉసి ఆడు

వీలు చిక్కు.

"పదిరూపాయ లయినా యీనెలలో యిస్తా మనుకుంటే యేమీ ఉసి అడ్డం లేదు." వా.

చూ. ఉసి చిక్కు, ఉసి దొరకు.

ఉసి కొల్పు

కవ్వించు. కుక్కను ఉసికొల్పుట పై వచ్చినపలుకుబడి.

"ఉసికొల్పి వంచించి దుసుకుల చనుదోయి చేనంట." రాధికా. 1. 124.

ఉసి చిక్కు

ఏదో వీలు కలుగు.

"ఏమి చేద్దా మన్నా ఆఫీసుపనితో ఉసి చిక్కడం లేదు." వా.

చూ. ఉసి ఆడు.

ఉసి దొరకు

చూ. ఉసి చిక్కు.

ఉసి యిచ్చు

ప్రోత్సాహ మిచ్చు.

"కాస్త ఉసి యిస్తే వా డెంత పనైనా చేస్తాడు." వా.

ఉసివోవు

తప్పిపోవు.

"ఏసినయే టుసివోయె బోయినన్, మానితి నిస్సిరో యనుచు." కకు. 4. 57.

ఉసు రను

అలసి పడిఉండు.

"ఉండ లేక నీవద్దనే వుసు రంటి గాక." తాళ్ల. సం. 3. 29.

ఉసురసు రను

ఆపసోపాలు పడు.

"తా నుసురసు రంచు ఖిన్న యయి యొయ్యన." హరి. 4. 113.

ఉసురుకొను

కోలుకొను, బలపడు. కాశీ. 3. 23.

ఉసురు గలిగితే ఉప్పమ్ము క బ్రతుక వచ్చును

ఊపిరి ఉంటే ఉప్పమ్ముకొని బ్రతుకవచ్చు. సా.

"ఉసురు......పద పదండ్రా." హేమా. పు. 18.

ఉసురు తగులు

ఎవరి నైనా బాధించగా ఆ పాపఫలితము చుట్టుకొను.

"ఆ పిల్లను అంత వేధించాడు. ఆ ఉసురు తగిలే నాశన మై పోయాడు. వా.

చూ. ఉసురు తాకు.

ఉసురు తాకు

ఈ మనోవేదనవల్ల, ఆ వేదనకు కారణ మైనవానికి చెరుపు తప్పక కలుగును అనుపట్ల ఉపయోగించే పలుకుబడి.

"పాన్పు కెక్కించి తనప్రక్క బవ్వళింప, గోరి నే జూడ ఱేలు తా గుడిచి కట్టి, యూరకే యిల్లు వెడలు ఉసు_____ఉసు 227 ఉసు_____ఊక

నా యుసురు తాకి, దీపములు సైత మల్లాడు దెఱవలార!" శుక. 2. 63. పే.

"ఆ భార్యను వాడు నానా బాధా పెట్టి హింసించాడు. ఆవిడ ఉసురు తాకి వీడు పుట్టగతులు లేకుండా పోయాడు." వా.

చూ. ఉసురు తగులు.

ఉసురు పెట్టుకొను

వేధించు, బాధించు.

"వాడి ఉసురు ఎందుకురా పెట్టుకొంటావు." వా.

చూ. ఉసురు పోసుకొను.

ఉసురు పోసుకొను

చూ. ఉసురు పెట్టుకొను.

ఉసురు మను

బాధపడు, దు:ఖించు.

"ఆడది యుసురు మన్న, గొఱగాదు సుమీ." సా. 2. 123.

"ఆడకూతురిని ఉసూరు మనిపిస్తావు దేనికి రా?" వా.

"వాడు ఉసూరు మంటూ ఈ ఊరు వదిలిపెట్టి పోయాడు." వా.

"వాడు ఉసూరు మంటూ వచ్చాడు." వా.

చూ. ఉస్సు రను.

రూ. ఉసూరు మను.

ఉసుల నిచ్చు

కదల నిచ్చు; ఉసి దొరక నిచ్చు.

"మొదల నీయరు... వసుల పాతర లై వీరు నుసుల నీయరు." సారం. 2. 127.

ఉసుఱుకొను

కలకలలాడు; కోలుకొను.

"పెసరుసుఱుకొనియె." కాశీ. 3. 23.

ఉసుళ్ల విధంబున

అధికముగా. వాన వచ్చినప్పుడు ఉసుళ్లు విపరీతంగా చెలరేగుటమీద వచ్చినపలుకుబడి.

"వెల్లి విరిసినచాడ్పున నుసుళ్ల విధంబున మిడుతలగమిలాగున..." హంస. 3. 29.

ఇది నేటికీ వాడుకలో నున్నది.

"ఉసుళ్ల పుట్ట పగిలినట్లుగా జనం వచ్చారు." వా.

ఉస్సు రని యూర్చు

నిట్టూర్చు.

"అడుగుల బుప్పొడు లంటి చుర్రడుచుచో, నుస్సురు మని వెస నూర్చి యూర్చి." కవిక. 3. 92.

ఉస్సు రను

నిట్టూర్పు పుచ్చు-బడలికతో

"అంతదూరం వచ్చి ఉస్సురు మంటూ కూలబడ్డాడు." వా.

చూ. ఉసురు మను.

ఉస్సురస్సురు మను

ఉస్సు రను, ధ్వన్యనుకరణము.

"అతిశయిల్ల నుస్సురస్సు రనుచు." పరమ. 3. 148.

ఊకదంపు

నిష్ప్రయోజనము. వట్టి ఊకను (పొట్టు) దంచినట్లనుట; తేలే దేమీ ఉండదు కదా.

"వాని దంతా వట్టి ఊకదంపు ఉపన్యాసం." వా.

చూ. ఊకదంపుపాట.